Heykəltəraş ömrü
Nicat Məmmədovun gecikmiş yubiley portreti...
O, Azərbaycan
təsviri sənətində onu zaman-zaman xatırladacaq iz qoyub gedənlərdəndir. Söhbət
37 yaşında dünyasını dəyişən tanınmış heykəltəraş Nicat Məmmədovdan gedir...
Diqqətçəkənliyi
danılmaz olan və çağdaş inkişaf mərhələsinə əsasən son doxsan ildə əldə etdiyi
böyük uğurlarla daxil olmuş milli heykəltəraşlığımızda elə adlar var ki, özləri
vaxtsız dünyanı tərk etsələr də, zaman-zaman xatırlanırlar. Bunu heç şübhəsiz,
həmin sənətkarların yaratdıqlarının yaddaqalanlığı şərtləndirib. Elxan Aslanov
(1937-1970), Fuad Bakıxanov (1938-1987), Hamlet Musayev (1936-1978), Əfrasiyab
Mirzəyev (1936-1983) və ən nəhayət, haqqında söz açmaq istədiyimiz Nicat
Məmmədov (1929-1966) belə sənətkarlardandır.
Bakının Maştağa qəsəbəsində anadan olan Nicat
Məmmədov uşaqlıqdan ruhunda gözəlliyi duymaq və onu əsərlərdə ifadə etmək
arzusu ilə yaşamışdır. Bu mənada onun 1946-cı ildə uğurla imtahan verib məşhur
"Əzimzadə məktəbi”nin tələbəsi adını qazanması da bir il əvvəl İkinci Cahan müharibəsi cəbhələrindən qələbə
ilə qayıdan atası Miryusifə və qəsəbə məktəbində müəllim işləyən anası Tuti
xanıma böyük hədiyyə olmuşdur. 1951-ci
ildə "Fəhlə” adlı diplom işinin gözəl bədii həlli ilə Dövlət imtahan komissiyasını
heyrətləndirən Nicat Məmmədov elə həmin il V.İ.Surikov adına Moskva Dövlət
Rəssamlıq İnstitutunun heykəltəraşlıq fakültəsinə qəbul olunmuşdur. Burada
məşhur heykəltəraş N.Tomski və V.Şvarsdan ustalığın incəliklərini öyrənmiş və
sonda ərsəyə gətirdiyi "Ailə” adlı diplom işi (1957) ilə həm müəllimlərinin, həm də çoxsaylı
həmkarlarının və sənət xiridarlarının rəğbətini qazanmışdır. Artıq 1954-cü
ildən "Məktəbli qız” portreti ilə sərgilərdə iştirak etməyə başlayan Nicatın
Bakıya qayıtmasını çoxları, xüsusilə onun istedadına yaxşı bələd olan
həmkarları maraqla gözləyirdilər. Onların hamısı onun heykəltəraşlıq sənətimizi
dəyərli əsərlərlə zənginləşdirəcəyinə inamlı idilər. Odur ki, onun işıqlı
gələcəyini düşünənlər onu belə tez itirəcəklərini
ağıllarına belə gətirmirdilər...
Bəli, onun təhsilsonrası başlanan müstəqil yaradıcılıq
mərhələsi cəmisi 10 il çəkdi. Özü isə sanki bunu duyurmuş kimi bu qısa zaman
kəsiyində çox məhsuldar işlədi, bacardığını, bəzən də lap mümkün olmayanları
elədi. Sevimli anasının arzusunun
göyərməsinə rəğmən 29 yaşında ailədə də qurdu, iki il sonra isə artıq evlərində
onun ilhamını pərvazlandıran Yeganə adlı
qızı böyüyürdü. Altı il sonra isə o, elə əziz balası ilə birlikdə mənzilində
qaz sızması nəticəsində dünyaya əlvida deyəcəkdi. Yaxınlarını, dost-tanışlarını
sözün əsl mənasında yandırıb-yaxacaqdı. Ölümündən sonra layiq görüldüyü SSRİ
Dövlət mükafatını isə qohumları alacaqdı. Onun şöhrət çələngi gecikməsə də,
yoxluğu qarşılığında bu mükafat daha çox köhnə yaranın qaysağını qoparacaqdı...
Nicat Məmmədovun
qısamüddətli yaradıcılığı çox yaddaqalan olub. Həmin dövrdə keçirilən müxtəlif
miqyaslı sərgilər və az qala bir-birini əvəz edən müsabiqələr onun öz
istedadını göstərməyə imkan verdi. Ölüm
qabağı Bakıdakı Xatirə kompleksi üçün (siyasi
motivli olduğu üçün müstəqillik dövründə uçurulmuşdur) keçirilən müsabiqədə
uğurla iştirak etməsi və onun qalibi olması (1966) gənc heykəltəraşın böyük
sənət qələbəsi idi. Təəssüf ki, o, yaratdığı bu əsərin Dövlət mükafatına layiq
görüldüyündən (1972) xəbərsiz dünyasını dəyişdi.
Onun müsabiqə uğurları isə 1958-ci ildən başlamışdı. O
vaxt Rudakinin Düşənbədə ucaldılacaq
abidəsi üçün elan olunan müsabiqədə o,
məşhur heykəltəraşlarla bərabər mübarizə aparıb bu sənət yarışmasının
həvəsləndirici mükafatını almışdı. Bir il sonra isə Biruninin Daşkənddə
qoyulacaq abidəsi üçün keçirilən müsabiqədə üçüncü mükafata layiq görülmüşdü.
Nicatın Aşqabad şəhərində ucaldılacaq Məhtimqulunun heykəli üçün elan olunmuş
müsabiqəyə (1960) təqdim etdiyi əsəri də
yarışmanın həvəsləndirici mükafatını almışdı.
Adlarını çəkdiyimiz
heykəllər tanınmış şəxsiyyətlərlə bağlı olduğundan onlarda obrazların
insani-yaradıcı keyfiyyətlərini və psixoloji durumunu üzə çıxarmaq istəyi
qabarıqdır. Plastik formaların geniş
ümumiləşdirilməsinə uzanan yolun həm də obrazların səciyyəviliyini qabardan
istəkdən qaynaqlanması da heykəllərə təsirli görüm, düşündürücü məzmun bəxş
etmişdir. Bu, həm də onun istedadlı portret ustası olmasından irəli gəlirdi.
Nicat
Məmmədovun əllinci-altmışıncı illərə
təsadüf edən yaradıcılığında həm xəyali
obrazlar, həm də müasirlərinin
portretlərinə müraciət əsas yer tutmuşdur. "Məktəbli qız” (1954),
"Katya” (1953), " Qız portreti” (1958) və "Tələbə qız” (1959), "Nəriman
Nərimanov” (1959), "Qızım Yeganənin portreti” (1963) portretlərində, eləcə də "Ailə”
(1957) və "Səadət” (1959) çoxfiqurlu kompozisiyalarında müəllifin portret
oxşarlığını ümumiləşdirilmiş obraza çevirmək istəyi qabarıqdır. Heykəltəraşın
əsərləri arasında yaxın dostu olan cərrah-bəstəkar İbrahim Topçubaşovun
portreti xüsusi yer tutur. Onun psixoloji-yaradıcı yaşantılara bələnmiş
portreti təsirli və yaddaqalandır. Bu əsərlərin hər birində yüksək icra
sənətkarlığı nümayiş etdirən müəllif
qəhrəmanlarının əza dəqiqliyini həm də ümumiləşdirməyə bələdiyindən onların hər
biri obrazlı tutum almış cəlbedici forma-biçimdə görünürlər. Onlarda obrazlara
xas olan cəhətlər müxtəlif materialların səciyyəvi xüsusiyyətləri nəzərə
alınmaqla yüksək plastik ifadəsini
tapmışdır.
Onun zamanında yüksək dəyərləndirilən
"Ailə” və "Səadət” əsərlərindəki məna-məzmun
yükünün tamaşaçını duyğulandıra biləcək görkəm və ifadəli siluet almasındandır
ki, onlar zamansızlığa qovuşmaqla bu gün də özünün yüksək bədii-estetik və
mənəvi-psixoloji təsir gücünü qoruyub saxlamaqdadırlar. Hər iki əsərdə sevinc hisslərinin plastik tutumunu-bədii obrazını yaratmağa nail olan gənc heykəltəraş sözün əsl mənasında insanların emosional durumunun cəlbedici və yaddaqalan abidəsini
yaratmışdır.
Qeyd etdiyimiz
uğurlar göstərir ki, 1958-ci ildə onun Rəssamlar İttifaqının üzvlüyünə namizəd
keçməsinə zəmanət verən tanınmış tişə ustaları Mirələsgər Mirqasımov, Pyotr
Sabsay və Fuad Əbdürrəhmanov, bir il sonra isə onun yaradıcı qurumun
həqiqi üzvlüyünə qəbul olunmasını
dəstəkləyən Həyat Abdullayeva, Tokay Məmmədov və Ömər Eldarov öz inamlarında
yanılmayıblar. Bunu S.Mümtaz adına Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət
Arxivində qorunan şəxsi işindəki zəmanətlərdən də görmək mümkündür.
Nicat Məmmədovun
müasirləri indi də onun sənətkarlığını, insani keyfiyyətlərini yaxşı
xatırlayırlar. Bizimlə söhbətlərində akademik Ömər Eldarov, əməkdar rəssam Arif
Qazıyev, heykəltəraş Aslan Rüstəmov və başqaları onun istedadını yüksək
dəyərləndirməklə, faciəli ölümünün heykəltəraşlıq sənətimiz üçün duyulası itki
olduğunu vurğuladılar.
Taleyin qəribə işləri
çoxdur. Onun birinə də ürəyi yaşayıb-yaratmaq eşqilə çırpınan Nicat Məmmədov
tuş gəldi. Ölümün öz soyuq sığalını ata-balanın üzünə çəkdiyi gün "Molodyoj
Azerbaydjana” qəzetində sənətşünas N.Miklaşevskayanın Nicatın yaradıcılığına
həsr olunmuş məqaləsi çap olunmuşdu. Bu
unudulmayacaq tarix baharın gözəl bir gününə – aprelin 22-sinə təsadüf etmişdi.
Günün qəribəliyi də Nicat Məmmədovun
ölüm xəbərini eşidib toplaşanların
ikili ovqatda olması idi. Belə ki, onların hər birinin əllərindəki və
dillərindəki qəzet təqdiri ilə gözlərindəki yaş gilələri çulğaşmışdı. Heç
kim baş verən hadisəyə inanmaq
istəmirdi. Elə bu günə kimi də onu
tanıyanlar təzadlı ovqatdadırlar. Başqa sözlə desək, yadigar qoyub getdiyi
əsərlərə görə sevinirlər, yoxluğuna görə isə təəssüflənirlər. Bizcə, bu onun
həyatda və sənətdə qazana biləcəyi ən böyük mükafatdır...
Ziyadxan Əliyev