Düşünürəm ki, hər kəs tədqiq etdiyi obyekti
sevərək öyrənməlidir. Otuz ildən artıq
müddətdə İmad əd-Din Nəsimi Şirvaninin həyat və yaradıcılığını araşdıran
Səadət xanım Şıxıyevanın bu ölümsüz şairimizə olan məhəbbəti isə ölçü hissini
itirərək məcnunəliyi də adlayıb keçib. Mövlanə Məhəmməd Füzulinin Məcnunu İbn
Səlam haqqında deyirdi:
Ol dostum idi, degildi düşmən,
Həm ol ona aşiq idi, həm mən.
Səadət xanım isə Nəsimini sevərək tədqiq edən həmkarlarına nəinki
düşmən, hətta cani kimi baxır. Nəsimidən kim nə yazırsa, onun əhvalı dəyişir,
qısqanclıqla cümlələri təftiş edib mütləq özündən bir köçürmə məqamı "kəşf”
edir. "Köçürmə” Səadət xanımın lüğətində ən sıradan bir fikrin bənzəyişi
mənasındadır. Bu xanıma elə gəlir ki, Nəsimi Şirvaninin küll ixtiyarı onun
əlindədir və dedikləri də mütləq həqiqətdir! Böyük-kiçik bilmədən, sözünün
çəkisini hesablamadan ondan yaşca və başca böyüklərə "hücumlar” edib və
etməkdədir. Cavabı verilsə də, sakitləşmək bilmir. Özündən başqa hamını
uğursuzluğunun müqəssiri bilir. Bu da
onu həyəcanlandırır, özünün dediyi kimi, "6 aydır ki, səbrimi sınağa
çəkirlər...” Bu altı ay ərzində mənim "İmadəddin Nəsimi” kitabım nəşr olunub
axı... Vallah, billah bu sağlam sevgi
deyil, Nəsimi Şirvani yumruq boyda kin-küdurətlə dolu olan ürəyə sığmaz!
Bu ilin 27 mayında "Kaspi” qəzeti İmad əd-Din Nəsimi Şirvaniyə həsr
olunmuş xüsusi nömrəsində mənim "İmadəddin Nəsimi Şirvaninin musiqi dünyası”
adlı müxtəsər məqaləmi çap edib. Bu Səadət xanıma xoş gəlmədiyi üçün Face-book
səhifələrində haqqımda ədəbdənkənar sözlər yazıb. Buna görə əvvəlcə, məşhur
ərəb atalar məsəlini xatırlayıb cavab vermək istəmədim, sonra fikirləşdim ki,
yox, cavab verilsə yaxşıdır, çünki hər kəs öz yerini tanıyıb bilməlidir.
Nəsiminin musiqi dünyası mövzusu təzə deyil, bu barədə Səadət xanım
orta məktəb şagirdi ikən, çox-çox öncələr də, hələ ötən əsrin 70-ci illərindən
yazıblar. Nəsiminin 600 illiyi illərində korifey şairimizin yaradıcılığının
bütün sahələri haqqında sovet ideologiyasının verdiyi rüsxət çevrəsində
müxtəlif ixtisas sahibləri qələm işlədib. Hətta İraqın Mədəniyyət və İncəsənət
nazirliyi Musiqi İncəsənəti departamentinin aylıq bülleteni olan musiqiyə aid
"Gisara”(Gitara) dərgisinin 1979-cu il VI sayında, 28-29-cu səhifələrdə Sinan
Səidin təqdimatı ilə "İmad əd-Din Nəsimi əl-Bəğdadi... və musiği” adlı ərəbcəyə
tərcümə edilən məqalə çap olunub.
"Bizim əsr” qəzetinin 10.08. 2003-cı il sayında nəşr olunan "İrfan
rəmzləri: Musiqi” məqaləmdə Nəsiminin musiqi görüşlərindən də söz
açmışam.
Qamışı düz kəsəndə
"qəsab” (ney), yanpörtü kəsəndə isə "qələm” alınır. Musiqi və şeirin eyni
qaynaqdan – qamışdan yarandığı barədə musiqiyə dair yazılan risalələr və
kitablarda kifayət qədər çox məlumat var və mən orta əsrlər mütəxəssisi kimi
musiqi və orta yüzilliklərin bir çoxlarının adını belə eşitmədiyi başqa
elmlərini də aspirant olduğum vaxtlardan davamlı şəkildə öyrənirəm. Klassik
alimlərdən öyrənirəm, zəif "mütəxəssis”lərdən öyrənməli nə var ki?..
2008-cı ildən
işlədiyim Azərbaycan Milli Konservatoriyasında tədris etdiyim Muğam mətnlərinin
dili fənni daxilində etno-orqanologiya, ədvar, məqam və muğamların mənşəyi,
iqa-əruz-üsul elmləri, əbcəd notaqrafiyası barədə də tələbələrimə kurs keçirəm.
Məni ondan köçürmədə ittiham edən Səadət xanım Şıxıyevanın saydığım elmlərin
heç olmazsa, birindən xəbəri olmasına şübhə edirəm.
"Nə üçün bu belədir?” – sualına Səadət xanımın
yaradıcılığında cavab tapmaq mümkün deyil. O, öz komplekstual baxışlarıyla elmdə təzə söz demək
iddiasında ikən əsasən səhv, bəzən də mübahisəli nəticələrə gəlib çıxır. Mənim
kimdənsə köçürməyə, xüsusilə elmi-analitik təfəkkürü ilə fərqlənməyən Səadət
xanımın yazdıqlarından istifadə etməyə heç bir ehtiyacım yoxdur!!! Bir də, bu
iddialı xanımın yazdıqlarını ciddi elmi araşdırma saymadığım üçün onları heç
mütaliə həvəsində də deyiləm. Hərdən həmkarlar bu yazılardan sitat gətirəndə,
yazıya baxıram, kimlərdən iqtibas edildiyi, gəlinən nəticənin düz olmadığı
barədə tənqidlərimi həmkarlarıma şifahi bildirməklə kifayətlənirəm. Tənqidi
fikirlərimi nəşr etməyi şənimə sığışdırmamışam ki, qadına cavab vermək köhnə
kişi kimi bizə yaraşmaz. Görürəm ki, yox, gender söhbətinin yeri deyil, elm
elmdir, batiletmə cavabı da elmə bir xidmətdir.
Mənim musiqi təhsilim var, yazdığım "Ulduz elmi və Orta əsrlər
Azərbaycan ədəbiyyatı” (2016), "Azərbaycana göndərilən Peyğəmbərlər” (2017) və
"Seyid Əli Seyid Məhəmməd oğlu İmad əd-Din Nəsimi Şirvani” (2019-da az bir
hissəsi "Elm” nəşriyyatında "İmadəddin Nəsimi” adı ilə çap olunub)
monoqrafiyalarımda yeri düşdükcə, muğam sistemimiz haqqında kifayət qədər söz
açmışam. Orada etno-orqanologiya məsələlərinə də toxunmuşam. "Kaspi” qəzetindəki
məqaləmdə monoqrafiyamdan bir neçə səhifəni ixtisarla vermişəm. Məqaləmdəki
köçürmədə iftira olunan mətnim tam halda belədir:
"
madəddin Nəsimi Şirvani Azərbaycan musiqi alətlərilə bağlı beytlər qələmə alıb.
Nəfəslə çalınan "sur”, "nəfir”, "ney”, "ərğənun”, simli alətlərdən "tənbur”,
"rübab” və "çəng” musiqi alətinin adı şairin qəzəllərində rast gəlinir:
Qopdu qiyamət fitnəsi,
uruldu surun nəfxəsi,
İştə nəfirin seyhəsi,
çalındı sanma çalına.
Gəldi fəğanə can yеnə
nеy kimi, suzü dərd ilə,
Kim nə bilir bu
хəstənin dərdi nədir, dəvasi nə?
Altı avaz, on iki
pərdə yigirmi dörd şüəb,
Həm rübabü ərğənunam,
çəng ilə tənburuyam.
Nəsimi
Şirvani çəng alətini dominant kimi başqa musiqi alətlərinin mərkəzində görür,
nəğmə və rəqslə bir neçə kombinasiyada
təqdim edir:
Musiqi alətlərinə bu cür yanaşma Mövlanə Məhəmməd
Füzulinin "Həft cam” mənzuməsində də özünü göstərir. Nəsimi Şirvani çəngi
dominant götürüb musiqi alətlərini bu cür düzməklə müxtəlif məclislərin
keyfiyyətini göstərir. Burada, musiqi alətlərinin orkestirlənməsi sözgəlişi
deyil, şah, əyan-əşrəf, qismən kasıb evlərinin şənlik məclisləri və dini sakral
mühitdəki musiqi sferasına görə müxtəlif kombinasiyalarda qələmə alınıb.
Beytdə qeyd
olunur ki, islamda zahidlik olmasa da, zahid məsciddə Qibləni göstərən mehrab
önündə oturub zikr və itaətlə məşğuldur. Aşiqin isə öz sevgilisinin qənşərində çəngi zil və bəmdə köklənib. Zil
və bəm sevinc və kədərə işarədir. Bir musiqi aləti kimi çəngə müraciət etmə
təsadüfi deyil. Çəng bir musiqi aləti kimi görünüşcə, taleyinə boyun əyən aşiqə
bənzədiyi üçün şairlər bu bənzəyişdə gözəl eyniyyət görüblər. Çəng-aşiq
paralelləri aparan XV əsrdə yaşamış
osmanlı şairi Əhməd Dai (1360 – 1421) 1446 beytlik "Çəngnamə” adlı ayrıca poema
yazıb.
Çəngin uzunsov
və qövsşəkilli hissəsi çanağı təşkil edir, aşağı tərəfinə bərkidilmiş hissə isə
qol adlanır və bu hissədə aşıxlar yerləşdirilir. Simlərin bir ucu çanaq hissədə
dəri üzərində yerləşən metal ilgəklərə, biri isə alətin qol hissəsində yerləşən
taxta aşıxlara bağlanır. Alətin çanaq hissəsi ilə qol hissəsini birləşdirən
uzun taxta çubuq ox adlanır.
300 ildən sonra
mərhum Məcnun Kərimov tərəfindən bərpa olunaraq musiqimizə qayıtmış çəngin otuz
simi var. Çanağın hündürlüyü 850
mm, qolunun uzunluğu 665 mm-dir. Xromatik sırası 30-31
səsdən ibarətdir. Çəng digər simli alətlərdən fərqli olaraq üsküklə, mizrabla,
ağac toxmaqla, yayla deyil, yalnız sağ və sol əllərin barmaqlarının yumşaq
hissələrini simlərə toxundurmaqla ifa olunur. Çəngdə bir oktava daxilində bütün
xromatik qamma səslərinin ifa edilməsi mümkündür. Bərpa olunmuş çəngin
diapazonu kiçik oktavanın "fa” səsindən ikinci oktavanın "si” səsinə qədərdir.
Gətir,
gətir, gətir ol kaseyi-rəvanpərvər,
Gətir, gətir, gətir ol
çəngi, bi Nəva göstər.
2. çəng, rübab
Çün Nəsimiyə bu Fəzl açdı hidayət qapusın,
Çalınız çəngü rübabı,
içəlim nüqlü şərab.
Rübabın
vətəni ərəb ölkələri hesab edilir. Alət miladdan öncə I
minillikdə ixtira edilib. X əsrdə yaşamış görkəmli alimƏl-Farabiyə görə, rübab qədim mənşəli Şərq
musiqi alətidir. İlkin Orta əsrlərdən XVII yüzilliyədək Azərbaycanda geniş
istifadə edilmişdir. XVIII yüzil heç bir şairlərimizin şeirlərində artıq çəng
alətinin adı çəkilmir.
Azərbaycanda rübabın Qaşqar (Qoşqar)
növündən istifadə edilib. Bəzi qaynaqlara görə, Çində Kaşqar adlı çayın
ətrafında uyğurlar yaşadığından alətə də Qaşqar rübabı adını veriblər. Orta
əsrlərdə Səlcuqlarla birgə Anadoluya çox sayda uyğur sənətkarlar da gəlibTəbriz (türk)və
ümumiyyətlə Şərq miniatürünün inkişafına böyük təkan verirlər. Onlar eyni
zamanda Orta Asiyada yayğın olmuş çalğı alətlərini də yaymış ola
bilərdilər.AzərbaycandaQoşqar
adlı həm dağ, həm çay (Daşkəsən rayonunun ərzaisində) var. Sonralar Çindəki
uyğurların bir hissəsiÖzbəkistanaköçdükdə bu alət orada da
geniş yayılır.
İmadəddin Nəsimi
farsca divanında da çəng ilə rübabın qoşa səslənməsinə dair yazıb:
گر بگویم قصۀ
شوق تو با
چنگ و رباب
نالهای زار
از چنگ و رباب
آید برون
(Gər bequyəm qisseyi-şovqe-to
ba çəngo rubab,
Naləhayi-zar əz çəngo rubab
ayəd berun.)
Tərcüməsi: Əgər sənin şövqlü
hekayətini çəng və rübabla söyləyirəmsə,
Çəng və rübabdan naleyi-zar
sədaları çıxır.
Burada şair hər iki alətin eyni zamanda
səslənmə sədalarını düzgün təyin edə bilib. Başqa bir beytində də şair bu iki
aləti qoşa dilləndirir:
از صدای
ذکر سالوسان خود بین
به بود
پیش حق
صوتیکه از چنک و رباب
آید برون
(Əz
sədaye-zekr salusane-xudbin beh bovəd,
Pişe-Həqq sovtikə əz çəngo
rubab ayəd berun.)
Tərcüməsi: Özündənrazı,
yalançıların zikr sədalarından daha yaxşıdır
Haqqın önündə çəng və rübabdan
çıxan səslər.
Simli alətlərə pis münasibətlə deyilmiş cümlənin Peyğənbərimizin hədisi
kimi qəbul edildiyi orta yüzilliklərdəki dini cəzalandırma sisteminin çox güclü olan zamanında belə, şair bu
beytləri deməkdən çəkinməmişdi.
3. çəng, ney, qanun
Qurulmuş məclisi-şahi, çalınır çəngü ney, qanun,
Tərənnümlər qılır mütrib, ara yerdə şərab oynar.
Şairin şahanə məclislərdə iştirak etməsini özü
söyləyir, yoxsa Nəsimi Şirvaninin sərgərdan gəzənlər içində təsvirləri onun
haqqındakı təsəvvürləri təhrif edib.
4. çəng, dəf, tənbur, rəqs
Oynaram rəqqas olub
çəngü dəfü tənbur ilən,
Çünki məndə şeş cəhət
var, dönməzəm çarparadan.
Şair səma spritik
rəqsi barədə söz açıb. İndi də səmazənlər çəng istisna olunmaqla, dəf (məhzər),
tənbur və ney sədaları altında rəqs-zikrlə məşğul olurlar.
5. çəng, saz, dutar
Havada tutiyü qumru,
çəməndə çəngü saz eylər,
Dutar ahəngini quşlar
kimi zilü, kimi bəmdən.
Beytdəki "dutar” sözü
eyham bədii fiquru kimi həm "tutmaq” felini, həm də ikisimli musiqi alətinin
adını bildirir.
Nəbzin ritmi (dəf), ürək telləri (çəng), nəfəs
(ney) olmaq etibarıyla 3 musiqi aləti insanın bio-fizioloji rəmzi kimi çıxış
edir. Musiqi ruha, ruh Allaha məxsus olduğu üçün musiqi alətləri "mən Haqqam” –
deyə bilər. Bu fikir Nəsimi Şirvaninin başqa bir beytində də keçir: Ənəlhəq çağırır çəngü
dəfü nеy,
Yalançı laila-illaya
düşmüş.
7. çəng, nəğmə, tənbur, rübab Xoşdur əgərçi, cümləsi bir yerdə cəm ola,
Avazi-çəngü nəğməvü tənbur ilən rübab
Bu heyətdə olan musiqiçilər, üç sazəndə, bir
nəvazəndə kasıb ailələrin şənliyində işləyib.
8. dəf, çəng, çəğanə, nay, tənbur Dəfü çəngü ciğanə, nayü tənbur
Düzülsün daima zilü bəm olsun.
Zərb, nəfəs
və simli alətlərin beşi bir ansamblda imkanlı ailələrin şənliklərini yola
verirdi.
9. mütrib
Eşqi-Həqq irdi mütrib
ilə çü saz,
Nəğmeyi-Davud ilə
gəldim baz
Mütrib kimi hər ləhzə ənəlhəq dili söylər,
Еy nayə giriftar olan, dur yеnə çal nay.
Sun saqiya, kasən rəhiq, çal mütriba, еşq əzgüsün
Kim, məst olan bu badədən qəltanü həm hеyran gərək.
Beytlərdə mütrib irfan şeyxinin arxitipidir. Bəlkə
də, Mövlanə Məhəmməd Füzuli "Həft cam” dastanını yazarkən Nəsimi Şirvaninin
musiqi elminə bələdliyini aşkar göstərən bu sistemindən bəhrələnib.
Nəsimi Şirvaninin musiqi dünyası bugünki baxış
bucağından çox nurlu və əsrarlı görünür”.
Mənim üçün nə qədər utanclı məqam olsa da, etiraf
edim ki,"Sivilizasiya” adlı dərginin mövcud olduğunu eşitməmişdim. Bu dərginin
2017-ci ilə aid 2-ci sayında "Türk divan ədəbiyyatında musiqi terminləri”
məqaləsindəki bölgüdən, guya mənim köçürdüyümü iddia edən Səadət
xanımŞıxıyeva yazır: "Nəsimi şeirində musiqi alətlərinin istifadəsində də
bir mütənasiblik (mütənasiblik
nədədir və nəyi bildirir? - H.G.Q.) görünür. Şair musiqi alətlərini kiçik
qruplar şəklində istifadə edir:
– dəf, çəng və ney;
– çəng və rübab;
– rübab, ərğanun, çəng və tənbur;
– çəng, dəf və tənbur.
(Bu qruplaşdırma və dəyərləndirmə mənə aiddir.
Başqa birində rast gəlinmir)”.
Oxucu özü müqayisə edirsə, görər ki, bizim bölgüdə
qanunauyğunluq sistemi, elm var, digərində isə xaotik, təsadüfi seyrçilik.
Xanımın mətnindəki "Şair
musiqi alətlərini kiçik qruplar şəklində istifadə edir” cümləsi
nə deməkdir? Bəlkə Nəsimi konsertmeyster imiş? Əgər mənim mətnimi yaxşı
oxusaydı, bu "qruplar”ın niyə məhz belə təqdim edildiyini fəhm edərdi.
Mənə olunan ikinci irad dəhşətli dərəcədə absurddur. "Qopuz” türk sözüdür,
sonradan musiqi alətlərinin hamısına şamil edilsə də, ilkin anlamda ozanların
oxusunu müşayiət edən bəsit alətə deyilirdi.
Səadət xanımŞıxıyeva: "Ehtimal ki, muğamlardan bəhs edilərkən qopuzun
da xatırlanması orta çağda "saz” sözünün, ümumiyyətlə, "musiqi aləti” anlamında
istifadəsindən qaynaqlanır"– cümləsi elmi baxımdan səhvdir. Heç vaxt qopuzda muğam çalınmayıb.
Qopuz kamanla ifa olunan ikisimli, diapazonu kiçik musiqi aləti idi. Muğam
ifası üçün çoxsimli, hər oktavasında ən azı 17 səs olan çoxoktavalı musiqi
aləti gərəkdir, çoxsimli çəng, səntur, qanun və tar, yedəkçi alət kimi çəğanə
və ya balaban bunu gerçəkələşdirirdi, həmin alətlər isə "qopuz” deyilməyib. Mənim : "Saz”,
indi təsəvvür etdiyimiz təkcə aşıq musiqisilə bağlı olmayıb, musiqi alətlərinə
verilən ümumi addır" –cümləmi guya onun göstərdiyim cümləsindən
köçürdüyümü iddia edir. Nə boyda başqasına həqarət və özündən müştəbehlik!?.
Hətta ibtidai musiqi məktəblərində oxumayanlar da bilir ki, musiqi alətlərinə
"saz”, ifaçılarına "sazəndə”, xanəndələrə isə "nəvazəndə” deyilib.Bunun
üçün Səadət xanımın türkiyəli alim Mehtap Erdoğanın "Divan
şiirinin kaynaklarından musiki ilmi ve musiki terimleriyle yazılmış bazi
manzumeler” (Uluslararası Sosyal Araşdırmalar Dergisi Volume:3, İssue:
15. səh.28-55) adlı araşdırmasından köçürdüyü, filologiya və musiqi elmlərinə az dəxli olan məqaləsini
oxumağa lüzum yoxdur! Onun özünün dediyi kimi "Daha neçə-neçə istinadsız
bəhrələnmələr... Xəcalət hissi, həqiqətən, bunlara yaddır.”
Bakı 23°C
