Bakı 23°C
“İkinci Bosfor”un perspektivi
Gələn həftə Türkiyədə ən
irimiqyaslı layihənin təməli atılacaq
İyunun 26-da Türkiyə daha bir irimiqyaslı layihələrindən birinə imza
atacaq. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın şəxsən iştirak edəcəyi İstanbul
kanalının təməlqoyma mərasimi baş tutacaq. Yeni irimiqyaslı layihə özündə nəyi
birləşdirir və "ikinci Bosfor” qazmağa ehtiyac nədən yaranıb? Bəllidir ki,
əsrlər boyu Bosfor və Dardanel Asiyadan Avropaya gedən unikal bir marşrut
rolunu oynayıb. Türkiyə mediasının yazdığına görə, fransızlar Süveyş kanalını
qazana kimi və bundan əvvəl XV əsrdə portuqaliyalı Bartalomeu Diaş Afrikadan
Asiyaya yolu kəşf edənə kimi bu boğazlar yeganə strateji yol idi. "Köhnə dünya”dan
gəmilər İstanbula, Asiyaya məhz bu marşrutla gedirdi. Məhz bu səbəbdən də ərazi,
böyük imperiyaların illər uzunu ələ keçirməyə çalışdıqları yağlı tikə idi.
Rusiya imperiyası Finlandiyadan Çukotkaya kimi uzanmasına, Qafqazı işğal
etməsinə baxmayaraq, "Bosforda ayaqları yumaq” fikrini beyinlərindən
çıxarmırdılar. Çünki məhz bur torpaq dünya okeanına azad çıxış demək idi.
Hibraltar boğazına nəzarət edən ingilisləri nəzərə almasaq. Makinderin dili ilə
desək, Bosfora nəzarət edən şəxs, dünyaya nəzarət edir. Tək bir fakt - Bizans
imperiyasının çiçəkləndiyi dövr, onun sivilizasiyaların kəsişməsində yerləşməsi
ilə bağlı idi. Eyni ifadəni türklərə də aid etmək olar. İstanbul fəth olunana
qədər osmanlılar müasir Türkiyənin yarısı və Balkanın bir hissəsini əhatə
edirdi. İstanbul alınandan sonra osmanlılar bütün Şimali Afrikanı, İraq,
Ərəbistan yarımadasını, İraq, İranın bir hissəsi, Qafqazı, Balkan yarımadasını
və Krımı ələ keçirdi. Hətta Vyanaya kimi gedib çıxdılar. Bu gün Türkiyə
mövcudluğuna, güclü dövlət kimi qalmasına görə, məhz İstanbula minnətdar
olmalıdır. Alternativ marşrutlara və yeni növ nəqliyyat vasitələrinə baxmayaraq,
türk boğazları bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyiblər. Boğazlar ətrafında
yerləşən İstanbul bütün türk ixracının yarısını verir.
Beləliklə, Bosfor və Dardanel tək Türkiyə deyil, bütövlükdə dünya
iqtisadiyyatı üçün əhəmiyyətlidir. Hazırda dünya neft daşınmalarının üç faizi
boğazlardan keçir. Gün ərzində bu nəqliyyat arteriyasından 50 min gəmi gedir
ki, bu da Süveyş kanalında olan daşımalardan 3-4 dəfə çoxdur. Rusiya üçün də
boğazlar çox əhəmiyyətlidir. Onun neft ixracının 40 faizi - ölkə büdcəsinin
əsas gəlir mənbəyi məhz Bosfor vasitəsilə reallaşır. Dünya ticarəti də mütəmadi
inkişaf edir. Yəqin ki, İstanbulda olan hər kəs nazik arteriya ilə növbə ilə
hərəkət edən saysız-hesabsız gəmi axınını müşahidə edə bilib. Bu tıxaclar iri
nəqliyyat, neft korporasiyalarının pul sərfiyyatını artırır və onlara baha başa
gəlir. Bosforda iri tankerlərin yığılması alternativ kanalın yaradılmasını
zəruri edir. Süveyş kanalında yaşanan son olay göstərdi ki, tək bir marşrutla
hərəkət etmək necə də təhlükəlidir. Türkiyə rəhbərliyi də bunu anlayaraq
biznesə yardım etmək, eləcə də, özü mənfəət qazanmaq qərarına gəlib.
Bütün bunlardan çıxış edərək, Türkiyə prezidenti, Bosforun yükünü
azaltmaq, ona paralel olaraq İstanbul kanalını inşa etmək qərarına gəlib. Yeni
arteriyanın uzunluğu 150, eni isə 25 metr olacaq, Mərmərə dənizini Qara dənizlə
birləşdirəcək. Yükburaxma qabiliyyəti isə Bosforda olandan 1,5 dəfə çox olacaq.
50 min əvəzinə 85 min gəminin buraxılması, həm tıxacların, həm də ləngimələrin
qarşısını alacaq. Belə bir vəziyyət nəinki Bosforda hərəkətin intensivliyini
artıracaq, həm də ekoloji riskləri azaltmağa imkan verəcək. Çünki buradan
təhlükəli yüklərlı dolu gəmilər də gedir. Onların sayı son on ildə on faiz
artıb. İstanbul kanalı Türkiyə Cümhuriyyətinin 100 illiyinə, daha dəqiq desək,
2023-cü ilə kimi hazır olmalıdır. Əgər İstanbul kanalı reallaşarsa, o zaman
Ərdoğanın 20 ildəki hakimiyyəti dövründə həyata keçiriləcək ən irimiqyaslı
layihə olacaq. Təsadüfi deyil ki, prezident Ərdoğan da onu "ağlasığmaz layihə”
adlandırıb. Qalır əsas məsələ - maliyyə. Bəllidir ki, kanalın inşası işləri
həddən artıq vəsait tələb edir. Bir sıra məlumatlara görə, bunun üçün 10 milyard
dollardan 20 milyard dollara kimi vəsait sərf olunacaq. Layihədən ən çox
sevinən daşıyıcı şirkətlərdir. Onların saatlarla, günlərlə növbələr gözləməsinə
son qoyulacaq. Qısa müddət ərzində bunu etmək olarsa, əla olar.
Beləliklə, Türkiyə kanalın işə salınması ilə il ərzində 6 mlrd. dollardan
8 milyard dollara kimi gəlir götürəcək. Yəni layihə iki-üç il ərzində özünü doğruldacaq. Lakin
necə deyərlər, hər şey pulla ölçülmür. Yeni kanal regional və dünya siyasətini
inanılmaz şəkildə dəyişə bilər. Bosfor boğazı ilə gəmilərin keçməsini 1936-cı
il Montre Konvensiyası nizamlayır. Bu razılaşma ticarət gəmilərinin azad
hərəkətini müəyyən edir. Mahiyyət etibarilə bu saziş Bosfor boğazını, bir növ
həyət qapısına çevirib. Və ən əsası, Türkiyəyə heç bir mənfəət gətirmir.
İkincisi, Ankara üçüncü ölkələrin çox sayda hərbi gəmisinin Qara dənizə
girməməsi üçün ona nəzarəti həyata keçirmək məcburiyyətindədir. Qara dəniz
dövləti olmayan ölkələrin donanmalarının ümumi tonnajı 45 min tondan çox
olmamalı, eləcə də onlar Qara dənizdə 3 həftədən çox qala bilməz. Yeni bir
kanalın ərsəyə gəlməsi Montre Konvensiyasının qüvvəsini azaltmış olur.
Bunlarla yanaşı, Ərdoğanın Montre Konvensiyasının müddəalarının yeni
kanala şamil olunmayacağını deməsi, müxalifətin qəzəbinə, xarici dövlətlərdə
isə çaşqınlığa səbəb olub. Kanalın Montre Konvensiyasını təhdid etdiyi və
Türkiyənin təhlükəsizliyini şübhə altına aldığını iddia edən yüzə yaxın keçmiş
diplomat və admiral açıq bir məktub yazaraq inşaatın dayandırılmasını tələb
edib. Ancaq Türkiyə prezidenti barışmaz mövqe ortaya qoyub. Yəni kanal
tikiləcək. İş planı təsdiqlənib və tikintinin başlama mərasiminin bu il 26 iyun
tarixində keçirilməsi planlaşdırılır. Rusiya üçün İstanbul Kanalının
yaradılması faydalıdır, çünki malların Avropaya, Afrikaya və Yaxın Şərqə
çatdırılması üçün əlavə yollar verir. Bununla birlikdə, Rusiya Xarici İşlər
Nazirliyi kanalın açılmasının Montre Konvensiyasına yenidən baxılmasına gətirib
çıxarmayacağını və Türkiyənin NATO ölkələri və ABŞ-dan 1936-cı il sənədində
tələb olunduğundan daha çox hərbi gəminin İstanbul kanalından keçməsinə icazə
verməyəcəyini gözləyir. Türklərin Rusiya tərəfinin istəklərini nəzərə alacağını
isə zaman göstərəcək. Ən azından, iki ölkə liderləri arasındakı münasibətlərin
mövcud səviyyəsi, Ankaranın həssas bir bölgədə Moskvanın maraqlarına diqqət
yetirəcəyinə inanmağa əsas verir.
Azər
