Əlişir Nəvainin “Səb´at Əbhur” (“Yeddi dəniz”) əsərinin tədqiqi tarixindən
Dahi mütəfəkkir Əlişir Nəvai dilçi alim kimi dilçilik tarixində də xüsusi yeri vardır. O, doğma ana dili ilə yanaşı fars və ərəb dillərini də mükəmməl bilmişdir.
Görkəmli dilçi alim Bəkir Çobanzadə Əlişir Nəvaini dilçilik elminə dair görüşlərini iki məqaləsində – "Nəvai – dilçi” və "Nəvainin dili və dilçiliyi haqqında” təhlil etmişdir. O, "Nəvai – dilçi” məqaləsində qeyd edir ki, "Türk dilinin dörd böyük müdafei olmuşdur ki, bunların birincisi, "Divani ül-lüğət ül-türk” sahibi Mahmud Kaşğaridir; ikincisi "Ğaribnamə” - sahibi Şeyx Aşıq Paşa, üçüncüsü Nəvai və dördüncüsü "Məsirə ül-ülüm” namındəki Sərfin - sahibi Bərğəməli Qədridir”.
1. Cövhərinin (Javxarinin) "Səhah” izahlı lüğəti.
2. Sağaninin "Təkmila” lüğəti.
3. Zəməxşərinin "Kəşşaf” əsəri – Quranın təfsiri.
4. İbn Hacibin qrammatikaya aid "Müfəssəl” iki müqəddimə və şərhləri.
5. İbn Hacibin qrammatikaya aid "Müfəssəl” iki müqəddimə və şərhləri (Ə.Nəvai 4 və 5-ci sıranı bir kitab üzərindən hesablayıb – A.Ü.).
6. "Qərayib əl-hədis” – hədislərdəki çətin sözlərə aid hazırlanmış lüğətlər.
7. Müxtəlif müəlliflərin lüğətləri, "Divan”, risalə və başqa əsərlərin şərhləri. Bunlar şərti olaraq bir kitab hesab olunaraq "Zəvayid” adlanır.
Ə.Nəvai bu kitablardan – lüğətlərin hər birindən istifadə etməklə yanaşı, onların qarşılıqlı müqayisəsini də aparmışdır, tədqiqata cəlb etdiyi kitablardakı söz izahlarını özünün "Səb´at əbhur”da ("Yeddi dəniz”) hazırladığı sözlər ilə qarşılaşdırıb.
Ø Məkkə dağları və ya yolları.
Ø Əhvazdakı bir qışlaq.
Ø Nəhrəvandakı bir qışlaq.
Ø Barbar şəhərlərindən biri.
Ø Misir Fustatinidəkı bir bölgə adı.
Ø Hələbdəki bir qışlaq.
Ø Mosulun şərqindəki bir diyar.
Ø Bölgə, yer adları.
Ø Zukor yerindəki bir yer adı.
B.Həsənovun fikrincə, Əlişir Nəvai ərəb dilini yaxşı bilən mütəxəssis kimi, bu dilin leksikoqrafiyasına aid müxtəlif mənbələrdən xeyli materiallar toplayaraq, bir lüğət, izahlı bir lüğət hazırlamışdı. Şair lüğətə "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) adını qoymuşdu, onun müqəddiməsini yazmışdı (bu müqəddimə Ayasofya nüsxəsində var). Müqəddimə qaralama halındadır. Lakin lüğət haqqında Əlişir Nəvainin özü və müasirləri bir məlumat yazmadılar.
Almaz ÜLVİ BİNNƏTOVA
Filologiya elmləri doktoru
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
"Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələr”
şöbəsinin müdiri
Görkəmli dilçi alim Bəkir Çobanzadə Əlişir Nəvaini dilçilik elminə dair görüşlərini iki məqaləsində – "Nəvai – dilçi” və "Nəvainin dili və dilçiliyi haqqında” təhlil etmişdir. O, "Nəvai – dilçi” məqaləsində qeyd edir ki, "Türk dilinin dörd böyük müdafei olmuşdur ki, bunların birincisi, "Divani ül-lüğət ül-türk” sahibi Mahmud Kaşğaridir; ikincisi "Ğaribnamə” - sahibi Şeyx Aşıq Paşa, üçüncüsü Nəvai və dördüncüsü "Məsirə ül-ülüm” namındəki Sərfin - sahibi Bərğəməli Qədridir”.
Daha sonrakı sətirlərə də nəzər salmaqla klassiklərimizin tədqiq və təsdiqlərində Nəvainin böyük nəzəriyyəçi olduğu qədər, dərin biliklərə qabil bir dilçi olduğunu göz önünə gətirmək istərdim. "Nəvainin dilə aid sətirlərində iki dürlü baxış vardır: Bir-afaqı (objektiv), İki - qandəvi (normativ). … Kəmal cəsarətlə deyə biliriz ki, Nəvainin bu sürətlə türk dilini təhlil etməsi - dini müqəddəməsi kənarə buraxılacaq olursa-onun tam mənasına bir dilçi olduğunu meydana çıxarır. Bizim bildiyimizə görə, türk xalqı olalıdan bəri böylə yalnız iki dilçimiz olmuşdur Mahmud Kaşğari və Nəvai”.
Dilçilik elminin qanun-qaydalarını mükəmməl bilən Əlişir Nəvai ərəb dilinə dair yazdığı "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz” – "Sab´at abhur”) adlı əsərinin özünəməxsus özəllikləri vardır.Əlişir Nəvainin "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz” – "Sab´at abhur”) əsəri ərəb dili lüğətşünaslığına dair - izahlı lüğət məzmununda yazılmış bir əsərdir. Əsərin yazılış tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Əlişir Nəvai yaradıcılığının dərinliklərinə endikcə, onun təkcə türk dili uğrunda mübarizəsi deyil, fars dilində yaratdığı "Divan” və digər əsərləri deyil, həm də islamın türk dilində bədii və elmi şəkildə təbliği sahəsində böyük xidmətləri danılmazdır. Dahi mütəfəkkirin yaradıcılığının bu izləri orta əsr islam ədəbiyyatı tarixi səhifələrinə də həkk olunmuşdur. "Qurani-Kərim”in, Peyğəmbər (s) hədislərinin ərəb dilindən fars, türk dilinə tərcümə məsələsi böyük miqyaslı bir iş olduğundan lüğətə, xüsusən də izahlı lüğətə o zamanlar nə qədər böyük ehtiyac olduğunu dövrün ab-havasını bilənlərə məlumdur.
"Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) əsəri bu məsələnin bariz nümunəsidir."Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) əsəri klassik ərəb dilinin izahlı lüğətini, Şərq ədəbiyyatı nümayəndələrinin yaradıcılığı haqqında mühüm mənbələri, ərəb filologiyasının formalaşması prosesini – lüğətnəfislik təcrübələrini öyrənmək üçün də əhəmiyyətlidir. Lüğət məqalələrində sözlər isim, sifət, feil, məsdər, feil formaları şəklində istifadə edilmişdir.
İlk olaraq, Əlişir Nəvai bu əsərini nədən "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) adlandırıb? Çox sadə səbəb: "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) yeddi ərəb lüğət kitabına istinadən hazırlamışdır:1. Cövhərinin (Javxarinin) "Səhah” izahlı lüğəti.
2. Sağaninin "Təkmila” lüğəti.
3. Zəməxşərinin "Kəşşaf” əsəri – Quranın təfsiri.
4. İbn Hacibin qrammatikaya aid "Müfəssəl” iki müqəddimə və şərhləri.
5. İbn Hacibin qrammatikaya aid "Müfəssəl” iki müqəddimə və şərhləri (Ə.Nəvai 4 və 5-ci sıranı bir kitab üzərindən hesablayıb – A.Ü.).
6. "Qərayib əl-hədis” – hədislərdəki çətin sözlərə aid hazırlanmış lüğətlər.
7. Müxtəlif müəlliflərin lüğətləri, "Divan”, risalə və başqa əsərlərin şərhləri. Bunlar şərti olaraq bir kitab hesab olunaraq "Zəvayid” adlanır.
Orta Asiyadan olan Cövhəri, Sağani və Zəməxşəri kimi alimlərin ərəb leksikoqrafiyasının formalaşmasında xüsusi rolları olmuşdur.
Lüğətin strukturu. Lüğətin strukturu əsasən sözlər kök sistemi əsasında təşkil edilib. "Səb´at əbhur”da ("Yeddi dəniz”) 8609 lüğət məqaləsi daxil edilmişdir. Lüğət məqalələrinin əsas köklərini təşkil edən sözlər – "Yeddi dəniz” üçün mənbə olan "Səhah”dakı 40.000, "Təkmila”dakı 20.000, "Kəşşaf”, "Müqəddimə” və "Zəvayid”dəkı cəmi 60.000 söz olur. "Səb´at əbhur”da ("Yeddi dəniz”) Nəvainin özünün tərtib etdiyi sözləri 2712 lüğət məqaləsinə daxil etmişdir.Ə.Nəvai bu kitablardan – lüğətlərin hər birindən istifadə etməklə yanaşı, onların qarşılıqlı müqayisəsini də aparmışdır, tədqiqata cəlb etdiyi kitablardakı söz izahlarını özünün "Səb´at əbhur”da ("Yeddi dəniz”) hazırladığı sözlər ilə qarşılaşdırıb.
Ə.Nəvai "Kəşşaf”dan sözləri və onların mənalarını olduğu kimi götürüb, amma izahların qrammatik düzülüşündə fərqlər var. "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) leksikasının əsas qismini üç hərfli söz kökləri təşkil edir. Bu söz kökləri 6451 lüğət məqaləsindən ibarətdir. Sayına görə ikinci yeri 2056 lüğət məqaləsində isə dörd hərfli söz kökləri tutub. Iki hərfli söz kökləri cəmi 5 lüğət məqaləsində var. Beş (94 lüğət məqaləsi), altı (1 lüğət məqaləsi), yeddi hərfli (2 lüğət məqaləsi) köklərdən düzəldilmiş sözlər işlək və hamısı ərəb dilində çox istifadə olunan sözlərdir.
Lüğətdə dilçilik, ədəbiyyat, tibb elmləri ilə yanaşı, bitki, heyvan və həşərat adlarına aid sözlərin də izahı var. Məsələn, coğrafi adlar lüğətində dağ, dərya, ən kiçik kənd-kəsək, böyük şəhərlər, hətta məhəllə, küçə kimi adlardan ta böyük şəhər və ölkə adlarına qədər hər şey tapmaq mümkündür. Bu adların Şərq dünyasına mənsub olması təbiidir. Lüğətdəki coğrafi adların bəzilərinə nəzər yetirək:Ø Məkkə dağları və ya yolları.
Ø Əhvazdakı bir qışlaq.
Ø Nəhrəvandakı bir qışlaq.
Ø Barbar şəhərlərindən biri.
Ø Misir Fustatinidəkı bir bölgə adı.
Ø Hələbdəki bir qışlaq.
Ø Mosulun şərqindəki bir diyar.
Ø Bölgə, yer adları.
Ø Zukor yerindəki bir yer adı.
"Səb´at əbhur”dakı ("Yeddi dəniz”dəki) sözlərin mənalarını təsdiqləyən "Qurani-Kərim”in ayələri, hədislər və müxtəlif şairlərin şeirlərindən nümunələr, həmin poetik nümunələri ifadə edən illüstrasiyalar yer almışdır. İllüstrasiyalarda şeirin bir misrası və ya bir beytini izah edən sözün mənasını açan nümunə kimi göstərilir. "Qurani-Kərim” və hədislərdən götürülmüş nümunələr digər sözlərdən daha çoxdur. Frazeoloji və idiomatik ibarələr lüğətdə daha geniş tutub. Lüğətdə kişi adlarına müəllif çox üstünlük verib. Əsasən, mühəddis, islam hüququ (fikh), peyğəmbər, səhabə, şair adları yer alan lüğət məqaləsində, məsələn, əl-Abbas ibn Maradis, Əbdülqeys, Əddiq ibn Hübab, Abdulla ibn Kuşayb, Abdulla ibn Səlma ibn Kuşayb, Ubeyda ibn Müaviyə ibn Kuşayb, Ubeyda ibn Ömər ibn Muaviyə, Abdulla ibn Abbas, Abdulla ibn Ömər ibn ul-Os, Abdulla ibn Ömər ibn Mahzum, Um Ubayd ul-Fulat, Ubeyd ibn əl-Fulat, İshak ibn Ubeydin adlarına rast gələ bilərik.
Lüğətin məqalə tərkibi: "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) lüğət məqalələrinin tərkibi haqqında danışmamışdan əvvəl qeyd etmək lazımdır ki, ümumən klassik lüğətlərdə qəbul edilən leksikoqrafik üsullar və lüğət məqaləsinin düzülüş texnikası olmuşdur. Lüğət məqalələrinə daxil olan sözlərin izahlarını Ə.Nəvai özü verir, bu təqdimat sadə izahlı sözlərdən başlayır. Lüğətdəki məqalələrin tərkibi də ayrıca izah olunur. Əlişir Nəvai lüğət sözlərinin mənalarını faydalandığı lüğətlərdən aldığını hesab etsək, bu halda sıra hesabı ilə, əvvəl "Səhah”, sonra "Təkmilə”, "Kəşşaf”, "Qərayib əl-hədis”, "Müfəssəl” və nəhayət, "Zəvayid”dən gəlir. Ərəb lüğətşünaslığının inkişafı və yayılması dövründə bu əsərin ortaya qoyulması mühüm əhəmiyyətə malikdir. İslamın yayılması və Qurani-Kərimin tədrisi ilə əlaqədar ərəb dili Şərq dünyasında ən önəmli və öyrənilməsi zəruri olan bir dil halını almışdı. Ə.Nəvainin belə bir mövzuya müraciət etməsinin vacib cəhətlərindən biri də bu idi. Bu mənada, "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) əsəri ərəb leksikoqrafiyası tarixində Cövhərinin "Səhah” və Firuzabadinin "Komus” lüğətləri ilə bir sırada dayanır.
Əslində, bu əsər Əlişir Nəvai yaradıcılığının və əsərlərinin Türkiyədə tədqiqi zamanı ortaya çıxmışdır. "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”)1956-cı ildən elm əhlinə məlum oldu. "Türk alimi Agah Sirri Ləvənd 1956-cı ildə Türkiyənin Ayasofya, Süleymaniyyə və Nuri Osmaniyyə kitabxanalarında "Səb´at əbhur” adlı elmə məlum olmayan 6 ədəd əlyazma tapdı. A.S.Ləvənd həmin lüğəti tədqiq edərək Ayasofiya (№4862), Nurosmaniya (№4752) və Süleymaniyyə (№1086, №1087, №2630, №3217) kitabxanalarında saxlanan əlyazmaların birində (№ 4862) əsərin Nəvaiyə, yenə də bir başqa mənbəyə - Maniniyə istinadən verilən lüğətə (№1087) dair mülahizələrə söykənib əsərin Nəvaiyə aid olmasını yazmışdı. O, Ayasofya nüsxəsinin "Müqəddimə” və "Xatimə”sindəki məlumatlara söykənərək əsərin Əlişir Nəvaiyə məxsus olması qərarını qətiləşdirdi. Bu tapıntıdan sonra A.S.Ləvənd "Əlişir Nəvainin ərəbcə sözlüyü” adlı məqaləsini yazaraq, "Türk dili araşdırmaları illiyi”ndə yayımladı (Ankara, 1956, s.239-245). Bəzi alimlər bu fikri qəbul etməsələr də, bir çox alimlər – nəvaişünaslar bu fikri təsdiqlədilər. 1960-cı ildə akademik Həmid Araslı "Nəvai irsinin öyənilməsi tarixindən” məqaləsində Agah Sirri Ləvəndin fikirlərini təsdiqləyərək əsərin müəllifinin Əlişir Nəvai olduğunu yazdı. 1967-ci ildə əfqan alimi Məhəmməd Yakub Vahid öz tədqiqatını Jüzjoninin, Agah Sirri Ləvənd və Əhməd Atəşin (yeri gəlmişkən, Əhməd Atəş əsərin Nəvainin olduğunu inkar edir) məqalələrindəki məlumatları dərindən təhlil edərək əsərin Nəvaiyə aid olduğunu təsdiqlədi.Bu mənbələrlə yeni nəsli təmsil edən özbək nəvaişünas alimi Erqaş Açilovun "Nəvai ensiklopediyası” üçün hazırladığı mətndə az da olsa, məlumat verilmisdir. Lakin ən geniş məlumatlar "Əlişir Nəvainin "Səb´at əbhur” lüğəti” adlı tədqiqat işində ortaya qoyulmuşdur. Təəssüf ki, Əlişir Nəvainin adı çəkilən əsərinin - "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) lüğətinin mətni indiyədək nəşr olunmayıb.
Batırbek Həsənov 1981-ci ildə "Əlişir Nəvainin "Səb´at əbhur” lüğəti” adlı filologiya elmləri namizədi alimlik (hazırkı filologiya üzrə fəlsəfə doktorluğu) dərəcəsi almaq üçün yazdığı dissertasiya (1981-ci ildə) işi əsasında hazırladığı monoqrafiyasında bu əsərin Əlişir Nəvaiyə məxsus olması haqqında ciddi araşdırma ortaya qoydu. B.Həsənovun "Əlişir Nəvainin "Səb´at əbhur” lüğəti” kitabı – "Giriş”, "I fəsil. Ərəb leksikoqrafiyası tarixindən”, "II fəsil. "Səb´at əbhur”un müəllifi haqqında”, "III fəsil. "Səb´at əbhur”un Ayasofya əlyazma nüsxəsi, əsərin düzülüş səbəbi və mənbələri”, "IV fəsil. "Səb´at əbhur”un məzmunu və xarakteristikası” və "Xülasə" kimi struktur daxilində araşdırmaya cəlb etmişdir. Batırbek Həsənovun adını qeyd etdiyimiz tədqiqatından – "Əlişir Nəvainin "Səb´at əbhur” lüğəti” adlı dissertasiya işindən faydalanaraq Ə.Nəvainin "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) əsəri haqqında ümumi məlumat – mövzusundan, qayəsi, məzmun xüsusiyyətlərindən bəhs etdik.B.Həsənovun fikrincə, Əlişir Nəvai ərəb dilini yaxşı bilən mütəxəssis kimi, bu dilin leksikoqrafiyasına aid müxtəlif mənbələrdən xeyli materiallar toplayaraq, bir lüğət, izahlı bir lüğət hazırlamışdı. Şair lüğətə "Səb´at əbhur” ("Yeddi dəniz”) adını qoymuşdu, onun müqəddiməsini yazmışdı (bu müqəddimə Ayasofya nüsxəsində var). Müqəddimə qaralama halındadır. Lakin lüğət haqqında Əlişir Nəvainin özü və müasirləri bir məlumat yazmadılar.
Qeyd edək ki, həm öz dövründə, həm də sonrakı dövr tədqiqatlarda Əlişir Nəvainin ərəb dilini gözəl bilməsini xüsusi ilə qeyd edilib. Lüğət şairlərin əsərlərindəki ərəbcə söz və ibarələrin daha aydın dərk edilməsinə kömək məqsədi daşıyır.
Almaz ÜLVİ BİNNƏTOVA
Filologiya elmləri doktoru
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun
"Azərbaycan-Türkmənistan-Özbəkistan ədəbi əlaqələr”
şöbəsinin müdiri