Dünyaya sığmayan şair kinli ürəyə heç sığmaz

Düşünürəm ki, hər kəs tədqiq etdiyi obyekti sevərək öyrənməlidir. Otuz ildən artıq  müddətdə İmad əd-Din Nəsimi Şirvaninin həyat və yaradıcılığını araşdıran Səadət xanım Şıxıyevanın bu ölümsüz şairimizə olan məhəbbəti isə ölçü hissini itirərək məcnunəliyi də adlayıb keçib. Mövlanə Məhəmməd Füzulinin Məcnunu İbn Səlam haqqında deyirdi:
Həm ol ona aşiq idi, həm mən.
 
Səadət xanım isə Nəsimini sevərək tədqiq edən həmkarlarına nəinki düşmən, hətta cani kimi baxır. Nəsimidən kim nə yazırsa, onun əhvalı dəyişir, qısqanclıqla cümlələri təftiş edib mütləq özündən bir köçürmə məqamı "kəşf” edir. "Köçürmə” Səadət xanımın lüğətində ən sıradan bir fikrin bənzəyişi mənasındadır. Bu xanıma elə gəlir ki, Nəsimi Şirvaninin küll ixtiyarı onun əlindədir və dedikləri də mütləq həqiqətdir! Böyük-kiçik bilmədən, sözünün çəkisini hesablamadan ondan yaşca və başca böyüklərə "hücumlar” edib və etməkdədir. Cavabı verilsə də, sakitləşmək bilmir. Özündən başqa hamını uğursuzluğunun müqəssiri bilir.  Bu da onu həyəcanlandırır, özünün dediyi kimi, "6 aydır ki, səbrimi sınağa çəkirlər...” Bu altı ay ərzində mənim "İmadəddin Nəsimi” kitabım nəşr olunub axı...   Vallah, billah bu sağlam sevgi deyil, Nəsimi Şirvani yumruq boyda kin-küdurətlə dolu olan ürəyə sığmaz!
Nəsiminin musiqi dünyası mövzusu təzə deyil, bu barədə Səadət xanım orta məktəb şagirdi ikən, çox-çox öncələr də, hələ ötən əsrin 70-ci illərindən yazıblar. Nəsiminin 600 illiyi illərində korifey şairimizin yaradıcılığının bütün sahələri haqqında sovet ideologiyasının verdiyi rüsxət çevrəsində müxtəlif ixtisas sahibləri qələm işlədib. Hətta İraqın Mədəniyyət və İncəsənət nazirliyi Musiqi İncəsənəti departamentinin aylıq bülleteni olan musiqiyə aid "Gisara”(Gitara) dərgisinin 1979-cu il VI sayında, 28-29-cu səhifələrdə Sinan Səidin təqdimatı ilə "İmad əd-Din Nəsimi əl-Bəğdadi... və musiği” adlı ərəbcəyə tərcümə edilən məqalə çap olunub. "Bizim əsr” qəzetinin 10.08. 2003-cı il sayında nəşr olunan "İrfan rəmzləri: Musiqi” məqaləmdə Nəsiminin musiqi görüşlərindən də söz açmışam.
2008-cı ildən işlədiyim Azərbaycan Milli Konservatoriyasında tədris etdiyim Muğam mətnlərinin dili fənni daxilində etno-orqanologiya, ədvar, məqam və muğamların mənşəyi, iqa-əruz-üsul elmləri, əbcəd notaqrafiyası barədə də tələbələrimə kurs keçirəm. Məni ondan köçürmədə ittiham edən Səadət xanım Şıxıyevanın saydığım elmlərin heç olmazsa, birindən xəbəri olmasına şübhə edirəm.
Mənim musiqi təhsilim var, yazdığım "Ulduz elmi və Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” (2016), "Azərbaycana göndərilən Peyğəmbərlər” (2017) və "Seyid Əli Seyid Məhəmməd oğlu İmad əd-Din Nəsimi Şirvani” (2019-da az bir hissəsi "Elm” nəşriyyatında "İmadəddin Nəsimi” adı ilə çap olunub) monoqrafiyalarımda yeri düşdükcə, muğam sistemimiz haqqında kifayət qədər söz açmışam. Orada etno-orqanologiya məsələlərinə də toxunmuşam. "Kaspi” qəzetindəki məqaləmdə monoqrafiyamdan bir neçə səhifəni ixtisarla vermişəm. Məqaləmdəki köçürmədə iftira olunan mətnim tam halda belədir:
" madəddin Nəsimi Şirvani Azərbaycan musiqi alətlərilə bağlı beytlər qələmə alıb. Nəfəslə çalınan "sur”, "nəfir”, "ney”, "ərğənun”, simli alətlərdən "tənbur”, "rübab” və "çəng” musiqi alətinin adı şairin qəzəllərində rast gəlinir:
İştə nəfirin seyhəsi, çalındı sanma çalına.
 
Gəldi fəğanə can yеnə nеy kimi, suzü dərd ilə,
Kim nə bilir bu хəstənin dərdi nədir, dəvasi nə?
 
Altı avaz, on iki pərdə yigirmi dörd şüəb,
Həm rübabü ərğənunam, çəng ilə tənburuyam.
1. ayrıca çəng,
2.  çəng, rübab,  
3. çəng, ney, qanun, 
4. çəng, dəf, tənbur, rəqs
5. çəng, saz, dutar
6. dəf, çəng, ney
7. çəng, nəğmə, tənbur, rübab
8. dəf, çəng, çəğanə, nay, tənbur
9. mütrib
 
Musiqi alətlərinə bu cür yanaşma Mövlanə Məhəmməd Füzulinin "Həft cam” mənzuməsində də özünü göstərir. Nəsimi Şirvani çəngi dominant götürüb musiqi alətlərini bu cür düzməklə müxtəlif məclislərin keyfiyyətini göstərir. Burada, musiqi alətlərinin orkestirlənməsi sözgəlişi deyil, şah, əyan-əşrəf, qismən kasıb evlərinin şənlik məclisləri və dini sakral mühitdəki musiqi sferasına görə müxtəlif kombinasiyalarda qələmə alınıb.
 
1. ayrıca çəng 
 
Zahidin mehrab içində zikrü taətdir işi,
Aşiqin məhbub önündə çəngi zirü bəmdürür.
 
Beytdə qeyd olunur ki, islamda zahidlik olmasa da, zahid məsciddə Qibləni göstərən mehrab önündə oturub zikr və itaətlə məşğuldur. Aşiqin isə öz sevgilisinin  qənşərində çəngi zil və bəmdə köklənib. Zil və bəm sevinc və kədərə işarədir. Bir musiqi aləti kimi çəngə müraciət etmə təsadüfi deyil. Çəng bir musiqi aləti kimi görünüşcə, taleyinə boyun əyən aşiqə bənzədiyi üçün şairlər bu bənzəyişdə gözəl eyniyyət görüblər. Çəng-aşiq paralelləri aparan  XV əsrdə yaşamış osmanlı şairi Əhməd Dai (1360 – 1421) 1446 beytlik "Çəngnamə” adlı ayrıca poema yazıb.
Çəngin uzunsov və qövsşəkilli hissəsi çanağı təşkil edir, aşağı tərəfinə bərkidilmiş hissə isə qol adlanır və bu hissədə aşıxlar yerləşdirilir. Simlərin bir ucu çanaq hissədə dəri üzərində yerləşən metal ilgəklərə, biri isə alətin qol hissəsində yerləşən taxta aşıxlara bağlanır. Alətin çanaq hissəsi ilə qol hissəsini birləşdirən uzun taxta çubuq ox adlanır.
 
Gətir, gətir, gətir ol kaseyi-rəvanpərvər,
Gətir, gətir, gətir ol çəngi, bi Nəva göstər.
                                                        
2. çəng, rübab
Çün Nəsimiyə bu Fəzl açdı hidayət qapusın,
Çalınız çəngü rübabı, içəlim nüqlü şərab.
Rübabın vətəni ərəb ölkələri hesab edilir. Alət miladdan öncə I minillikdə ixtira edilib. X əsrdə yaşamış görkəmli alim Əl-Farabiyə görə, rübab qədim mənşəli Şərq musiqi alətidir. İlkin Orta əsrlərdən XVII yüzilliyədək Azərbaycanda geniş istifadə edilmişdir. XVIII yüzil heç bir şairlərimizin şeirlərində artıq çəng alətinin adı çəkilmir.
 Azərbaycanda rübabın Qaşqar (Qoşqar) növündən istifadə edilib. Bəzi qaynaqlara görə, Çində Kaşqar adlı çayın ətrafında uyğurlar yaşadığından alətə də Qaşqar rübabı adını veriblər. Orta əsrlərdə Səlcuqlarla birgə Anadoluya çox sayda uyğur sənətkarlar da gəlib Təbriz (türk) və ümumiyyətlə Şərq miniatürünün inkişafına böyük təkan verirlər. Onlar eyni zamanda Orta Asiyada yayğın olmuş çalğı alətlərini də yaymış ola bilərdilər. Azərbaycanda Qoşqar adlı həm dağ, həm çay (Daşkəsən rayonunun ərzaisində) var. Sonralar Çindəki uyğurların bir hissəsi Özbəkistana köçdükdə bu alət orada da geniş yayılır. 
İmadəddin Nəsimi farsca divanında da çəng ilə rübabın qoşa səslənməsinə dair yazıb:
گر بگویم  قصۀ  شوق  تو  با  چنگ  و رباب
نالهای  زار  از  چنگ  و رباب  آید  برون
(Gər bequyəm qisseyi-şovqe-to ba çəngo rubab,
Naləhayi-zar əz çəngo rubab ayəd berun.)
 
Tərcüməsi: Əgər sənin şövqlü hekayətini çəng və rübabla söyləyirəmsə,
                    Çəng və rübabdan naleyi-zar sədaları çıxır.
 
 Burada şair hər iki alətin eyni zamanda səslənmə sədalarını düzgün təyin edə bilib. Başqa bir beytində də şair bu iki aləti qoşa dilləndirir:
 
از  صدای  ذکر  سالوسان  خود بین  به بود
پیش  حق  صوتیکه  از  چنک و رباب  آید  برون
(Əz sədaye-zekr salusane-xudbin beh bovəd,
Pişe-Həqq sovtikə əz çəngo rubab ayəd berun.)
 
Tərcüməsi: Özündənrazı, yalançıların zikr sədalarından daha yaxşıdır
Haqqın önündə çəng və rübabdan çıxan səslər.
 
Simli alətlərə pis münasibətlə deyilmiş cümlənin Peyğənbərimizin hədisi kimi qəbul edildiyi orta yüzilliklərdəki dini cəzalandırma sisteminin  çox güclü olan zamanında belə, şair bu beytləri deməkdən çəkinməmişdi.
 
3. çəng, ney, qanun 
 
Qurulmuş məclisi-şahi, çalınır çəngü ney, qanun,
Tərənnümlər qılır mütrib, ara yerdə şərab oynar.
 
Şairin şahanə məclislərdə iştirak etməsini özü söyləyir, yoxsa Nəsimi Şirvaninin sərgərdan gəzənlər içində təsvirləri onun haqqındakı təsəvvürləri təhrif edib.
4. çəng, dəf, tənbur, rəqs
 
Oynaram rəqqas olub çəngü dəfü tənbur ilən,
Çünki məndə şeş cəhət var, dönməzəm çarparadan.
 
Şair səma spritik rəqsi barədə söz açıb. İndi də səmazənlər çəng istisna olunmaqla, dəf (məhzər), tənbur və ney sədaları altında rəqs-zikrlə məşğul olurlar.
 
5. çəng, saz, dutar
 
Havada tutiyü qumru, çəməndə çəngü saz eylər,
Dutar ahəngini quşlar kimi zilü, kimi bəmdən.
Beytdəki "dutar” sözü eyham bədii fiquru kimi həm "tutmaq” felini, həm də ikisimli musiqi alətinin adını bildirir.  
 
6. dəf, çəng, ney
 
Külli yerü gög Həqq oldu mütləq,
Söylər dəfü çəngü ney "ənəl-Həqq”.
 
Nəbzin ritmi (dəf), ürək telləri (çəng), nəfəs (ney) olmaq etibarıyla 3 musiqi aləti insanın bio-fizioloji rəmzi kimi çıxış edir. Musiqi ruha, ruh Allaha məxsus olduğu üçün musiqi alətləri "mən Haqqam” – deyə bilər. Bu fikir Nəsimi Şirvaninin başqa bir beytində də keçir:
Ənəlhəq çağırır çəngü dəfü nеy,
Yalançı laila-illaya düşmüş.
 
7. çəng, nəğmə, tənbur, rübab
Xoşdur əgərçi, cümləsi bir yerdə cəm ola,
Avazi-çəngü nəğməvü tənbur ilən rübab
Bu heyətdə olan musiqiçilər, üç sazəndə, bir nəvazəndə kasıb ailələrin şənliyində işləyib.
 
8. dəf, çəng, çəğanə, nay, tənbur
Dəfü çəngü ciğanə, nayü tənbur
Düzülsün daima zilü bəm olsun.
 Zərb, nəfəs və simli alətlərin beşi bir ansamblda imkanlı ailələrin şənliklərini yola verirdi.
 
9. mütrib
 
Eşqi-Həqq irdi mütrib ilə çü saz,
Nəğmeyi-Davud ilə gəldim baz
 
Mütrib kimi hər ləhzə ənəlhəq dili söylər,
Еy nayə giriftar olan, dur yеnə çal nay.
 
Sun saqiya, kasən rəhiq, çal mütriba, еşq əzgüsün
Kim, məst olan bu badədən qəltanü həm hеyran gərək.
 
Beytlərdə mütrib irfan şeyxinin arxitipidir. Bəlkə də, Mövlanə Məhəmməd Füzuli "Həft cam” dastanını yazarkən Nəsimi Şirvaninin musiqi elminə bələdliyini aşkar göstərən bu sistemindən bəhrələnib.
Mənim üçün nə qədər utanclı məqam olsa da, etiraf edim ki,"Sivilizasiya” adlı dərginin mövcud olduğunu eşitməmişdim. Bu dərginin 2017-ci ilə aid 2-ci sayında "Türk divan ədəbiyyatında musiqi terminləri” məqaləsindəki bölgüdən, guya mənim köçürdüyümü iddia edən  Səadət xanım  Şıxıyeva yazır: "Nəsimi şeirində musiqi alətlərinin istifadəsində də bir mütənasiblik (mütənasiblik nədədir və nəyi bildirir? - H.G.Q.) görünür. Şair musiqi alətlərini kiçik qruplar şəklində istifadə edir: 
– dəf, çəng və ney; 
– çəng və rübab; 
– rübab, ərğanun, çəng və tənbur;   
– çəng, dəf və tənbur. 
(Bu qruplaşdırma və dəyərləndirmə mənə aiddir. Başqa birində rast gəlinmir)”.
Oxucu özü müqayisə edirsə, görər ki, bizim bölgüdə qanunauyğunluq sistemi, elm var, digərində isə xaotik, təsadüfi seyrçilik. Xanımın mətnindəki "Şair musiqi alətlərini kiçik qruplar şəklində istifadə edir” cümləsi nə deməkdir? Bəlkə Nəsimi konsertmeyster imiş? Əgər mənim mətnimi yaxşı oxusaydı, bu "qruplar”ın niyə məhz belə təqdim edildiyini fəhm edərdi.
İctimai elmlər kafedrasının müdiri