Roma, ərəb, islam və xristian mədəniyyətinin izlərini yaşadan cami 1984-cü ildə UNESCO tərəfindən Dünya Mirası kimi də qeydə alınmışdır.

 

Kurtuba camisi mehrabının memarlıq xüsusiyyətləri və özünəməxsusluğu ilə də diqqəti cəlb etməkdədir. M.Kadıoğlunun yazdığı kimi, "mehrab sadəcə namazda qibləni göstərməklə qalmamış, genişləndirildikdən sonra ziyarətçilərin zənginlik və sənətin incəliyindən vəcdə gəldiyi bir sahə halına gətirilmişdir”.

 

Kurtuba camisi ətrafında bir sıra fikirlər söylənilmiş, dünya ədəbiyyatı və mədəniyyətinin müxtəlif əsərlərində bu əzəmətli abidədən fərqli şəkildə bəhs olunmuşdur. Çünki X əsrdə Avropada mərkəzi nöktəyə çevrilmiş Əndəlus islam mədəniyyətinin mərkəzi şəhərlərindən biri məhz Kurtuba camisin də yerləşdiyi Kordova idi. Türk yazar Nil Ünsal yazır ki, "X əsrdə sadəcə Kordovada yarım milyon insan yaşayırdı və şəhərdə iki yüz min ev, altmış min konak, altı yüz cami, yeddi yüz hamam və yetmiş kitabxana var idi” (Nil Ünsal, Kont Lucanor, Ankara 2001). Bu o zaman üçün çox böyük göstərici idi və həmin mədəniyyətin ən mötəbər incilərindən birincisi də Kurtuba camisi idi. Ona görə də, hətta, Qərb ədəbiyyatında müsəlman mədəniyyəti nümunəsinin katedrala çevrilməsinə dair tənqidi fikirlərə təsadüf edirik. XIX əsr alman şairi Henrix Heyne "Əl-Mənsur” əsərini Kurtuba camisi və Kordova xilafətinin yüksəliş dövründə müsəlman İspaniyasının dövlət və hərbi şəxsiyyətlərindən biri olan əl-Mənsura (978-991) həsr etmişdir. Heyne şeirdə  yazırdı:

 

M.İqbal 1932-ci ilin oktyabrında Üçüncü Dəyirmi Masa toplantısında iştirak etmək məqsədilə İngiltərəyə səfər edir. Buradan Parisə, 1933-cü ildə isə İspaniyaya gəlir. Məlum olduğu kimi, M.İqbal Avropa ölkələrində mühüm konfranslar vermişdir və İspaniyada olduğu zaman da Madrid Universitetində "The İntellectual World of Islam and Spain” – "İslam və İspaniyanın İntellektual Dünyası” mövzusunda konfrans vermişdir.  711-ci ildən 1336-cı ilə qədər müsəlman ərəblərin hakimiyyəti altında olan İspaniyadakı islam mədəniyyətinin nümunələri İqbal kimi islam alimi və filosofunun diqqətindən də kənarda qalmamışdır. Əndəlus mədəniyyətin ən mühüm nümunəsi hesab edilən Kurtuba camisinin şairdə doğurduğu təsir onun məşhur "Kurtuba camisi” şeirinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Əsər ideya və bədii məziyyətləri ilə urdu ədəbiyyatının şah əsərlərindən hesab olunur. Pakistanlı şair, nasir və M.İqbal yaradıcılığının tədqiqatçısı Cagan Naz Azad "Nigar-e Pakistan” əsərində qeyd edir ki, hətta urdu ədəbiyyatında başqa heç bir əsər olmasaydı belə, yalnız bu nəzm sayəsində urdu ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatları arasında özünəməxsus bir yerə sahib olduğu iddia edilə bilərdi.

 

M.İqbal Kurtuba camisinə islam mədəniyyətinin yüksəliş mərhələsinin və çöküşünün simvolları kimi baxır. Bir tərəfdən əzəmətli abidə inancın, dinin, mədəniyyətin yüksəliş dönəmindən xəbər verirsə, digər tərəfdən müasir missiyasına diqqət çəkilməsi islam dünyasına yeni hədəflər uğrunda mübarizəyə atılmaq əzmi aşılayır.

 

           

Kurtuba camisi də bir sənət abidəsi olaraq fərqli dəyişikliyə uğramış, insanların ambisiyalarının hədəfinə çevrilmişdir. Lakin onun əzəməti ilahi qüdrətin məkanı olaraq yaradılmasıdır. O Allah eşqinin məbədi olduğu üçün dəyərlidir. Ona əbədilik qazandıran da həmən cəhətidir:

 

Bu misralarda da "Quran”ın "əl-Əhzab” surəsinin təsirini görürük: "Həqiqətən, Allah və onun mələkləri Peyğəmbərə salavat göndərirlər. Ey iman gətirənlər! Siz də salavat göndərib layiqincə salamlayın”.

 

M.İqbal 86 il öncə Kurtuba camisinin azan səsinə həsrət qalmasına həm etirazını bildirir, həm ilahi eşqin hər şeydən yüksəkliyini tərənnüm edir, həm də camiyə müsəlman ruhunu qaytaracaq gücü gözləyir:

M.Kadıoğlu da 84 il sonra eyni duyğunu ifadə edir, "bir könül ordusunu” hələ də gözələməkə olduqlarını dilə gətirir: