Cəlil Məmmədquluzadə: “...Əhvalatlar”ın poetikası
Cəlil Məmmədquluzadə
yaradıcılığının mövzu, ideya, janr rəngarəngliyi və daha geniş mənada bu
yaradıcılığın poetika-sənətkarlıq gücü bütün inkişafı boyu həm tarix, həm də
ənənə baxımından "Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərindən keçib gəlir. Mötəbər
sənətkar şəxsiyyəti, yüksək ideallarla yaşamaq arzusu, insana olan tükənməz
sevgi, bədii sözün qüdrətini duymaq peşəkarlığı bu sənət möcüzəsini yaradan amillərdəndir.
Bu sözləri deyə-deyə oğlan ulağın başını qaytarırdı getsin genə həyətə. Bu heynədə Xudayar katda oğlanın dal tərəfindən yeriyib oğlanın kürəyindən bir ağaç...
– Köpək oğlu köpək! Hara aparırsan eşşəyi? Gözlərin kordur, görmürsən məni burada? Vallahi gönünü soyaram!
Oğlan "vay-vay!” deyib qaçdı soxuldu həyətə. Xudayar katda eşşəyi minib düzəldi şəhər yoluna” (s.14)
Bu sözləri deyib güdək kişi, – ki karvansaranın odabaşısı olsun, – istədi qayıda karvansaranın həyətinə. Xudayar bəy onu çağırıb saxladı:
–Yavaş görüm, hara gedirsən? Necə bəlanı gətirib qatmışam tövləyə? Yəqin ki, ulağ mallarnan yola getmir. Axı mənim ulağım sakit ulağdı. Sən niyə bu sözü deyirsən?” (s. 22).
Sağ-sol qarşıdurmasının ilk variantına, daha doğrusu, sol tərəfinə Məhəmmədhəsən əmigilin küçəsində rast gəlirik. Küçə qapısının yanında çömbəlib oturanlar arasında Məhəmmədhəsən əminin ziyarətə getmək söhbətini Məhəmmədhəsən əminin sol (!) tərəfində oturan Məşədi Oruc başlayır (s.12). Elə bu zaman Xudayar bəy də sol səmtdən çıxıb onların yanına gəlir. Hətta Xudayar bəyin yaradılmış portretində də sol amili aparıcıdır: "Xudayar bəyin burnu pis əyridir. Burnunun yuxarı tərəfindən bir sümük dikəlib. Sümük düzdü, amma aşağısının əti xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana”. "Kərbəlayı Cəfər əmi... bir spiçka çəkib, sol tərəfdə divara vurulmuş xırda lampanı yandırdı və qonağa yer göstərdi”. Məhəmmədhəsən əminin arvadı İzzət də quru çörəkləri sulamaq üçün sol əlinin üstünə yığır. Yenə də Xudayar bəy "sol əli ilə geyməsinin ətəyini qalxızıb guya ki, gözünün yaşını silir” .
– Ver əlini mənə.
Kərbəlayı Cəfər həmçinin sağ əlini verdi Xudayar bəyin əlinə”.
Poetika baxımdan bütün bunlardan daha maraqlı, sənətkarlıq baxımından daha düşündürücü başqa bir məqam da var. Bu, mətndə "sağ-sol” elementlərinin
qarşılaşdırma formasında yanaşı işlədilməsidir.
1) Xudayar bəy "Buzxana” məhəlləsində gedərkən "sol qıçını qalxızıb sağ əli ilə və sağ qıçını qalxızıb sol əli ilə şalvarının balağını silib və papağını çıxarıb geydi sol əlinə və sağ əli ilə o tərəfini, bu tərəfini çırpıb qoydu başına” (s. 14). "Buzxana” məhəlləsindəki "sağ-sol” hərəkəti qazının evinə doğru gedən yolda Xudayar bəyin məsələni həll edib arzusuna çatıb-çatmaması tərəddüdünü yaşadır.
2) "Bir az keçdi, bir qoca kişi, beli bükülmüş, haman dar yoldan çıxıb, sol əli cibində və sağ əli gözlərinin üstə, bir qədər yavıq gəlib üzünü tutdu Xudayar bəyə”– bu, qazıdır. O, "sağ-sol” elementlərinin uzlaşdırmaqla Xudayar bəyin – bu "xam” kişinin mövqeyini anlamağa çalışır.
3)”Sağ əlini qoydu Xudayar bəyin çiyninə, sol əli ilə qapını göstərdi” (s. 22) – bu, kəllə qənd satan dükançıdır. Dükançı sağ və sol əli ilə Xudayar bəyə düşünmək üçün ierarxiyanın pillələrini xatırladır.
4) "Zeynəb bunları görcək qalxıb çəkildi, durdu bucaqda. Qızlar da gedib soxuldular analarının yanına və təəccüblə gözlərini dikdilər qonaqlara. Qonaqlar cərgə ilə əyləşdilər. Molla yuxarı başda, onun sağ tərəfində Kərbəlayı İsmayıl, sol tərəfində Kərbəlayı Qafar; Kərbəlayı Səbzəli, Vəliqulu və Qasıməli divara dayanıb, durmuşdular ayaq üstdə”.
Kamran ƏLİYEV
AMEA-nın müxbir üzvü,
Əməkdar elm xadimi
Povest Sokratdan
gətirilən epiqraf və proloqla ("Bir yüngülvarı müqəddimə”) başlayır, "Xitamə”
adlanan epiloqla bitir. "...Əhvalatlar”ın "Bir yüngülvarı müqəddimə”sində sakit
bir həyat mənzərəsi görünür və biz onu rahatlıqla seyr edirik. Bu mənzərəni elə
ilk tanış olduğumuz iki şəxs, iki obraz
– Lağlağı Sadıqla Qəzetçi Xəlil yaradır. Yalnız "Bir yüngülvari
müqəddimə”də deyil, həyatda da rastlaşdığımız bu adamlarla tanışlıq insanın iç
dünyasında yüngül bir gülüş doğurur və təkrarolunmaz doğmalıq hissi oyadır.
Əslində, daxili rahatlığın əsası həmin adamların bir-birindən o qədər də fərqlənməməsi,
mətndə isə elə bir güclü ziddiyyətin yaranmaması ilə bağlıdır. Bu baxımdan
Xəlillə Sadığın yaşları, demək olar ki, eynidir: otuz yaş. Birinin uca, digərinin
alçaqboylu, birinin qara, digərinin ağımtıl, birinin kosa, digərinin topa
saqqal, birinin gözlərinin salamat, digərinin zəif olmasına baxmayaraq, onların
sosial mövqeyi eynidir. Xəlilin qoltuqçu (çit-mit alveri edən), Sadığın isə
baqqal (duz, kişmiş, maxorka tütünü satan) kimi gün-güzəran keçirmələri onların
simasında eyni peşənin sadə təbiətli, heç bir iddiası olmayan sahiblərindən danışmağa əsas verir. "Hər ikisinin
allah-taalanın kasıb bəndələrindən” olmalarını da buraya əlavə etsək, kiminsə
bu kişilərdən ziyan görəcəyini düşünmək tamamilə yersizdir. Lağlağı Sadığın
danışdığı və Qəzetçi Xəlilin qələmə aldığı əhvalatların toplanıb bir kitab
halında çap edilməsi və bu kitabların əhaliyə "müftə paylanması” barədəki arzular onların vətəndaşlıq mövqeyini də ortaya
qoyur.
Qəzetçi Xəlillə
Lağlağı Sadıq nəinki özləri bir-birlərinə, hətta bütün kənd əhlinə bir gözlə
baxırlar. Bunun ən bariz nümunəsi onların kənddəki bütün şəxslərin ayamalarının
olmasından ağızdolusu danışmalarıdır. Doğru-dürüst, adama yaraşan ayama
qazanmaq ad qazanmaqdan qat-qat çətindir. Təbii olan budur ki, insan doğulanda
ona adı valideyn, yaxud qohum-əqrəba verir, indiyə qədər bu dünyada heç kəs
adsız qalmayıb. Amma ayama xalqdan gəlir, ayama "xalqın gözü tərəzidir” üsulu
ilə yaranır, kimə ünvanlanıbsa, ona da yaraşır. Müqəddimədə onlardan bir neçəsi
xatırlanır: girdik, dəvə, yalançı, eşşək, dovşan, nəhayət, lağlağı və qəzetçi.
"Qəzetçi”dən başqa bunların hamısını kənd əhli özü düzəldib, "qəzetçi”
ayamasının müəllifi isə Mirzə Cəlil özüdür.
"Bir yüngülvarı müqəddimə”dən fərqli olaraq
povestin əsas hissəsi ("Eşşəyin itməkliyi”) təzadlar və ziddiyyətlərlə doludur.
Müqəddimədə "çörək” və "düyü” sözləri üstündə Axundla Lağlağı Sadığın
toqquşması əsas hissədəki qarşılaşmalar müqabilində "toya getməlidir” və o
toqquşmaya, adamın üstündə Allah var, heç ziddiyyət də demək olmaz. "Eşşəyin
itməkliyi” əsas hissə olduğuna görə orada inikas olunan ictimai təzadlar daha
kəskindir və o dövrdə mövcud olmuş cəmiyyətin əks-sədası kimi başa
düşülməlidir. Amma bu təzad və ziddiyyətlərə, hətta onların inkişaf edərək
qarşıdurmalara çevrilməsinə ideya qütbləri ilə yanaşı, poetika vahidləri kimi
baxmağa, onları bədiilik aspektindən dəyərləndirməyə də böyük ehtiyac duyulur.
"...Əhvalatlar”ın
bədii mətni ilə cəmiyyət və gerçəklik, eyni zamanda mətndaxili struktur
vahidlər arasında gözlənilməz və gözəgörünməz harmoniya var. Əsərdə mövcud
cəmiyyətin eybəcərliklərini göstərmək, insan taleyinin gizli tərəflərini aşkara
çıxarmaq, əzab və işgəncənin qurtaracağını səbrlə gözləmək, haqq və ədalətin
intizarında olmaq, eyni zamanda mətnin zəncirvari əlaqələrini təmin etmək,
mətnin ifadə mənzərəsi ilə fikir və ideya arasındakı incə bağları qurmaq – hər
şey, hər şey eşşəkdən və eşşəklə başlayır.
Məhəmmədhəsən əminin
eşşəyinin itməkliyini müəllif digər eşşəklərin itməyindən fərqləndirir:
"Məhəmmədhəsən əminin eşşəyinin itməkliyinin özgə eşşəklərin itməkliyinə bir
tük qədər də oxşarı yoxdur” (s. 8). "Bir tük qədər oxşarlığın olmaması” digər
ictimai-sosial fərqliliyə də yol açır. Eşşəyin itməsi ilə Məhəmmədhəsən əmi
zəvvar ola bilmir və Xudayar bəy onun "ziyarət şövqünü” tamamilə öldürür. Bunun
əksinə olaraq itirilmiş eşşək Xudayar bəyin arzularının həyata keçməsində müəyyən
vasitə olur.
Yalnız bədii mətn ilə
cəmiyyət arasında deyil, dil faktı ilə, yəni hər hansı bir sözlə, ifadə ilə
təqdim edilmiş obraz arasında da gözlənilməz harmoniya müşahidə olunur. Cəlil
Məmmədquluzadə peşəkarlığı obrazların bir-birindən fərqliliyini bəzən eyni
varlığı ifadə edən leksemlərin fərqləndirilməsi yolu ilə də canlandıra bilir.
Belə bir harmoniya obrazın xarakteri, yaxud siması barədə fikir
formalaşdırmaqdan daha çox sırf yaradıcılıq psixologiyası, bir az da diqqət
yetirsək, yaradıcılığın öz daxili məzmunundan qaynaqlanan poetika məsələsidir.
Həmin məqamlara müəllif tərəfindən əvvəlcədən, düşünülmüş, yaxud məqsədli
şəkildə quraşdırılmış faktlar kimi baxmaq doğru deyil, onlar, sözün həqiqi
mənasında, təhtəlşüur aktıdır, bəlkə də, yazıçının heç vaxt ağlına gəlmədiyi,
bir növ qətiyyən hesaba almadığı və tənqidçilər, ədəbiyyatşünaslar tərəfindən sezilməsi, müşahidə edilməsi son
dərəcədə çətin olan fövqəladə bir bədii hadisədir.
"...Əhvalatlar”ın
mətnində işlənmə tezliyi baxımından ən çox nəzərə çarpan ifadə, Sizdən çox-çox üzr
istəyirəm, "eşşək” sözüdür. Şübhəsiz, burada bədii yaradıcılıq faktı kimi heç
bir qeyri-adilik yoxdur, çünki əsərin süjet xətti məhz birbaşa onunla bağlıdır.
Açıq deyək ki, Cəlil Məmmədquluzadə yalnız bədii ifadə mədəniyyətinə, milli və
xəlqi ideyaların təbliğinə, obrazlar və obrazlılıqla bağlı novatorluğa görə
deyil, eyni zamanda oxucular üçün son dərəcə maraqlı əhvalatlar tapmaqda (yalnız "Danabaş kəndinin
əhvalatları”nı nəzərdə tutmuram), şübhəsiz, ustad sənətkardır. Ona görə də
görkəmli yazıçının "...Əhvalatlar” povestində
nəql olunan hadisələrin fonunda
daha çox önəm verdiyi və bunun son dərəcə qaçılmaz olduğu nəzərə alınaraq
işlətdiyi "eşşək” ifadəsi o qədər də etiraz doğurmur, vulqar səslənmir.
Bir məsələ məsələ də
ondan ibarətdir ki, mətndə "eşşək” leksemindən müxtəlif məqsədlərlə və müxtəlif
rakurslarda istifadə olunmuşdur. Yəni bu qədər yüksək işlənmə intensivliyinə malik
olan bir ifadəyə statistik, quru, cansız vahid kimi yox, daxilində məna
müxtəlifliyi yaşada bilən leksem kimi baxmaq daha doğru olar.
"Eşşəyin itməkliyi”, şübhə yoxdur ki, birbaşa
müəllifə məxsus ifadədir, yəni əsas hissəyə verilən ad heç bir şəriki olmayan
müəllif mövqeyidir. Təhkiyəçinin, Lağlağı Sadığın, Qəzetçi Xəlilin bu ada heç
bir aidiyyəti və qarışacağı yoxdur. Xatırladaq ki, yaddaşımızda "Kitab yüklü
eşşək” adlı başqa bir əsər də var, o halda bu hissəni müəllif "İtən eşşək” də
adlandıra bilərdi və həmin nominativlik əsərdəki əhvalatlara heç bir xələl
gətirməzdi. Əslində, Cəlil Məmmədquluzadə "Eşşəyin itməkliyi” sərlövhəsində və
həmin ifadənin səslənməsində "eşşək”lə bağlı yumşaltma mövqeyi nümayiş etdirir
və bunun linqvistik açarı "eşşək” sözündəki "k” səsinin "y” səsinə
çevrilməsindədir. Başqa sözlə, "k-y” əvəzlənməsi "eşşək” sözünün dilimizdə geniş işlədilən təhqiramiz
damarını tamamilə qırır.Bir az diqqətlə
yanaşmış olsaq, məlum olar ki, Məhəmmədhəsən əminin ölüm-zülm aldığı "eşşək”
deyil, "ulaq”dır: "Axır laəlac qalıb,
özündən, özgədən on-on beş manat tədarük edib, Məhəmmədhəsən əmi bir ulağ aldı.
Söz yox, ulağ atdan yaxşıdı. Əvvələn ondan ötrü, ulaq atdan ucuzdu. Bəlkə, heç
Məhəmmədhəsən əmi otuz-qırx manat tapa bilməyəcək idi ki, ata versin. Bir də
birisi ziyarətə ulağnan gedə və qeyrisi atnan gedə, əlbəttə, ulağnan gedənin
ziyarəti allah-taala yanında tez dərəceyi-qəbula yetişər.
Bəli, Məhəmmədhəsən
əmi bir ulağ aldı. Amma bu ulağ başı bəlalı ulağ imiş” . Elə mətnin
başlanğıcında "ulaq” sözünün işlədilməsi bu sözün sinoniminin yarada biləcəyi
təhqiramizlik simptomunu aradan qaldırmış olur. Digər tərəfdən bu, müəllifin
Məhəmmədhəsən əmiyə rəğbətinin ifadəsidir, müəllif mövqeyində Məhəmmədhəsən
əmiyə olan isti və məhrəmanə münasibət də aydın duyulur.
Eşşək məsələsində
Xudayar bəylə Məhəmmədhəsən əmi arasında heç bir dava və ziddiyyət yoxdur.
Məhəmmədhəsən əmi Xudayar bəyin "xırda adam” olmadığını yaxşı bilir və onun
eşşəyi aparmaq istəyini ürəkaçıqlığı ilə qarşılayır. Hətta Xudayar bəyin bu
təklifi onda müəyyən qədər ruh yüksəkliyi də yaradır, çünki Xudayar bəy 300 evi
olan və bu ev sahiblərinin də çoxunun eşşəklə Kərbəla ziyarətinə getməyə
hazırlaşdığı bir kənddə (hələ eşşəklə ziyarətə gedib gələnləri demirəm)
başqasının deyil, məhz Məhəmmədhəsən əminin eşşəyini seçmişdir. Əgər
Məhəmmədhəsən əmi Xudayar bəyin təklifinə sevinməsəydi və azca çəm-xəm eləsəydi
(burada qorxunu da istisna etmək olmaz!), onun "tez oğlanı göndər pəyədən
eşşəyi çıxarsın” əmrinə "Baş üstə, baş üstə, qurbandır sənə eşşək. Bu saat
gedim özüm çıxardım gətirim”, – deməzdi (s.11).Əslində, eşşək
uğrunda dava Xudayar bəylə Məhəmmədhəsən əmi arasında deyil, Xudayar bəylə Əhməd
arasında gedir və Əhməd atasından fərqli olaraq, eşşəyin verilməsinə qətiyyən
razı deyil:
" – Yox, vallah, heç qoymaram... Heç qoymaram
getsin e... heç qoymaram... Heç dənə də!Bu sözləri deyə-deyə oğlan ulağın başını qaytarırdı getsin genə həyətə. Bu heynədə Xudayar katda oğlanın dal tərəfindən yeriyib oğlanın kürəyindən bir ağaç...
– Köpək oğlu köpək! Hara aparırsan eşşəyi? Gözlərin kordur, görmürsən məni burada? Vallahi gönünü soyaram!
Oğlan "vay-vay!” deyib qaçdı soxuldu həyətə. Xudayar katda eşşəyi minib düzəldi şəhər yoluna” (s.14)
Bu davanı kəndin
ortasında, açıq idman meydançasında baş tutan qeyri-bərabər döyüş də
adlandırmaq olar. Ona görə ki, birincisi, Xudayar bəylə Əhmədin ciddi yaş fərqi
göz qabağındadır (37-38 və 7-8 yaş!),
ikincisi də dava vaxtı "Xudayar katda oğlanın dal tərəfindən yeriyib
oğlanın kürəyinə bir ağaç...” vurur. Göründüyü kimi, Xudayar bəy heç bir
qayda-qanunu saya salmır, "qurşaqdan aşağı”, "qurşaqdan yuxarı” anlayışlarının ona
heç bir aidiyyəti yoxdu, nəyi və necə istəyirsə, o cür də edir.
Əslində Əhmədlə
Xudayar bəy arasındakı poetika baxımından leksik vahidlərin də ("ulaq” və
"eşşək”) davası gedir. Yəni Əhmədin inadla həyətə qaytarmaq istədiyi "eşşək”
yox, "ulaq”dır və Əhməd məhz atasının aldığı ulağa – sərvətə sahib çıxmaq fikrindədir.
Çünki Əhməd uşaq olsa da, ulağın alınma prosesini, xüsusilə on-on beş manat
toplamaq əzabını heç vaxt yadından çıxara bilməz. Kim bilir, bəlkə də, ulaq,
Əhməd üçün velosiped kimi bir şey olduğuna görə Əhməd ondan ötrü bərk-bərk dirəşir,
hətta döyülür də.
"Ulaq” söhbəti Əhməd
şəhərdəki karvansarada ikən yenə meydana çıxır. Belə ki, karvansara sahibi
Kərbəlayı Cəfər Məhəmmədhəsən əminin xırda oğlunun eşşəyin dalısınca gəlməsini,
böyük bir dava-mərəkə qoparmasını, məcbur olub onun qorodovoyla buradan
uzaqlaşdırmasını Xudayar bəyə həyəcanla nəql edir, eyni zamanda mövqe də
bildirir:
"A kişi, allah atana
rəhmət eləsin, gəl bu xatanı bizim başımızdan sovud! A kişi, bu bəlanı gətirib
qatmısan tövləyə, biz təngə doyduq ki! Sən allah, gedim ulağı çıxardım, götür
apar!Bu sözləri deyib güdək kişi, – ki karvansaranın odabaşısı olsun, – istədi qayıda karvansaranın həyətinə. Xudayar bəy onu çağırıb saxladı:
–Yavaş görüm, hara gedirsən? Necə bəlanı gətirib qatmışam tövləyə? Yəqin ki, ulağ mallarnan yola getmir. Axı mənim ulağım sakit ulağdı. Sən niyə bu sözü deyirsən?” (s. 22).
Kərbəlayı Cəfərin
şübhəli danışığı, eşşəyi yalan söyləməklə əldə eləmək təlaşı, qazı ilə
işbirliyinin nigarançılığı Xudayar bəyin ürəyində narahatlıq yaradır. Şübhə,
təlaş, nigarançılıq və narahatlıq Xudayar bəyi əməlli-başlı çaşdırır. Xudayar
bəyin karvansaraya eşşək gətirib qatmasından Kərbəlayı Cəfər xəbərsiz olub, həm
də Kərbəlayı Cəfər bu vaxta qədər Xudayar bəylə görüşməyib və o, eşşək
barəsində olan informasiyanı ilk dəfə Əhməddən alıb və Əhmədə inanıb. Əgər
Kərbəlayı Cəfər "ulaq” sözünü işlədirsə, yüzə-yüz uşağın və Məhəmmədhəsən
əminin tərəfindədir, yəni müəyyən qədər insaf yiyəsidir. Bu şəraitdə Xudayar
bəyin ilk dəfə "ulağ” sözünü dalbadal üç dəfə işlətməsi isə həm özünün ağ
yalanını gizlətmək, həm də onun halalca yiyəsi olduğunu nəzərə çarpdırmaq
niyyətindən irəli gəlir. Ola bilsin ki, bir anın içərisində Xudayar bəyin
olmayan vicdanı da oyanır, beynində eşşəyin ona məxsus olmaması barədə təsəvvür
yaranır və bu təsəvvür qeyri-ixtiyari olaraq onun dilində "ulaq” sözünün
işlənməsinə səbəb olur. Amma Xudayar bəy
çox sürətlə həmin təsəvvürdən uzaqlaşır, özünü eşşəyin sahibi kimi aparır. Nə
olursa-olsun, kim hansı mövqeni nümayiş etdirirsə-etdirsin, Kərbəlayı Cəfərin
də, Xudayar bəyin də dilində səslənən "ulağ” söhbətinin səbəbkarı məhz Əhməddir.
Yəni karvansarada ulaq barədə gedən söhbət məhz uşağın – Əhmədin oraya gəlişindən
sonra baş verir.
Sabahısı gün
Məhəmmədhəsən əmi özü də eşşəyin dalısınca şəhərə gedir. O da karvansara sahibi
Kərbəlayı Cəfərlə görüşür və onun Kərbəlayı Cəfərə dediyi ilk söz də belə olur:
"Atan rəhmətdə, Kərbəlayı, zəhmət çək, ulağı çıxart, aparım” (s.60). Kərbəlayı
Cəfər hirslənəndə də yenə o cür deyir: "Ay Kərbəlayı, gəl sən Allaha bax, mənim
ulağımı ver, qoyum gedim işimə. Allah xatırına məni avara eləmə” (s.61).
Məhəmmədhəsən əmi yalnız Kərbəlayı Cəfəri kar, eşitməz hesab edəndə və zəvvar
söhbətini salanda "eşşək” sözünü işlədir.
Əsərdə "ulaq”
ifadəsinin bir ucu da halallığa bağlanır. Çünki mötəbər şəxslərdən olan
Kərbəlayı İsmayıl da məhz 9 ulağa sahibdir (s.28).
Xudayar bəyin
düşüncəsində "ulaq” deyil, "eşşək” sözü var. Eşşək nə qədər ki, Məhəmmədhəsən
əminin ixtiyarındadır, ziyarət ərəfəsində olan kişinin tövləsindədir, o daha
çox ulaq kimi görünür. Xudayar bəylə Əhmədin davasında da Əhmədi tək qoymayan
müəllif sanki özünü hadisə yerinə tez yetirərək "eşşək” sözünü deyil, "ulaq”
sözünü işlətməklə uşağın tərəfində durduğunu bəyan edir: "Bu cür ağlamağnan və
sızıldamaqnan oğlan bərk-bərk ulağın quyruğundan yapışıb, qoymurdu heyvan
hərəkət etsin”. Ulağın eşşəyə
çevrilməsi prosesi birbaşa Xudayar bəyə
aiddir. Nə vaxta qədər ki, eşşəyin ixtiyarı Məhəmmədhəsən əmidədir və məkan
Məhəmmədhəsən əminin həyətidir, haçan ki, onun uşağı Əhməd mətndə görünür və öz
haqqını tələb edir, onda aparıcı leksik vahid "ulaq”dır. Elə ki ulaq Xudayar
bəyin ixtiyarına keçir, o zaman "ulaq” "eşşəyə” çevrilir. Ən acınacaqlı və
ağrılı olan budur ki, əsərin sonunda tapılan eşşək dönüb "ulaq” ola bilmir,
çünki Məhəmmədhəsən əmi ölü kimidir və onun oğlu Əhməd də, arvadı İzzət də
artıq çoxdan ölüblər.
Məhəmmədhəsən əmi "Bir yüngül müqəddimə”də
Qəzetçi Xəlilin dil boğaza qoymayıb təriflədiyi kəndin yaxşı kişilərindən
biridir. Atası Hacı Rzadan qalan varidatın əmiləri tərəfindən dağıdılmasından
sonra əvvəlcə çarvadarlıqla, sonra isə sövdəgərliklə məşğul olur, amma belə bir
çətin vəziyyətdə olanda da heç kəsdən köməyini əsirgəmir. Onun fitrəti
yaxşılıqla yoğurulub və tək bir arzusu var ki, o da Kərbəla ziyarətinə
getməkdir. Məhəmmədhəsən əminin öz eşşəyi ilə ziyarətə gedə bilməməsi süjetin
inkişafını, bütöv mətnin quruluşunu müəyyənləşdirir. Eşşəyin itməkliyi əsərin
adı kimi mətnin də nüvəsini təşkil edir. Amma bu hadisə bədii vasitədir və
qarşıya qoyulan ideyanın tam şəkildə ifadəçisi ola bilmir. Eşşəyi Məhəmmədhəsən
əmiyə qaytarmaqla onu düşdüyü problemlərindən qurtarmaq mümkün deyil. Yəni mahiyyət
daha çox Məhəmmədhəsən əminin ziyarət etmək istədiyi Kərbəla ilə – müqəddəs
yerlə və daha geniş mənada müqəddəsliklə bağlıdır ki, hədəf də bu müqəddəsliyin
itməsidir, yaxud da itirilməsidir.
Ziyarətə getmək üçün
üç vasitə var: piyada, eşşəklə və atla. Piyada getməyin savabı çox olsa da,
Məhəmmədhəsən əminin yaşı buna imkan vermir. At xeyli bahadır və atı əldə etmək
olduqca çətindir. Güc eşşəyə çatır. Məhəmmədhəsən əmi getmək vasitələrindən
ortada olanı – eşşəyi seçir, bu həm cibə uyğun gəlib, həm də onun feyzi var.
Ona görə ki, atla müqayisədə ziyarətə gedib-gəlmək xeyli vaxt aparacaq və feyz
də vaxtın uzanmağına bağlıdır. Pul problemi, getməkliyin feyzini, eşşəyin
itməkliyini bir tərəfə qoysaq, buradakı bölgünü diqqətdən kənara qoymaq olmaz.
Bölgü belədir: aşağı, orta və yuxarı səviyyə – piyada getmək, eşşəklə getmək,
atla getmək! Deməli, Məhəmmədhəsən əmi daha çox orta nöqtəyə can atır, həm də
cəmiyyətdə orta bir mövqeni tutmaq, ən azı atasından sonra itirilmiş nüfuzu
bərpa etmək niyyətindədir. Əslində atası Hacı Rzadan qalan var-dövlət buna
imkan verirdi. Amma o, eşşəyin itməkliyindən əvvəl əmilərinin günahı ucbatından
miras qalmış bütün varidatını itirmiş oldu. Sonralar çarvadarlıq etməsi,
"tövləsini ortadan yarı bölüb” dükan açması da atadan qalma mövqeyini qaytarmaq
məqsədi daşıyırdı.
Başqa bir amma ondan
ibarətdir ki, cəmiyyət həyatındakı hadisələrin gedişi onu şahmat taxtasının
piyadalar olan cərgəsinə itələyib salır. Kərbəlaya piyada getməyə gücü çatmayan
Məhəmmədhəsən əmi əbədilik olaraq şahmat taxtasının piyadalar cərgəsində qalır
və nəinki vəzirə çevrilmək, heç orta pilləyə qalxmağa belə taqəti qalmır. Onun
Kərbəla ziyarətini son arzu və son ümid yerinə çevirməsi də məhz bütün
şansların itirilməsi ilə bağlıdır. İtirilən şansları isə qəlbi, qanı və canı
ilə ziyarətə – müqəddəsliyə bağlanan və varlı-kasıb disharmoniyasının aşağı
qütbünü təşkil edən Məhəmmədhəsən əminin daxilindəki paklıq və təmizlik
duyğuları əvəz edir. Bu həm də onun yeganə təsəllisidir.
Xudayar bəyin simasında
isə yuxarı-aşağı qarşıdurması həm əsas sütunu, həm də strukturu ilə aydın
görünür: "Mən istəmirəm Xudayar bəyin keçəcəyindən danışım; çünki özü də heç bu
əmrə razı olmaz. İndi dünyada qayda belədir ki, birisi ucadan alçağa yenə,
dövlətlikdən kasıblığa düşə, söhbəti həmişə aparıb çıxardacaq keçən günlərə: ay
mənim atam belə, anam belə, dövlətimiz bu qədər idi, imarətimiz bu cür idi,
hörmətimiz bu həddə idi. Amma birisi alçaqdan ucaya qalxa, kasıbçılıqdan
dövlətə çata, heç vaxt atadan-babadan danışmağı dost tutmaz. Məsələn:
Məhəmmədhəsən əmi yeddi gün yeddi gecə atasının dövlətindən, hörmətindən danışa
doymaz. Amma Xudayar katda heç kəsə atasının
adını da deməz. Hər vaxt bu cür söhbət düşəndə Xudayar katdanın sözü
budur: "Qardaş, nə işin var ataynan-anaynan. Onlar ölüb gediblər, Allah onlara
rəhmət eləsin. Gəl özünnən-özümnən danışaq”.
Məhəmmədhəsən əminin
və Xudayar bəyin həyat nərdivanının pillələrində
müəyyən yerdəyişmələrlə bərabər, özlərinə məxsus yerləri vardır. Sadəcə, mətnin
bəzi məqamlarında "yuxarı” və "aşağı” anlayışları "uca” və "alçaq”, "dövlətli”
və "kasıb” məfhumlarına transformasiya olunur. Məlum olan budur ki,
Məhəmmədhəsən əmi də, Xudayar bəy də həmin "ucalığı” gözüdolusu görə bilməyib –
Məhəmmədhəsən əmi bunu yalnız atası Hacı Rzanın şəxsində təsəvvür eləyir,
Xudayar bəy isə hələ yeni vəzifəsində təzədir.
Xudayar bəyin "yuxarı
pilləni fəth eləməsi” göydəndüşmə olub və bu Məhəmmədhəsən əmidən fərqli olaraq
ierarxik pillədir. Bu qələbəyə gedən yol Xudayar bəyin qlavanın yanında çavuş
işləməsindən başlayıb və qlavanın Xudayar bəyin anasını siğə etməsi ilə başa çatıb. O, yeni vəzifəsində
özünü təsdiq eləmək üçün əvvəlcə iki iş görür: birincisi, paltarını təzələyir,
ikincisi də "əlinə bir zoğal ağacı alır”. Təzə paltar da, zoğal ağacı da zahiri
effekt yaratsa belə Xudayar bəyi hələlik əvvəlki halından fərqləndirir. Amma
Xudayar bəy dərrakəli adamdı və bilir ki, yalnız təzə paltarla, zoğal ağacı ilə
çox şeyə nail olmaq mümkün deyil. Ona görə ki, paltar köhnələ bilər, zoğal
ağacının da qırılmaq ehtimalı var. Xudayar bəyə o da yaxşı məlumdur ki, bu katdalığın, bu bəyliyin ayaq tutub yeriməsi üçün onun
arxasında var-dövlət dayanmalıdır.
Bax, əsas məsələ
budur! Xudayar bəy göydəndüşmə (başına quşqonması ilə deyil, anasının siğəsi
ilə qazanılan) statusunu var-dövlətlə möhkəmləndirməlidir. Belə bir var-dövlət
isə ölmüş dostu Kərbəlayı Heydərin arvadı Zeynəbdədir və bu yolda necə
olur-olsun, Zeynəbi özünə siğə etdirməkdir. Xudayar bəyin Məhəmmədhəsən əminin
eşşəyini ələ keçirib şəhərə yollanması da həmin yolda atılan yalan və
saxtakarlıqdır. "Xudayar bəy eşşəyi Məhəmmədhəsən əmidən istəyəndə dedi ki,
məni nəçənnik istəyib. Amma yalan deyirdi, nəçənnik istəməmişdi, özgə mətləbi
var idi”. Məhəmmədhəsən əmi isə eşşəkdən ötrü ağlayan oğlu Əhmədə özü təsəvvür
etdiyi doğrunu söyləyir: "sakit ol, oğlum, eşşəyin axşam genə qayıdıb gələcək
evə da. Eşşəyə nə olur? Mən eşşəyi satmıram ki, Xudayar bəy əmin aparacaq
şəhərə, orada ona çoxluca arpa verəcək” . Amma eşşək qayıdıb gəlmir. Beləliklə,
Məhəmmədhəsən əminin eşşəyinin Xudayar bəyin ixtiyarına keçməsi doğrunun deyil,
məhz yalanın üzərində bərqərar olur.
Xudayar bəy qazının
evinə "Buzxana” məhəlləsindəki küçədən gələrək dal qapıdan və dar yoldan daxil
olur, çünki bu yol yalan və saxtakarlığa açılan yoldur. Xudayar bəyə vəkillik
eyləyən Qasıməli də, şahidlik eyləyən Kərbəlayı Qafar və Kərbəlayı Səbzəli də
məhz həmin yolla qazının evinə gedib-gəlirlər, çünki onların da vəkilliyi və
şahidliyi yalan və saxtadır. Saxtakarlığın dərinə işləyən izləri bir də onda
bəlli olur ki, bu adamlar öz adlarını da dəyişirlər: "Vəkillik eyləyən Qasıməli
Zeynəbin oğlu kimi adını qoymuşdu Vəliqulu, Qasıməlinin vəkilliyinə şəhadət
verən Kərbəlayı Qafar adını dəyişib Kərbəlayı Baxşəli, Kərbəlayı Səbzəli isə
adını dəyişib Məşədi Orucəli qoyurlar”. Bir halda ki, qazı onları şəxsən
tanımır, onda bu adamların adlarının da dəyişilməyə ehtiyac yox idi. Bəs onda
belə bir dəyişiklik nəyə lazım idi? Şübhəsiz, qazının hüzurundakı addəyişmə
Xudayar bəy başda olmaqla onların yalan və saxtakarlığının təsdiqidir.
Zeynəbin Xudayar bəyə
siğə edilməsi mərasimində ierarxik struktur qeyri-ixtiyari olaraq Xudayar bəyin
və onun dəstəsinin oturuşunda da reallaşıb. Yəni onların harada oturmaları barədə heç bir tapşırıq
və göstəriş verilməyib. Bu nizamı onlar vərdiş kimi yerinə yetiriblər, yaxud el
dilində desək, hərə öz yerini yaxşı bilib: "Xudayar bəy oturmuşdu yuxarı başda
diz üstə. Xudayar bəydən aşağı oturmuşdu iyirmi iki-iyirmi üç sinnidə bir
oğlan. Bu, Danabaş (kəndinin) qlavasının yasovulu və Xudayar bəyin rəfiqi
Qasıməlidir ki, biz tanıyırıq. Qasıməlidən aşağı oturmuşdu genə iki şəxs:
birinin sinni olardı otuz-otuz iki, o birinin də sinni qırxdan yuxarı olmazdı.
Bunlar həmçinin danabaşlıdırlar. Əvvəlkinin adı Kərbəlayı Qafar və ikincinin
adı Kərbəlayı Səbzəlidir. Bunların hər ikisi Xudayar bəyin sədaqətli və köhnə
rəfiqləridir” .
Bu düzülüşdə diqqəti
çəkən başqa bir cəhət Qasıməlinin orta pillədə olmasıdır. O, tutduğu mövqeyə
görə (qlavanın çavuşu olması!) məhz oranı seçmişdir, amma bir pillə də yuxarı
qalxmağı heç vaxt yadından çıxarmır, nəinki çıxarmır, hətta Xudayar bəyin qızı
Gülsümü gözaltı eləməsi ilə oraya doğru can atır. Sonda Gülsümlə nişanlanır,
eyni zamanda bacısının da Xudayar bəyə siğə olunmasına razılıq verməklə yuxarı
mərtəbəyə tam yaxınlaşır.
Povestdə yuxarı-aşağı
pillələrinin varlı-kasıb formasında qarşılaşması interyerdə özünü büruzə verir:
"Qazının otağı yekə, uca və ağ otaqdı. Bu otağın otuz yeddi taxça və tağı var
və heç birisi boş deyil. Tağlara düzülübdür çox bərni və hədsiz çini qab.
Taxçalara düzülübdü bir neçə samovar, sandıqça, qəlyan, dörd-beş kəllə rus
qəndi və xırdavat şeylərdən. Beş-on taxça doludur boğça və paltarnan. İki taxça
dolu idi kitab ilə. Fərşə salınıb nürbaha xalı və xalçalar.
Otağın yuxarı başında
qoyulub üç iri dəmir sandıq. Sandıqların üstə adam boyda qalanıbdı çox xalça,
keçə, kilim və palaz. Bir tərəfdən çadirşəba bükülüb qoyulub cərgə ilə dörd-beş
dəst yorğan-döşək” (s. 16).Bu, varlı olanın –
yuxarı mərtəbəni əldə etmiş qazının evidir. Üstəgəl Xudayar bəyin də ağ otağı
var, otağın "akuşkaları təzə akuşkaya oxşayırlar”, taxçalar çini qablarla
bəzənib və sair.
"Məhəmmədhəsənin evi
yekə qış evidir. Çünki qışda bu evdə təndir yanar, o səbəbə evin tirləri
qapqara qaralıbdı. Divarların dəxi yuxarıları qaralan kimi olub. Ev köhnə evə
oxşayır; çünki tirlərin çoxusu əyilibdir. Səqfin ortalığından bir "hammal”
verilib ki, tirlərə təkyə olub, onları möhkəm saxlasın. "Hammalı” altdan iki
sütun saxlayır. Hər sütunun altında bir yekə sal qoyulub ki, sütunları həmçinin
möhkəm saxlasın. Evin bir tərəfindən təndir üstə duvaq, bir tərəfdə kürsü, üstə
bir qədər çörək qalanıb. Qaranlıq bucaqlarda taxça kimi deşiklərə düzülüb saxsı
qab-qaşıq, bir-iki mis qab. Kürsünün altında var üzüqoylu çevrilmiş bir qazan,
bir çanaq, içində qatıq, bir qara hirsli çaydan. Bir tərəfdə salınıb bir palaz,
üstə bir-iki dəstə yorğan-döşək. Bir-iki taxçaya düzülübdür bir neçə boğça,
köhnə papaq və bir-iki mücrü”.Bu isə kasıb
Məhəmmədhəsənin evidir, bəli, bəli, Məhəmmədhəsən əminin yox, məhz
Məhəmmədhəsənin. Mətndə birinci və sonuncu dəfə olaraq "Məhəmmədhəsən” adının
yanında "əmi” sözü işlənmir. Təhkiyəçi, naşir, korrektor – hamısı, hamısı nə
qədər acınacaqlı olsa da, bir-birinə qoşularaq Məhəmmədhəsən əmiyə rəhm
eləmirlər. Təhkiyəçi, naşir və korrektorun sırasında hətta müəllif varsa, o
halda mətnin bu yeri onların hamısının birlikdə özlərini unutduğu və həyatın
faciəli səhifələri önündə insanın donduğu məqam hesab olunmalıdır.
Ağ və qara, qabların
çinidən və saxsıdan olması, taxçaların, xalçaların, yorğan-döşəklərin sayı və
sanballılıq dərəcəsi – sərvət müxtəlifliyi və təzadı gerçəkliyin təsiri altında
formalaşan təbəqələşməni göstərməkdədir.
Məkan anlamı
baxımından "Əhvalatlar”da müşahidə olunan "sağ” və "sol” sözlərinin də hər birinin öz yeri, öz işlənmə məqamı vardır.
Sağ və sol qütbləşməsi yuxarı-aşağı qarşıdurmasının üfüqi proyeksiyasıdır,
başqa sözlə, "sağ” yuxarının, "sol” isə aşağının şəklidir. (Müqayisə etmədən
xatırlatmaq istəyirəm ki, hakimiyyətdə olan Qazan xan sağ bəylərdən idi). Beləliklə,
bu sözlər ilk variantda qazandıqları məzmunla fərqli simvollara çevrilir və
bütün mətn boyu daşıdıqları məzmunu, demək olar ki, bir-birlərinə güzəştə
getmirlər. Bu məqamda Cəlil Məmmədquluzadə sənətinin ecazkar harmoniyası da
özünü tam gücü ilə göstərir. Sağ-sol qarşıdurmasının ilk variantına, daha doğrusu, sol tərəfinə Məhəmmədhəsən əmigilin küçəsində rast gəlirik. Küçə qapısının yanında çömbəlib oturanlar arasında Məhəmmədhəsən əminin ziyarətə getmək söhbətini Məhəmmədhəsən əminin sol (!) tərəfində oturan Məşədi Oruc başlayır (s.12). Elə bu zaman Xudayar bəy də sol səmtdən çıxıb onların yanına gəlir. Hətta Xudayar bəyin yaradılmış portretində də sol amili aparıcıdır: "Xudayar bəyin burnu pis əyridir. Burnunun yuxarı tərəfindən bir sümük dikəlib. Sümük düzdü, amma aşağısının əti xoruz pipiyi kimi düşüb sol yana”. "Kərbəlayı Cəfər əmi... bir spiçka çəkib, sol tərəfdə divara vurulmuş xırda lampanı yandırdı və qonağa yer göstərdi”. Məhəmmədhəsən əminin arvadı İzzət də quru çörəkləri sulamaq üçün sol əlinin üstünə yığır. Yenə də Xudayar bəy "sol əli ilə geyməsinin ətəyini qalxızıb guya ki, gözünün yaşını silir” .
Mətndə "sol” məfhumu
cəmiyyətin aşağı təbəqəsini işarələyir və bu məsələdə Məhəmmədhəsən əminin də,
Məşədi Orucun da, Kərbəlayı Cəfərin də, İzzətin də bu məfhuma bağlılığı, yəni
aşağı mövqe sərgiləmələri də təbiidir. Onlardan yalnız Kərbəlayı Cəfər
karvansara sahibi kimi cəmiyyətin orta təbəqəsini təmsil edə bilər. Bu
adamların hamısının cəmiyyətdəki aşağı və orta təbəqədə yeri olsa da, heç
birinin hakimiyyət pilləsində yeri yoxdur.
Amma Xudayar bəyi
ierarxik strukturdan kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil, çünki o, faktiki
olaraq kəndxuda kimi bu strukturda yer tutur. Bəs onda Xudayar bəy nə üçün
mətndə "sol” məfhumu ilə işarələnir? Xatırlatmaq vacibdir ki, onun "Buzxana”
məhəlləsində sol küçəyə, sol səmtə dönməsi faktları da var. Mətndə "sol” bir
məkan kimi cəmiyyətdəki aşağı təbəqənin, ierarxiyadakı aşağı pillənin
məkanıdır. Xudayar bəy ona görə "sol” anlayışı ilə əlaqədardır ki, o, hələlik
aşağı pillədədir, amma onun öz yerini möhkəmləndirmək və yuxarıya qalxmaq
arzusu var. Xudayar bəy qazı ilə
görüşməyə həyətin sağ səmtindən gedir. İerarxiyanın yuxarı pilləsini işarələyən
"sağ” səmt yalnız qazının yuxarı pillədə olmasını göstərmir, həm də Xudayar
bəyin yüksəlmək yolunun başlanğıcıdır. Xudayar bəy "sağ əlinin şəhadət
barmağını yuxarı qaldırıb” işinin düzəlməyi müqabilində başını qazının yolunda
əsirgəməyəcəyini söyləyir, qazı da sağ əlini qaldırıb kəllə qəndi göstərir.
Xudayar bəylə qazı bir-birlərini başa düşürlər. Heç də qəribə deyil ki, iş
tamama yetəndən sonra qazı sağ əlini Xudayar bəyin çiyninə qoyub onun
ierarxiyanın yuxarı pilləsində möhkəmlənməsinin xeyir-duasını verir.
Əslində Xudayar bəyin
öz yerində möhkəmlənmək arzusu karvansarada reallaşmağa başlayır: "Xudayar bəy
pulu götürüb qoydu cibinə, bir qədər dikəldi, sağ əlini Kərbəlayı Cəfərin
qabağına uzadıb dedi:– Ver əlini mənə.
Kərbəlayı Cəfər həmçinin sağ əlini verdi Xudayar bəyin əlinə”.
Beləliklə, qazının
şərtlərinin həyata keçməsinin ilk addımını Xudayar bəy sevinclə qarşılayır.
"...Əhvalatlar”ın
mətnində "sağ” məkan ierarxik anlayış kimi bütün hallarda Xudayar bəyin irəliləməsinin
anonsudur. Bu irəliləmədə Məhəmmədhəsən əminin eşşəyi bir əmtəə kimi mühüm rol
oynayır və Xudayar bəylə Kərbəlayı Cəfərin sağ əllərini bir-birinə uzadıb
sıxmaları da aktyor kimi rola girməyin bir formasıdır. Bununla da eşşəyin
funksiyası dəyişilir: Məhəmmədhəsən əmini Kərbəlaya ziyarətə aparmaq üçün
alınan ulaq Xudayar bəyin siğə arzusunun təminatçısı olan eşşəyə çevrilir.Poetika baxımdan bütün bunlardan daha maraqlı, sənətkarlıq baxımından daha düşündürücü başqa bir məqam da var. Bu, mətndə "sağ-sol” elementlərinin
qarşılaşdırma formasında yanaşı işlədilməsidir.
1) Xudayar bəy "Buzxana” məhəlləsində gedərkən "sol qıçını qalxızıb sağ əli ilə və sağ qıçını qalxızıb sol əli ilə şalvarının balağını silib və papağını çıxarıb geydi sol əlinə və sağ əli ilə o tərəfini, bu tərəfini çırpıb qoydu başına” (s. 14). "Buzxana” məhəlləsindəki "sağ-sol” hərəkəti qazının evinə doğru gedən yolda Xudayar bəyin məsələni həll edib arzusuna çatıb-çatmaması tərəddüdünü yaşadır.
2) "Bir az keçdi, bir qoca kişi, beli bükülmüş, haman dar yoldan çıxıb, sol əli cibində və sağ əli gözlərinin üstə, bir qədər yavıq gəlib üzünü tutdu Xudayar bəyə”– bu, qazıdır. O, "sağ-sol” elementlərinin uzlaşdırmaqla Xudayar bəyin – bu "xam” kişinin mövqeyini anlamağa çalışır.
3)”Sağ əlini qoydu Xudayar bəyin çiyninə, sol əli ilə qapını göstərdi” (s. 22) – bu, kəllə qənd satan dükançıdır. Dükançı sağ və sol əli ilə Xudayar bəyə düşünmək üçün ierarxiyanın pillələrini xatırladır.
4) "Zeynəb bunları görcək qalxıb çəkildi, durdu bucaqda. Qızlar da gedib soxuldular analarının yanına və təəccüblə gözlərini dikdilər qonaqlara. Qonaqlar cərgə ilə əyləşdilər. Molla yuxarı başda, onun sağ tərəfində Kərbəlayı İsmayıl, sol tərəfində Kərbəlayı Qafar; Kərbəlayı Səbzəli, Vəliqulu və Qasıməli divara dayanıb, durmuşdular ayaq üstdə”.
Zeynəbin evindəki
tədbir isə sonuncu mərhələdir. Bu, əvvəlkilərlə müqayisədə real mərhələ hesab
edilir. Zeynəbin Xudayar bəygilə gətirilməsi Xudayar bəyin həm Çərçiboğan
kəndinin qlavası Xalıqverdi bəyə, həm mötəbər bir şəxs olan Hacı Həmzə kimi
rəqiblərinə qalib gəlməsidir. O, bununla həm də Kərbəlayı Heydərdən qalan
mirasla kasıblığın daşını ataraq katdalığını möhkəmləndirir. Mətndəki "sağ-sol”
paylaşması Xudayar bəyin evində Xudayar bəyin yenicə dünyaya gələn Xoşqədəm
adlı qızını qucağına alan Zibanın qapıdan girən yerdə, sağ tərəfdə durması ilə
başa çatır.
"Xitamə”də
ierarxiyanın yuxarı qütbü yalnız Xudayar bəylə təmsil olunur. Burada qlava da,
qazı da, naçalnik də, çavuş da, xülasə, o qütbdən heç kim yoxdur. Ona görə ki,
Xudayar bəyin hakimi-mütləqliyi tam təmin olunub. Xudayar bəy heç kəsi, Quranı
da saya salmır. Bir tərəfdən Xudayar bəy, digər tərəfdən Məhəmmədhəsən əmi,
Zeynəb və başqaları ilə təmsil olunan qütbləşmənin aradan qaldırılması üçün
ehtimallar isə yox dərəcəsindədir. Doğrudur, Vəliqulu özü də başa düşür ki,
"hələ hamısından vacib çörək qazanmaqdır”, amma bu "hələ” Vəliqulunun səhvləri
müqabilində heç qığılcım da deyil. Əslində, Vəliqulu bütün şanslarını itirib.
Artıq İzzət və Əhməd kimi Fizzə də ölüb. Zeynəbin, Vəliqulunun, Zibanın da
həyatı bir tükdən asılı qalıb və onlar da Məhəmmədhəsən əmiyə bənzər ölmüş
kimidirlər. Təsəlli və ümid yalnız Lağlağı Sadıqla Qəzetçi Xəlilədir.
Cəlil
Məmmədquluzadənin "Danabaş kəndinin əhvalatları” povesti yalnız cəmiyyəti irəli
aparmaq ideyasına görə deyil, eyni zamanda sənətkarlıq məziyyətlərinə və
poetikasına görə də fərqli, güclü, həmişəyaşardır. Kamran ƏLİYEV
AMEA-nın müxbir üzvü,
Əməkdar elm xadimi