Əmir Əlişir Nəvainin elmi-filoloji və nəsr əsərlərinin tədqiqi məsələləri
(Əlişir Nəvainin elmi-filoloji və nəsr
əsərlərinin məzmunu və şərhi)
Türk xalqları ədəbiyyat tarixinin müqayisəli öyrənilməsində böyük
mütəfəkkir, türk ədəbi dilinin rəsmi olaraq tarixi yer almasında Əmir Əlişir
Nəvainin irsinin rolu ondan ibarətdir
ki, ortaq ədəbiyyatların dəyəri və tarixi əhəmiyyətini məhz bu dahi şəxsiyyətin əsərlərini bir-bir
təhlil etmək də yetərlidir. Bu mənada Əlişir Nəvainin elmi-filoloji və nəsr əsərlərinin qısa
məzmununa nəzər salmaq istədik. Bu əsərlərin leksik dili, qrammatik quruluşu,
fonetik ahəngi türk dillərinin qarşılıqlı müqayisə üçün nümunə olacaq ən böyük
ədəbi faktordur.
Beləliklə, dahi mütəfəkkir Əlişir Nəvainin təhlil və araşdırmaya cəlb
etdiyimiz, ümumiyyətlə, 22 adda elmi-filoloji və nəsr əsərlərinin yazılma
tarixini və qısa məzmun təsvirini aşağıdakı kimi sıralaya bilərik.
Əsərlərin adını orijinalda olduğu kimi, eyni
zamanda, Azərbaycan dilində də verməyi məqsədəuyğun bildik. "Minacat”
– "Allaha dua” – yazılma tarixi məlum olmadığından adına – məzmununa uyğun
olaraq tədqiqatımızın Giriş xülasəsinə "Bizmillah” – deyə "Minacat”ı ilk olaraq
təqdim edirk. Amma, şairin yaradıcılığına, eləcə də əsərlərinin ruhuna
uyğunluğu baxımdan "Minacat”ı şair
ömrünün son vaxtlarında da yazdığını qeyd edə bilərik.
Beləliklə,
"Minacat” – "Allaha dua” və ya
"Allaha yalvarışlar” – Əsər Allaha xitabən yazılan ifadələrdən ibarət olub, məzmun
və ifadə tərzi baxımından gözəl bir duyğu yaşantısıdır. "Münacat”ın dili -
ruhaniyyət aləminin dərinliklərinə varan şairin insanlara tövsiyyəsi, nəfs
toxluğu, insani hisslərin daim üst qatda yer alması və s. kimi mənəvi
duyğuların insanlara aşılanmasıdır.
1481-ci
ildə yazılıb. "Vəqfiyyə” – 1481-ci ildə o, sufi görüşlərinin təsiri ilə dünya malına üz
çevirərək, xeyriyyəçilik missiyasına başlayıb, bunu həyatının amalı bilərək,
vəqf mülkünün təməlini yaratmışdı. Bu əmlakdan əldə edilən gəlirin əksəriyyəti
təhsil müəssisələrinin, mehmanxanaların və dərvişlərin, qələndərlərin,
kasıb-kusubların, yetim-yesirlərin ehtiyaclarını qarşılamağa, digər qismini elm
və ədəbiyyatın inkişafı üçün sərf edib. "Vəqfiyyə”, eyni zamanda, şairin
özünün-özünə hesabatıdır.
1481-ci
ildə yazılıb. "Ərbain” ("40 rubai”).
Dahi filosof Əbdürrəhman
Caminin "Hədisi-Ərbəin” adlı əsər üzərində çalışdığını bilən Əlişir Nəvai
ustadının bu addımını yüksək dəyərləndirmiş və ondan izn alaraq həmin əsəri
çağatay türkcəsinə çevirməyi xahiş edir. Beləliklə, Ə.Nəvai imzası ilə türk
ədəbi dilində yazılan "Hədisi-Ərbəin” əsərini Ə.Caminin əsərinin mövzusunda
götürsə də, eyni ildə, eyni şəkildə yazsa da, amma başqa bir ifadə ilə, dörd
misralıq qitələr halında yazmışdır. Peyğəmbərə həsr olunmuş hədisləri əvvəl
ərəbcə, daha sonra onların – hədislərin məna və mahiyyətini türk dilində
yazılması səbəb olmuşdur.
1485–1488-ci
ildə yazılıb. – "Tarixi ənbiya və hukəma”
("Peyğəmbərlər və hakimlər tarixi”) adlı əsəri əslində, din tarixinə dair bir
salnamədir. Əsər, peyğəmbərlərin tarixi və hakimlərin (hökmdarların) həyatından,
hədislərə və müxtəlif tarixi mənbələrə istinadən nəsr şəklində yazılmış
hekayətlərdən ibarətdir və 1485–1488-ci
illərdə qələmə alınmışdır. Adından da göründüyü kimi,
əsərin məzmunu iki hissədən ibarətdir: Ənbiyə – Peyğəmbərlik tarixi və
peyğəmbərlər haqqında və Hükəma – Hakimlər (hökmdarlar – filosoflar) tarixi və
onlar haqqında. Əsərin orijinallığı, dərinliyi – gözəl məziyyətlərindən biri də
odur ki, qələmə aldığı bütün tarixləri və tarixi hadisələri, hekayətləri
"Quran-Kərim”dən götürdüyü ayələrlə əsaslandırmış, örnəyini məhz müqəddəs
səmavi kitabımızla bağlamışdır. Amma Əlişir Nəvai qələminin qüdrəti, yanaşım
tərzi orijinallığı, gözəl məziyyətləri, nəsihətamiz hekayətlərlə anlaşıqlı
məzmunda yazılmışdır. Əsər sadə və anlaşıqlı bir dildə, rəvan və səlis üslubda,
maraqlı və təsirli şəkildə rahat oxunur.
1485-ci
ildə yazılıb. "Nəzm ul-cəvahir”in
("Şeir cəvahirləri”) qədim dini - tarixi məzmun daşıyan, əxlaqi dəyərləri özündə ehtiva
edən süjeti vardır. Daha doğrusu, islam dininin ilk xəlifələrindən biri Həzrət
Əliyə məhəbbət – ehtiram nişanəsi kimi dəyərləndirmək olar. "Nəzm ul-cəvahir”
("Nəzm cəvahirləri”) əsəri Həzrət Əlinin "Nəsr inciləri” ("Nəsr ul-laoliy”)
toplusundakı nəzm şəklindəki hikmətlərin tərcüməsi əsasında yaradılmış rubailər
məcmusudur.
1488-ci
ildə yazılıb. "Tarixi muluk Əcəm”
("Əcəm məmləkətləri tarixi”) əsərinin əsas mövzusu fars
hökmdarları tarixini sülalərə istinadən dörd (4) hissəyə bölərək tarixi təsvirini vermişdi:
Pişdadilər, Keyanilər, Eşqanilər, Sasanilər. Əlişir Nəvai bu sülalələrdən olan – hakimiyyət taxtında
bir-birinin ardınca (tarixi xronologiyaya əsasən) əyləşən padşahların hər
birinin tərcümeyi-halı kontekstində hekayət və hekayətin sonunda dörd misralıq
şeir parçası vermişdir. Əsərin yazılışı zamanı da sülalələr tarıxi xronologiyaya
əsaslanmışdır.1491-1492; 1497-1498-ci
illərdə yazılıb "Məcalis
un-nəfais” ("Nəfis məclislər”) XV əsr özbək elmi nəsrinin klassik əsəri sayılan bu əsər türk dilində
yazılmış ilk təzkirə nümunəsidir. Əsər Həzrəti Xaqan
Şahruh Mirzənin şahlıq dövründən başlayaraq müəllifin öz yaşadığı dövrə qədər Heratda, Xorasanda, Mərvdə,
Məşhəddə, Xarəzmdə, Səmərqənddə, Azərbaycanda və digər şəhərlərdə yaşayan,
əksəriyyəti də farsca yazan 459 şair və fazil haqqında mükəmməl topludur. "Məcalis ün-nəfais”də məlumatlar illər, çoğrafi məkanlar və səcərəçilik
prinsipləri əsasında tərtiblənərək qələmə alınmış, bu əsər artıq o
dövrün tam və gerçək ədəbi mənzərəsinin güzgüsü oldu. Təbii ki,
zəngin mütaliə sahibi olan Ə.Nəvai özündən əvvəl yazılmış (ərəbi, farsı mükəmməl
bildiyindən bütün mənbələri orijinaldan oxuyub) təzkirələrdən, ayrı-ayrı şair
və alimlər haqqında yazılmış kitablardan, müasiri olduğu məşhur qələm
sahiblərinin əsərlərindən, səyahətə çıxarkən görüşdüyü tanınmış alim və sənət
adamlarından topladığı məlumatlardan da yararlanmışdır.
1491-ci
ildə yazılıb. "Haləti Seyyid Həsən Ərdəşir”
("Seyyid Həsən Ərdəşirin tərcümeyi-halı və şəxsiyyəti”) əsərində dövrünün böyük ziyalısının ömür yolu vərəqlənmişdi.
Seyid Həsənin kiçik yaşda
oxumağa olan marağını, təmiz qəlbini və təvazökar əxlaqını, elmini, təsəvvüfi
görüşünü, Baysunqur Mirzə zamanından ta Əbulqasım Baburun hökmdarlığına qədər –
40 il sultanlar və şahzadələr xidmətində çalışdığından bəhs edir. Seyid Həsən Ərdəşir Əlişir Nəvainin dostu,
məsləkdaşı və atası qədər sayğı – ehtiram bəslədiyi mürəbbiyəsi (tərbiyəçisi)
olmuşdur. Ona görə də şairin ruh tərbiyəsində, əxlaqi görüşlərində, təriqət
yolunda bu şəxsin böyük təsiri Nəvaini ömrü boyu izləmişdir. Dünyanın
maddi və mənəvi çəkisini gözəl dərk edən, dövrünün ibrət götürüləsi məşhur
kişilərindən sayılan Seyid Həsən Ərdəşir ömrünün axırında əsas dərvişlik yolunu
tutaraq xəlvətə çəkilmişdir. O bütün elmləri əxz edərək dünya dərkində kamil
insan timsalına çevrilmişdi.
1492-1494-ci
ildə yazılıb. "Xəmsət
ul-mutahayyirin” ("Beş heyrət”) adlı nəsr əsərini XV əsr Şərq ədəbiyyatının görkəmli
mütəfəkkiri, filosofu, şairi,
şeyxülislamı Əbdürrəhman Camiyə ithafən onun vəfatından sonra – 1492-1494-cü
illərdə qələmə almışdır. Bu dərdi –
ağır itkini onun xatirəsinə "Xəmsət üt-mütəhəyyirin”i adlı risaləsini yazmaqla
ehtiramını ifadə etmişdir: həm də onu
kimliyini bir daha insanlara
tanıtmaq, onunla bağlı xatirələrdən bir neçəsini sözə düzmək, məktublaşmalarını,
ədəbiyyat-elm-irfan tarixinə təqdim etdiyi əsərləri bir-bir sadalamaqla
ideya-estetik dəyərini açmaq və nəhayət, piri ustadının son günlərini, onun
matəm mərasimini, sonda isə onun ölümünə yazdığı mərsiyəni təqdim etmək
məqsədində olub. Girişdən sonra əsərin əsas quruluşunu beş hissədə
verməklə - Müqəddimə, birinci, ikinci, üçüncü məqalətlər və Xatimədən ibarət
olduğundan "Xəmsət üt-mütəhəyyirin” ("Beş heyrət”) adlandırmışdır.1492-ci ildə yazılıb.
"Mizan ul-əvzan” ("Vəznlərin
tərəzisi”) risaləsində yalnız əruz elmindən bəhs edilir
və türkcə yazılıb, Əruz elmi türk şeiriyyətinin əsasında şərh olunur. Əlişir Nəvai
bu əsərini yazarkən əvvəlki ədəbiyyatşünas ustadların əsərlərini ehtiramla
adlarını çəkir, mükəmməl bir mənbələrdən də faydalanmağı unutmur. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi, xüsusən əruz elmi məsələlərinə həsr
olunan bu əsər ümumtürk ədəbi nəzəriyyə tarixində özünəməxsus yeri olan elmi
risalədir.
1493-ci
ildə yazılıb. "Haləti Pəhləvan Məhəmməd”
("Məhəmməd Pəhləvanın tərcümeyi-halı və şəxsiyyəti”) əsərində dövrünün
məşhur mədəniyyət xadimlərindən biri, onun. gözəl insanın fəzilətlərdən söz
açır, xeyirxahlığında, nəcib xüsusiyyətlərindən söz açmış, onu özünə müəllim,
ustad, bəhs edir.. Pəhləvan Məhəmməd xalq arasında "Kuştigir” – təkbətək
döyüşdə şöhrət qazanmışdı. Əlişir Nəvai ustadı Pəhləvan Məhəmmədin fiziki
gücülülüyünü də adının mənası kontekstində anladır. "Hətta onun kimi güclü
insanlar 500, 1000 ildə bir dəfə doğulduğunu” da yazır. Əziz dostunun yüksək
elmindən, ədəb-ərkanından, musiqi, tibb, şeiriyyət, ədəbiyyatşünaslıq
sahəsindəki görüşlərini, astronomiya, islam hüququ haqqındakı geniş biliyindən,
zəngin dünyagörüşündən söz açır. 1494-cü
ildə qələmə alınmış "Munşəat” ("Məktubat”)
– görkəmli dövlət xadimi Əlişir
Nəvainin 1485-1499-cu illər arasında yazdığı məktublarından ibarətdir. Bu məktubların məzmunu nəsihət, məsləhət ruhundadır. Məktublarda
müxtəlif tarixi şəxsiyyətlərin adları, onların həyatı və fəaliyyəti ilə bağlı
ibratamiz cəhətlər də diqqətə çatdırılıb. Bu ruhda yazılmış məktubların məqsədi
göndərilən ünvandakı şəxsi doğru-düzgün yola çağırışdır. Tədqiqata cəlb
edilmiş nəsr əsər türkcə yazılmışdır. ("Münşəat” əsərini Nəvai farsca da
yazmışdır, təəssüf ki, əsərin farsca olan nüsxəsi əlimizə yetməmişdir).
1495-1496-cı illərdə yazılıb. "Nəsaim ul-məhəbbət” ("Nasoyim ul-muhabbat min
shamoyim ul-futuvvat”)
türk
təzkirəçilik tarixində övliyalar barədə ilk əsər hesab olunur. Ə.Nəvai
Ə.Caminin "Nəfahət ül-üns" əsərini çağatay türkcəsinə çevirərkən
mətnləri yenidən xeyli dolğunlaşdırır və 152 məşhur sufi şair haqqında əlavələr edir. Beləliklə, əsərdə 770 sufi
şair, elm-irfan əhli haqqında verilən mənbələrin hamısı yenidən nəzərdən
keçirilmiş, hər bioqrafik hekayətə əlavələr edilmiş, bəzən hədislərlə,
nəsihətlərlə zənginləşdirmiş, həmin şəxsin elmi-nəzəri yaradıcılığının, fikir
dünyasının ən vacib xüsusiyyətini önə çəkmiş və şəxs – övliya haqqında mükəmməl
qaynaq təqdim etmişdir. "Allah təalanın köməyi ilə bu müqəddəs işi başa vurdum. Həzrət Şeyx
Fəridəddin Əttarın "Təzkirət ül-övliya” əsərindən bəzi məşhur şeyxülislamların,
yüksək elmli hind övliyalarının və bir çox başqalarının isimlərini bu əsərə
əlavə etdim”.
1498-1499-ci
ildə yazılıb. "Lisan üt-teyr” ("Quş
dili”) əsəri bəsirət gözü (ağıl-idrak gözü,
təfəkkür gözü, qəlb gözü, ibrət gözü) ilə qələmə alınmışdır. Bu əsər, sözün tam mənasında dünyanı dərk
hadisəsidir, nəfslə bağlı təsəvvüfü bir dastandır. Mənəvi eşqin şövq və
zövqündən təsirlənərək təsəvvüfün incəliklərini açıqlayan "Lisan üt-teyr”
mərifət və irfan yolunun əsaslarına söykənir, öyrədir. Bütün hadisə və
təfsilatlar məcazi məna daşıdığından alleqorik xüsusiyyətə malikdir, əsas
qəhrəmanları quşlardır. Baş qəhrəmanları isə Simurq (anqa) və Hüdhüddür
(şanapipik). Bunlardan əlavə 14 quş da istirakçıdır, həmin quşlar əsərdəki
hadisələrin daim mərkəzində görünən obrazlardır. "Lisan üt-teyr” əsərinin
içindəki "Şeyx Sənan” fəsli bəzən ayrıca qissə kimi təqdim edilmişdir.
1499-cu
ildə yazılıb. "Muhakimət ul-luğəteyn”
("İki dilin muhakiməsi”) adlı əsərində "yetmiş iki növündən bəhs etməklə
kifayətlənmək olar” – yazaraq Adəmdən sonra ilk yaranışdakı yetmiş iki millətə
işarət edir. Və bu yetmiş iki dilin içində onun mənsub olduğu türk dilinin
incəlikləri, zənginliyi, çoxçalarlılığı, çoxmənalılığı, bir sözlə, türkçülük
ideologiyası, türk ədəbi dil fəlsəfəsi məsələsini təfərrüatı ilə diqqətə
yetirməyi qarşısına məqsəd qoyub. Türk dilinin fars dilindən üstünlüyünü
elmi-nəzəri əsaslarla, misallar kontekstindən şərh edir.
1499-cu
ildə yazılıb. "Sirac ul-muslimin” ("Musəlmanların
cırağı”) islamın Türküstan elində geniş
yayılmağa başladığı dövrlərdə qələmə alınmışdır. Amma bütün ədəbiyyat -
bilgilər ərəb, az qismi isə fars dilində idi. Nəvainin məqsədi islam ehkamlarını
– qanun-qaydalarını xalqa öz dilində anlatmaq idi. Yəni, xalq islam əxlaqına
anlamadığı ərəb dilində başa düşməyərək itaət etməkdənsə, öz dilində də bunları
anlamasının gərəkliyini çatdırmaq idi. "Müsəlmanların çırağı”nı məhz bu
nöqteyi- nəzərdən araya-ərsəyə gətirməyi özünə borc bilmişdi. Əsərin ən böyük özəlliyi,
yeniliyi, fəlsəfi – estetik qayəsi məhz bundan ibarətdir. Ömrünün son
zamanlarında, özünün də yazdığı kimi zəif, halsız vücudu ilə, amma ruhunu
Allaha – islam peyğəmbərinə təslim etmiş şair xalqına, millətinə, islam əhli
sadə türk insanlarına bu borcunu da
ödəyə bilmişdi.
1500-cu
ildə yazılıb. "Məhbub ul-qülub” ("Ürəklərin sevgisi”) əsəri mədəniyyət tariximizdə,
ümumtürk ədəbiyyat tarixində ən ali əxlaq dərsliyidir, nəsihətlərlə dolu müdrik
kəlamlardır. Əlişir Nəvai bu əsərində dövlət idarəçiliyi və ailə məişət
məsələlərinə dair həyat təcrübəsini hekayələr şəkilindəoxucuya
çatdırmışdır. Məzmunu – dahi mütəfəkkirin zəngin həyati müşahidələri, bədii düşüncələri, dünya dərkinin fəlsəfi
yekunundan ibarətdir. Eyni zamanda, bir sıra məsələləri – öz dövrünün
ictimai-siyasi hadisələrini, hakim məfkurə (iqtidar ideologiyası) ilə arasında
əlaqəsinin yeni şərhini verir.
"Risaleyi-tiyr andoxtan” ("Oxatma
haqqında risalə”) çox kiçik həcmdə (cəmi 675 sözdən ibarət) maraqlı bir
əsərdir. Oxatma sənətinin tarixi, fəzilətləri və mahiyyəti, haqqında hədis və tam dini rəvayətlərlə
əhatələnmiş gözəl, oxunuşu su kimi axan, məzmunu ruhu aydınladan bir dastandır.
Əsərdə bu dünyanın yaranışının fəzilətlərini – əməyin, zəhmətin, bu yolda
çəkilən qayğının, halallığın gözəllikləri anladılır. Hər nə varsa, kim nə edir,
nə iş görürsə, hamısı Allahın hökmündədir, Allahın xəbəri var, hər kəsə, hər
işə yol açan, yol göstərən uca rəbbimizdir. Əsər sırf dini məzmun daşısa da,
əxlaqi dəyərlər – insan oğlunun yer üzündə çəkdiyi zəhmətin halallığına
işarədir. Ox atmanın fəzilətləri hədislər vasitəsilə anladılır.
"Sabat abhur” ("Yeddi dəniz”) ərəb dili lüğətşünaslığı mövzusunda – izahlı lüğət olaraq yazılmış bir əsərdir.
Müəllifin təkcə türk dili uğrunda mübarizəsi deyil, fars dilində yaratdığı
"Divan” və digər əsərləri deyil, həm də islamın türk dilində bədii və elmi
şəkildə təbliği sahəsində böyük xidmətləri danılmazdır. Qurani-Kərimi,
hədisləri ərəb dilindən fars, türk dillərinə tərcümə məsələsi böyük miqyaslı
bir iş olduğundan lüğətə, həm də izahlı lüğətə o zamanlar nə qədər böyük
ehtiyac olduğunu dövrün ab-havasını bilənlər üçün məlumdur Bu əsər nədən "Yeddi
dəniz” adlandırıb? Çox sadə səbəb: "Yeddi dəniz” yeddi ərəb lüğət kitabına
istinadən hazırlamışdı.
Dahi mütəfəkkir Əlişir Nəvainin adlarını qeyd etdiyimiz bu
əsərlərini elmi məzmununa görə belə bir təsnifatda qruplaşdıra bilərik.
I. Dil və ədəbiyyat əsərləri: 1."Muhakimət ul-luğəteyn” ("İki dilin muhakiməsi”), 2."Mizan ul-övzan” ("Vəznlərin tərəzisi”), 3."Səbat abhur (sözlük)” ("Yeddi
dəniz (sözlük”)
II. Sənədlər: 1." Vəqfiyyə”,
2. "Munşəat” ("Məktublar”). II. Bioqrafik əsərlər: 1. "Haləti Seyyid Həsən Ərdəşir” ("Seyid Həsən Ərdəşirin tərcümeyi-halı və şəxsiyyəti”), 2. "Xəmsət ul-mutahayyirin” ("Beş heyrət”), 3."Haləti Pəhləvan Məhəmməd” ("Məhəmməd Pəhləvanın”)
IV. Təzkirələr: 1."Nəsaim ül-məhəbbət ("Sevgi mehləri”), 2."Məcalis ün-nəfais ("Nəfis məclislər”)
V. Tarixi əsərlər: 1. "Tarixi ənbiya və hukəma” ("Peyğəmbərlər və hakimlər tarixi”) 2. "Tarixi mülük Əcəm” ("Əcəm mülkünün tarixi”)
VI. Dini əsərlər: 1. Ərbəin” ("40 rubai”), 2."Nəzm ul-cəvahir” ("Nəzm cəvahirləri”), 3."Lisan ut-teyr” ("Quş dili”), 3a. "Qisseyi Şeyx Sənan” ("Şeyx Sənan qissəsi”), 4. "Sirac ul-muslimin” ("Musəlmanlar cırağı”), 5. "Məhbub ul-qülub” ("Ürəklərin sevgisi”), 6. "Risolayi tiyr andoxtan” ("Oxatma haqqında risalə”), 7. "Minacat” ("Allaha yalvarış duaları”).
Almaz Ulvi (BİNNƏTOVA)
Filologiya elmləri doktoru, professor
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun "Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan
ədəbi əlaqələr” şöbəsinin müdiri