Bakı 24°C
Məmməd Araz misrası – payız nidası
Yenə payızdı. Göylər buludlaşıb,
qayalar xınalanıb, dərələr tutqunlaşıb, qızılı rəngin meydanı genişlənib. Payızın
orta ayı – oktyabr kövrəlmiş qəlbimin xatirələrini tərpədir. Üz tutub harasa
qaçmaq istəyirəm. Doğmalarımın nəfəsini duymaq, onlarla görüşmək, dərdləşmək
istəyirəm. Ömür təvqimimdə öz yeri olan oktyabr mənim üçün bir qürbət yoludur.
Təzadlı, kədərli, sevincli, sevimli
çağlarımın toplusudur. Analı günlərimin həsrəti yaxamdan asıldı. Məmməd
Arazın misraları çəkdiklərimin güzgüsünə çevrilir:
Uşaqlıq itirmək, gənclik itirmək,
Ana itirəndə yada düşərmiş…
Otuz ildir ki, payızın qızılı rəngində saralmış dərdlərimin ağrısını için-için çəkirəm. Məmməd Arazın anası – doğmaca bibim Cahan xanım üçün yazdığı şeirləri dönə-dönə oxuyuram, nə yanağımdan yuvarlanan damcıların sırası azalır, nə də anamın, bibimin doğma səslərini eşidirəm: "Daha gəlməyəcək anamın səsi, mənə də taleyin yumruğu dəydi.” Bu yumruğun ağrısı azalmaq əvəzinə, hər il məni daha da göynədir. Həsrətim bəzən də gileyə, ah-amana çevrilərək qəlbimi yandırır:
Hissimdə, duyğumda bir ocaq çatıb,
Yoxluğun sinəmi yandırır, anam.
Bu dərdi, bu qəmi üstümə atıb,
Mənə yetimliyi qandırır anam.
Oktyabrda anamın anım, Məmməd Arazın da doğum günləridi. Həyatımda bütün doğmalarımdan, qohumlarımdan mənə əziz olan bu iki insanın fiziki yoxluğu ilə heç barışa bilmədim. Ruhları həmişə mənimlədir. Ziyarətlərində oluram, məzarlarının üstünə sevdikləri rəngdə gül-çiçək də düzürəm, amma qəlbim rahatlıq tapmır. Səslərini eşitmək istəyirəm, məsləhətlərinə ehtiyac duyuram, tablaşmaq necə çətindi. Üz tuturam əminin şeirlərinə (Məmməd Araza həmişə əmi deyərdim_ F.X.), misralar dil açıb mənimlə danışır: "Yudu baş daşını gözümün yaşı, göz yaşı yeni can vermir adama”. Bütün aləmdən sıyrılıb ucalıqda tək dayanan Məmməd Araz, özün demişdin "ölüm qorxur qələmdən.” Axı sən heç vaxt doğru olmayan sözü işlətməzdin? Mən yalan demirəm, ha, sən paklığın, müqəddəsliyin əbədi simvolusan. Bəlkə təskinlik verirdin, necə qətiyyətlə əmin idin:
Qələmimlə dil tapanda
Buludlara dırman deyir.
Yamanlığın ağzına sən
Qaya kimi yaman, deyir.
Qələmin ucu top gülləsi,
Qəm sarayı yıxar qələm.
Gülləsini düz ölümün
Gözlərinə sıxar qələm.
Bax beləcə, qələmin qüdrətinə, hikmətinə məni inandırmışdın, əmi! Ən ağır, ən üzüntülü anlarında belə dünyanın faniliyini hamıdan çox duyduğuna baxmayaraq, ölümün qara kabusunu, caynaqlarını özünə yaxın qoymazdın. Hər dəfə üzləşdiyin qəfil itkilərdən sarsıldıqca heyrətə gəlirdin:
İnana bilmirəm: ölüm haqq ola,
Torpaq rəssam uda, bəstəkar uda! –
Ana dəfn oluna, gözəl qocala…
Bəlkə, bir səhnədir, əsərdir bu da…
"Anamdan yadigar nəğmələr"ində yaratdığın ana obrazında möhtəşəmlik öz yerində, həm də övlad məhəbbətinin, etibarının sonsuzluğunu misralara çevirərək bizə bir sıra mətləbləri də anlatmaqda böyüklük etmisən, əmi! Doğurdan da, doğma yerlər belə anasız adama yad görünür. "Bacım Gülsümə məktub” əsərini oxuduqca keçirdiyim xiffətin bircə rəngi vardı: anasızlıq! Tablaşmaq necə çətindi, elə buna görə də, nolar, vaxtında anamızın qədrini bilək, sonradan nə mənası olacaq , bu pərişanlığın?
Elə bil yarpızın dəyişib tamı,
Nanənin ətri də azalıb bir az.
Çağırın, çağırın əziz anamı,
Belə bağça olmaz, belə bağ olmaz.
Yadımdadı, anam dünyasını dəyişən də Məmməd Araz qələm dostu, şair Məmməd Aslanla bizə dəyməyə gəldilər. Əmi pis olmasın deyə özümü ağlamaqdan güclə saxladım. Amma… Dolu gözlərim, həyəcanlı səsim içimi ifadə edirdi. Əslində, anam şəhid olmuşdu. Bədnam qonşularımız – erməni daşnaqları onu həmkəndliləri ilə birlikdə doğma yurdlarından zorla çıxararaq dərəyə – qarın içinə atmışdılar. Anamsa bu dərdlərə dözmədi, mənəvi güllələr ömrünə son qoydu. Sükutum fəryad edirdi. Əmi məni bağrına basıb titrək nəfəslə pıçıldadı: "Yadıma bir sözüm, bir misram düşür, çırağı anaymış ana yurdumun”. Özümü hönkürməkdən zorla saxladım. Duz 30 ildir ki, o doğma yerlərə gedə bilmirik. Yağılar yurdumuzu xaraba qoydular. Anamla obamızı qoşa itirdim. Evimizin çırağı söndü…
Qəzetdə anamla bağlı qələmə aldığım şeirlərim dərc olunmuşdu. O zaman mən "Azərbaycan müəllimi” qəzetində işləyirdim. Əmi də "Azərbaycan təbiəti” jurnalının redaktoru idi. Redaksiyalarımız indiki "Azərbaycan” nəşriyyatında yerləşirdi. Mənim iş yerim 9-cu, əminin kabineti də ikinci mərtəbədə idi. Məni yanına çağırdı. İçəri girən kimi gördüm ki, əlində qəzet var. Səssizcə üzümə baxdı, mən də duruxdum. Çox üzüntülü idi. Handan-hana zəif, güclə eşidiləcək səslə dedi, belə şeirlər yazma, əlini misranın üstünə qoydu:
Sənlə uçub çox sevincim gedibdi,
Hər sözümə, hər izimə göz anam.
Öz zərifim, özcə incim gedibdi,
Mənim gözəl, mənim əziz, düz anam.
Əvvəl elə düşündüm ki, ümumiyyətlə, şeir yazmağım yəqin xoşuna gəlmir, ya bəlkə də zəifdi. Bir dəfə də mənə " şeir yazma” demişdi. Amma sonralar mənə avtoqrafla verdiyi kitabında belə bir cümləsi var idi: "Özünün də gözəl poetik aləmi olan Flora balama… əmisindən yadigar.” Dözməyib bir gün səbəbini soruşan da "şeir adamı öldürür” dedi. Məşhur misraları beynimdən keçdi: "Ölə-Ölə yazmıram, yaza-yaza ölürəm”.
Xəbər tut halımdan, sinəm dağlanıb,
Anacan, həsrətin öldürür məni.
İzin yoxa çıxıb, yolun bağlanıb,
Anacan, həsrətin öldürür məni.
Ah, necə möhtacam sözünə sənin,
Tamarzı qalmışam özünə sənin.
Elə yalvarıram özünə sənin,
Anacan həsrətin öldürür məni.
Qovrulan ürəyim səni istəyir,
Dumanı istəyir, çəni istəyir.
Dərdimə şəriki, təni istəyir,
Anacan həsrətin öldürür məni.
Bulud kimi nə qədər dolub boşalsaq da bu "dağların durnaları dönməz oldu”. İnsan duyğularından baş açmaq çətindi. Yoxluğunu bilə-bilə gözlədiyin əzizlərin, inanmaq istəmədiyin acı həqiqətlər var. Məmməd Araz onu da deyirdi ki, payızın nidası dünyanın tərs üzünü güzgüləyə-güzgüləyə bizi qışa aparır, o taydan isə yaz gəlir. Ona görə də "Səhərin, axşamın rəngi dəyişməz, gündüz günəşlidir, gecə aylıdır”. Halımızla barışmaqdan başqa əlacımız, gedənlərin qayıtmağa yolu yoxdur. Yenə əminin misraları məni düşündürə-düşündürə sakitləşdirdi:
Dəniz göylüyündə qalıb eləcə,
Sahil qayaları elə həmindi,
Girib xəyalımın qoluna təkcə
Özümlə həmsöhbət olmuşam indi…
Flora Xəlilzadə
Əməkdar jurnalist
Uşaqlıq itirmək, gənclik itirmək,
Ana itirəndə yada düşərmiş…
Otuz ildir ki, payızın qızılı rəngində saralmış dərdlərimin ağrısını için-için çəkirəm. Məmməd Arazın anası – doğmaca bibim Cahan xanım üçün yazdığı şeirləri dönə-dönə oxuyuram, nə yanağımdan yuvarlanan damcıların sırası azalır, nə də anamın, bibimin doğma səslərini eşidirəm: "Daha gəlməyəcək anamın səsi, mənə də taleyin yumruğu dəydi.” Bu yumruğun ağrısı azalmaq əvəzinə, hər il məni daha da göynədir. Həsrətim bəzən də gileyə, ah-amana çevrilərək qəlbimi yandırır:
Hissimdə, duyğumda bir ocaq çatıb,
Yoxluğun sinəmi yandırır, anam.
Bu dərdi, bu qəmi üstümə atıb,
Mənə yetimliyi qandırır anam.
Oktyabrda anamın anım, Məmməd Arazın da doğum günləridi. Həyatımda bütün doğmalarımdan, qohumlarımdan mənə əziz olan bu iki insanın fiziki yoxluğu ilə heç barışa bilmədim. Ruhları həmişə mənimlədir. Ziyarətlərində oluram, məzarlarının üstünə sevdikləri rəngdə gül-çiçək də düzürəm, amma qəlbim rahatlıq tapmır. Səslərini eşitmək istəyirəm, məsləhətlərinə ehtiyac duyuram, tablaşmaq necə çətindi. Üz tuturam əminin şeirlərinə (Məmməd Araza həmişə əmi deyərdim_ F.X.), misralar dil açıb mənimlə danışır: "Yudu baş daşını gözümün yaşı, göz yaşı yeni can vermir adama”. Bütün aləmdən sıyrılıb ucalıqda tək dayanan Məmməd Araz, özün demişdin "ölüm qorxur qələmdən.” Axı sən heç vaxt doğru olmayan sözü işlətməzdin? Mən yalan demirəm, ha, sən paklığın, müqəddəsliyin əbədi simvolusan. Bəlkə təskinlik verirdin, necə qətiyyətlə əmin idin:
Qələmimlə dil tapanda
Buludlara dırman deyir.
Yamanlığın ağzına sən
Qaya kimi yaman, deyir.
Qələmin ucu top gülləsi,
Qəm sarayı yıxar qələm.
Gülləsini düz ölümün
Gözlərinə sıxar qələm.
Bax beləcə, qələmin qüdrətinə, hikmətinə məni inandırmışdın, əmi! Ən ağır, ən üzüntülü anlarında belə dünyanın faniliyini hamıdan çox duyduğuna baxmayaraq, ölümün qara kabusunu, caynaqlarını özünə yaxın qoymazdın. Hər dəfə üzləşdiyin qəfil itkilərdən sarsıldıqca heyrətə gəlirdin:
İnana bilmirəm: ölüm haqq ola,
Torpaq rəssam uda, bəstəkar uda! –
Ana dəfn oluna, gözəl qocala…
Bəlkə, bir səhnədir, əsərdir bu da…
"Anamdan yadigar nəğmələr"ində yaratdığın ana obrazında möhtəşəmlik öz yerində, həm də övlad məhəbbətinin, etibarının sonsuzluğunu misralara çevirərək bizə bir sıra mətləbləri də anlatmaqda böyüklük etmisən, əmi! Doğurdan da, doğma yerlər belə anasız adama yad görünür. "Bacım Gülsümə məktub” əsərini oxuduqca keçirdiyim xiffətin bircə rəngi vardı: anasızlıq! Tablaşmaq necə çətindi, elə buna görə də, nolar, vaxtında anamızın qədrini bilək, sonradan nə mənası olacaq , bu pərişanlığın?
Elə bil yarpızın dəyişib tamı,
Nanənin ətri də azalıb bir az.
Çağırın, çağırın əziz anamı,
Belə bağça olmaz, belə bağ olmaz.
Yadımdadı, anam dünyasını dəyişən də Məmməd Araz qələm dostu, şair Məmməd Aslanla bizə dəyməyə gəldilər. Əmi pis olmasın deyə özümü ağlamaqdan güclə saxladım. Amma… Dolu gözlərim, həyəcanlı səsim içimi ifadə edirdi. Əslində, anam şəhid olmuşdu. Bədnam qonşularımız – erməni daşnaqları onu həmkəndliləri ilə birlikdə doğma yurdlarından zorla çıxararaq dərəyə – qarın içinə atmışdılar. Anamsa bu dərdlərə dözmədi, mənəvi güllələr ömrünə son qoydu. Sükutum fəryad edirdi. Əmi məni bağrına basıb titrək nəfəslə pıçıldadı: "Yadıma bir sözüm, bir misram düşür, çırağı anaymış ana yurdumun”. Özümü hönkürməkdən zorla saxladım. Duz 30 ildir ki, o doğma yerlərə gedə bilmirik. Yağılar yurdumuzu xaraba qoydular. Anamla obamızı qoşa itirdim. Evimizin çırağı söndü…
Qəzetdə anamla bağlı qələmə aldığım şeirlərim dərc olunmuşdu. O zaman mən "Azərbaycan müəllimi” qəzetində işləyirdim. Əmi də "Azərbaycan təbiəti” jurnalının redaktoru idi. Redaksiyalarımız indiki "Azərbaycan” nəşriyyatında yerləşirdi. Mənim iş yerim 9-cu, əminin kabineti də ikinci mərtəbədə idi. Məni yanına çağırdı. İçəri girən kimi gördüm ki, əlində qəzet var. Səssizcə üzümə baxdı, mən də duruxdum. Çox üzüntülü idi. Handan-hana zəif, güclə eşidiləcək səslə dedi, belə şeirlər yazma, əlini misranın üstünə qoydu:
Sənlə uçub çox sevincim gedibdi,
Hər sözümə, hər izimə göz anam.
Öz zərifim, özcə incim gedibdi,
Mənim gözəl, mənim əziz, düz anam.
Əvvəl elə düşündüm ki, ümumiyyətlə, şeir yazmağım yəqin xoşuna gəlmir, ya bəlkə də zəifdi. Bir dəfə də mənə " şeir yazma” demişdi. Amma sonralar mənə avtoqrafla verdiyi kitabında belə bir cümləsi var idi: "Özünün də gözəl poetik aləmi olan Flora balama… əmisindən yadigar.” Dözməyib bir gün səbəbini soruşan da "şeir adamı öldürür” dedi. Məşhur misraları beynimdən keçdi: "Ölə-Ölə yazmıram, yaza-yaza ölürəm”.
Hər payız gələndə təzadlı fikirlər
ruhumu dara çəkir. "Dağlar payızlıdır, mən titrək əlli, gözümdə gör nələr
canlandı, nələr…” deyən şairin xəyalları hara qanadlanmazdı. İndi bu misraların
ahəngində təkcə payızın nidası yox, anasızlığımın möhnəti dil açır. Dağlara
yenə bahar gələcək. Təbiət yaz ömrünü yaşayacaq. Dərələrin solmuş rəngi
zümrüdləşəcək. Dağların baş tacı qartallar köhnə avazına qayıdacaq. Bu
bozluqdan əsər-əlamət qalmayacaq. Bu payızın 3 aylıq ömrü var, amma mənim
həsrətimin – ovqat payızımın rəngi dəyişməz ki… Hissimdə-duyğumda od qalayan
anasızlıq başımı yaşa əydirsə də, içimi didim-didim edəcək. Məmməd Arazdan
gələn nidalar məni yandıra-yandıra ürəyimdə əkiz tayı kimi yenidən doğulacaq.
Nə yazılacaq, nə deyiləcək, yetim uşaqlar kimi boylana-boylana qalacaq.
Dərdduymazlardan uzaq qaçsam da, öz dərdim məni boğacaq, bax onda dil açan
həsrətimin əlindən tutub haraylayacam:
Xəbər tut halımdan, sinəm dağlanıb,
Anacan, həsrətin öldürür məni.
İzin yoxa çıxıb, yolun bağlanıb,
Anacan, həsrətin öldürür məni.
Ah, necə möhtacam sözünə sənin,
Tamarzı qalmışam özünə sənin.
Elə yalvarıram özünə sənin,
Anacan həsrətin öldürür məni.
Qovrulan ürəyim səni istəyir,
Dumanı istəyir, çəni istəyir.
Dərdimə şəriki, təni istəyir,
Anacan həsrətin öldürür məni.
Bulud kimi nə qədər dolub boşalsaq da bu "dağların durnaları dönməz oldu”. İnsan duyğularından baş açmaq çətindi. Yoxluğunu bilə-bilə gözlədiyin əzizlərin, inanmaq istəmədiyin acı həqiqətlər var. Məmməd Araz onu da deyirdi ki, payızın nidası dünyanın tərs üzünü güzgüləyə-güzgüləyə bizi qışa aparır, o taydan isə yaz gəlir. Ona görə də "Səhərin, axşamın rəngi dəyişməz, gündüz günəşlidir, gecə aylıdır”. Halımızla barışmaqdan başqa əlacımız, gedənlərin qayıtmağa yolu yoxdur. Yenə əminin misraları məni düşündürə-düşündürə sakitləşdirdi:
Dəniz göylüyündə qalıb eləcə,
Sahil qayaları elə həmindi,
Girib xəyalımın qoluna təkcə
Özümlə həmsöhbət olmuşam indi…
Flora Xəlilzadə
Əməkdar jurnalist
