Cəfər Cabbarlının aktyor sənəti haqqında fikirləri
(Mətbuat materialları əsasında)
Böyük dramaturq, isdedadlı yazıçı, mahir tərcüməçi
Cəfər Cabbarlının fenomenal biliyə, geniş yaradıcılıq diapazonuna, fəal həyat
mövqeyinə, fədakar yaşam tərzinə malik olması onun mədəniyyət, ədəbiyyat və incəsənət
sahəsində yaratdığı çoxsaylı, parlaq sənət nümunələri ilə təsdiqini tapmışdır.
Ədibin yüksək bədii-estetik keyfiyyətə malik dram əsərləri, nəsr nümunələri və
poeziya inciləri ilə yanaşı, onun uzun illər mətbuat səhifələrinə səpələnmiş, əsasən
tədqiqatdan kənarda qalmış ədəbi-tənqidi məqalələrində teatr mədəniyyəti,
aktyorluq sənəti, səhnə həyatı, teatrşünaslıq məsələləri geniş yer almışdır.
Onun 1920-1927-ci illərdə "Azərbaycan”, "Azərbaycan füqərası”, "Azərbaycan xəbərləri”, "Kommunist”, "Qızıl qələm”, "Yeni yol”, "Zəhmət”,
"Revolyusiya və kultura”, "İnqilab və mədəniyyət” və b. qəzet və jurnallarda
çap etdirdiyi elmi-tənqidi məqalələri, publisistik yazıları bu gün də
aktuallığını qoruyub-saxlayır, teatr tariximizin təşəkkül yolunun, təkamül
prosesinin salnaməsini mündəricatında, məzmununda əks etdirir.
Görkəmli ədibin mətbuat orqanlarında teatr sənəti
ilə bağlı yazdığı məqalə və resenziyalarında XX əsrin əvvəlində Azərbaycan səhnəsinin
vəziyyəti, aktyor, tamaşaçı və müasirlik problemi onun məqalələrinin əsas tədqiqat
obyekti olmuşdur. Onun Cümhuriyyət dövründə Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun”
operası haqqında yazdığı və "Azərbaycan” qəzetində "Aktyor” gizli imzası ilə dərc
etdirdiyi eyniadlı məqalədə aktyora verdiyi tərif, sənətin yeni təfəkkür müstəvisində
dəyərləndirilməsi teatrşünaslıq nəzəri meyarları baxımından tamamilə fərqli
baxış, yeni mənalandırma üsulu idi. C.Cabbarlı aktyor-tamaşaçı münasibətlərinə
diqqət yetirərək yazırdı: "Aktyor – sənətkardır. Sənət hər şeydən ucadır.
Aktyor sənətdə söylədiyi sözlərinin ifadə etdiyi mənalarından dolayı
alqışlanmıyor. Əgər alqışlanırsa, o alqış əsərin müəllifinə racedir. Aktyor
yalnız girdiyi rollardan və ifa etdiyi tiplərdən dolayı alqışlanıyor ki,
onların da məharət və dühaları həp bundadır” (Aktyor (C.Cabbarlı). Leyli və Məcnun.
// Bakı: - "Azərbaycan” qəz., 1920, 5 mart).
C.Cabbarlı aktyorun sənətkarlıq səviyyəsini onun
ifa etdiyi, canlandırdığı obrazın inandırıcılıq dərəcəsi, təbii jest və
mimikalardan yerli-yerində istifadə məharəti, bacarığı ilə dəyərləndirirdi. O
dövr üçün ənənəyə çevrilən uzun-uzadı "səhnə nitqləri”nin əleyhinə idi. Çünki
Cabbarlı teatrı məktəb hesab etsə də, aktyoru müəllim statusunda görmürdü,
düşünürdü ki, aktyor müəllimliyini (əgər belə bir istedadı və təcrübəsi varsa –
K.M.) səhnədən kənarda həyata keçirməlidir. Ədib teatrşünaslar üçün həssas olan
bu mövzuda fikrini bir az da dəqiqləşdirir və genişləndirərək yazır: "Bu gün
teatroya gələnlər içərisində bir aktyorun verəcəyi tərbiyədən faidəmənd olanlar
bəlkə də vardır. Hər halda tamaşaçıların əksəriyyəti tiatroya aktyordan dərs
almağa gəlmiyorlar. Vaqe ki, böylədir, aktyor da özünün (səhnədə - K.M.) müəllimliyini
unutmalıdır” Aktyor (C.Cabbarlı). Leyli və Məcnun. // Bakı: - "Azərbaycan” qəz.,
1920, 5 mart).
Ədibin problemə yanaşma tərzi şübhəsiz ki, dövrün ənənəvi
baxışlarından, "sənət” meyarlarından fərqli və obyektiv idi. Aktyorun fəaliyyəti
ilk növbədə yazarın mətninə dayalı, məramına sayğılı olmaqla yanaşı
tamaşaçısının hiss və duyğularına hakim kəsilmək, anlatmaq, ayıltmaq və
ictimai aktivliyini artırmaq məqamına hesablanmış yaradıcılıq prosesidir.
Aktyor xidmətinin effektivliyi, təsir imkanları ilk növbədə obrazın təbii,
inandırıcı canlandırılması ilə birbaşa bağlıdır. C.Cabbarlı böyük dramaturq
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 29 oktyabr 1920-ci il tarixində Hökumət
Teatrosunda tamaşaya qoyulan "Dağılan tifaq” faciəsinə baxdıqdan sonra "Cim” imzası ilə "Kommunist” qəzetində dərc
etdirdiyi eyniadlı məqaləsində aktyor işinin keyfiyyət məsələlərinə, sənətkarlıq
xüsusiyyətlərinə toxunmuş, bədii obrazın təqdim edilməsində həyatiliyin önəmliliyini
xüsusi vurğulamışdır. Zəmanəsinin qüdrətli səhnə ustası Abbas Mirzə Şərifzadənin
baş qəhrəman rolunu canlandırarkən yüksək peşəkarlığına xələl gətirən, kölgə
salan bəzi məqamları C.Cabbarlı qabardaraq yazırdı: "Oyun qəhrəmanı Nəcəf bəy
rolunda Abbas Mirzə Şərifzadə idi. Hər bir şeydən əvvəl onu xatırladım ki,
birinci pərdədə tək danışarkən və ikinci pərdədə kağız oxuyarkən, rəcəz (əruz
şeir forması – K.M.) oxurcasına, bərkdən və yersiz olaraq sərt danışırdı. Bizə
qalırsa, bu sözləri yalnız düşüncə olduqları üçün qırıq-qırıq təzahür edilərək,
olduqca kölgəli və dumanlı deməlidirlər. Əvvəla, bir aktyorun səhnədə tək
danışdırılması, əsasən qeyri-təbii bir şeydir. Biz həyatda özü-özü ilə danışan
(normal) bir adam görmərik. Fəqət madəm ki, əsər köhnə məktəb ilə yazıldığından
belə nöqtələrə təsadüf edilir, o zaman bunu heç olmasa bir rəcəz kimi deyil,
bulanlıq bir tövr ilə söylənməlidir. Biz, mütəəssüfanə, təsəvvür etdiyimizi
olduğu kimi təsəvvür edə bilmirik” (Cim
(C.Cabbarlı). Dağılan tifaq. // Bakı: – "Kommunist” qəz., 1920, 11 Noyabr
19).
Zəmanəsinin müqtədir sənət fədaisi,
romantik-psixoloji üslubun bənzərsiz nümayəndəsi, milli səhnəmizdə Aydın, Oqtay, Eyvaz, Səyavuş, İblis, Şeyx Sənan, Otello,
Hamlet, Don Kixot, Karl, Maqbet, Teymur ağa, Dəli knyaz, nəhayət Nəcəf bəy
kimi bir-birindən fərqli, çoxsaylı obrazlar qalareyasını böyük məharətlə, peşəkarlıqla
yaradan Azərbaycan teatrının korifeyi Abbas Mirzə Şərifzadə haqqında müşahidələr,
tövsiyələr və sənətkarlıq məsələlərinə dair qeydlər ciddi maraq doğurur.
C.Cabbarlının ədəbi-tənqidi məqalələrində hər zaman yüksək dəyərləndirilən səhnə
ustasının "Dağılan tifaq” faciəsində sözlərin məntiqi rabitəsinin pozulması,
fikrin məna çalarının səsin yüksək tonu içərisində duyulmaz hala salınması,
qeyri-təbiiliyə rəvac verilməsi və s. xüsusiyyətlər mənəvi bürkünün hiss və
duyğulara birbaşa təsir etdiyi, cəmiyyətin qırmızı yalanlara büründüyü bir
mühitdə ehtiyaclar məngənəsində çırpınan sənətin tənəzzül sindromunun əlamətləridir.
C.Cabbarlının görkəmli ingilis dramaturqu, şairi,
aktyoru Uilyam Şekspirin "Otella” tamaşası haqqında yazdığı və "Kommunist” qəzetində
1921-ci il 24 may tarixli 92-ci sayında dərc etdirdiyi eyniadlı məqaləsində də
A.M.Şərifzadənin yaradıcılığından bəhs edilmiş, sənət məsələlərinə və aktyor
peşəkarlığına toxunulmuşdur. Müəllif ən incə məqamlara səriştəli teatrşünas
prizmasından yanaşaraq yazırdı: "Otello rolunda ən qüvvətli aktyorumuz Abbas
Mirzə ilk iki pərdələrdəki ruhsuzluğunu unutmamaq şərt ilə son dərəcə gözəl
idi. Bir çox yeni və müvafiq hərəkətlər göstərməsi üzərinə daima bir hərəkət
üstündə mıxlanıb durmaması və hər dəqiqə bir yenilik göstərdiyi üçün möhtərəm
aktyorumuzu ayrıca qeyd edirik. Onu da əlavə edim ki, bütün aktyorlarımızın
müttəhid nöqsanı olan tədrici yıxılmaq bəlasından yeganə mübərra (eyibdən,
qüsurdan uzaq – K.M.) olan Abbas Mirzə bu gecə əzilməsin deyə, qeyri-təbii
olaraq yerin rahatlayaraq, tədricən yıxıldı ki, bu bir nöqsandır” (Cim (C.Cabbarlı). Otello. // Bakı: - "Kommunist”
qəz., 1921, 24 may).
Məlumdur ki, XIX yüzillikdən indiyədək müxtəlif
zamanlarda "Otello” faciəsini Haşım bəy Vəzirov, Hasan Səbri Ayvazov, Əhməd
Cavad, Cəfər Cabbarlı, Əziz Şərif, Sabir Mustafa və b. peşəkar mütərcimlər Azərbaycan
dilinə tərcümə etmişdirlər. Bu tərcümələr içərisində bədii-estetik məziyyətləri
ilə gənc Cabbarlının mütərcimlik işi şübhəsiz ki, xüsusilə seçilirdi. Otellonu
Hüseyn Ərəblinskinin ifasında dəfələrlə izləyən Cəfər Cabbarlı aktyor Abbas
Mirzə Şərifzadənin Otellosuna baxdıqdan sonra paralellər aparmaq, müqayisə etmək
imkanları genişlənmişdir. Abbas Mirzəni "ən qüvvətli aktyorumuz” adlandıran müəllif
aktyorun yaradıcılıq dinamikasını yüksək qiymətləndirməklə yanaşı əksər sənətkarlarda
müşahidə edilən qeyri-təbiilik sindromunu qeyd etməyi bu tamaşada da zəruri
saymışdır. Müəllifin fikrincə aktyor səhnədə yalnız dramaturqun fikir və düşüncələrilə
deyil, mimika, jest və hərəkətləri ilə də təbii, inandırıcı olmalıdır. Abbas
Mirzənin səhnədə "yerin rahatlayaraq, tədricən yıxıl”ması teatra inamın, ümidin
yıxılmasını yalnız sürətləndirə bilər. C.Cabbarlının A.M.Şərifzadə yaradıcılığında,
xüsusilə adları vurğulanan iki faciə əsərindəki detallara ciddi diqqət yetirməsi,
teatr mizanları baxımından nöqsan hesab etməsi onun sənətə qudsal baxışları ilə
bağlı olsa da, Abbas Mirzə dünyasının açılmamış qatları ilə tutulan qüsurlar
arasında mübhəm bir uyğunsuzluğun mövcudluğunu inkar etmək mümkünsüzdür.
Ölkə və dünya dramaturqlarının əsasən faciə qəhrəmanlarını
səhnədə canlandırmaqla şöhrət qazanan Azərbaycanın xalq artisti Abbas Mirzə Şərifzadə
"Dağılan tifaq” və "Otella” faciələrindəki vurğulanan "nöqsanlara” rəğmən sovet
rejiminin amansız, qanlı repressiyasının günahsız qurbanı olaraq 1938-ci ilin
sonuna 45 gün qalmış, 45 yaşında faciə qəhrəmanlığını şəxsi nümunəsində
qüsursuz, "bulanlıq bir tövr ilə” başa vuraraq aktyor sənətinə təbiiliyin,
inandırıcılığın ən ali və ağrıdıcı məqamını bəxş etmişdir.
C.Cabbarlının teatrın problemlərinə
kompleks halda yanaşdığı elmi-nəzəri əsərlərindən biri də 1924-cü ildə "Qızıl qələm”
məcmuəsində çap etdirdiyi "Bizdə teatro” ədəbi-tənqidi məqaləsidir. Ədib bu
yazısında biri-digəri ilə sıx bağlı olan əsasən dörd məsələyə aydınlıq gətirməyə
çalışmışdır. O teatrın ehtiyacları haqqında düşünərkən zamanla səsləşən,
aktuallıq kəsb edən milli dram əsərlərinin yetərincə olmadığını, istedadlı, peşəkar
aktyorların azlığını, səhnədə qadın sənətkarların yoxluğunu və səriştəli,
mahir rejissorların qıtlığını dərin təəssüf hissi, ürək ağrısı ilə
vurğulayırdı.
Çətin, mürəkkəb şəraitdə fəaliyyət göstərən
dramaturq öz yaradıcılıq imkanlarının verdiyi miqyasda böyük qüvvə və ruh yüksəkliyi
ilə milli teatrı müasir tamaşaçının tələbatına uyğun inkişaf etdirməyə çaba
göstərsə də, problemin müşküllüyünə, prosesin çətin irəliləyişinə sıxılırdı. O
teatrımızın tərəqqisi üçün böyük fədakarlıqla çalışır, yazdığı məqalələrində
teatr üçün hazırlıqlı, mükəmməl, yaradıcılıq eşqi, sənət qüdrəti olan
aktyorların yetişəcəyinə dərin ümid bəsləyirdi.
Milli Azərbaycan teatrının yaradıcılıq tarixindən,
aktyorların səhnə fəaliyyətindən yazan sənətşünasların, teatr tənqidçilərinin əsərlərində
C.Cabbarlı qədər ağrılı məsələlərə həssaslıq nümayiş
etdirən, problemləri ciddi qabardan, sənət adamlarının səlahiyyətlərini müzakirə
obyektinə çevirən, bu sahənin incəliklərini, özünəməxsusluğunu, fərqli mənəvi
keyfiyyətlərini bu qədər geniş şərh edən ikinci bir mütəxəssisə rast gəlmək çətindir.
Cabbarlının fikrincə hər hansı bir müəllifin əsərindən fraqmentləri əzbərləyib
səhnədə ucadan söyləməklə, "əl-ayaqlarını, göz-qaşlarını oynadıb get”məklə
aktyor sənətini inkişaf etdirmək mümkünsüzdür.Böyük sənətkar "Bizdə teatro” adlı məqaləsində "Aktyor kimdir? O necə olmalıdır?” suallarına cavab arayarkən qətiyyətlə yazırdı: "Hər şeydən əvvəl aktyor canlı bir ədəbiyyatdır. Böyük bir ədibin uykusuz gecələr boyu çalışıb vücuda gətirdiyi bir əsəri, onun kağızlar üzərində qaraladığı fikirləri, fəlsəfələri, gözəllikləri, incəlikləri, gülüşləri, göz yaşlarını aktyorlar alır və özündə canlandıraraq böyləliklə söylədikləri sözlər, fırlandığı fəryadlar, iniltilər etibarilə canlı bir ədəbiyyat olmuş olur. Və Aktyor bir rəssamdır ki, özü öz əsəridir. Başqa bir sözlə söyləsək aktyor bir rəssamdır... Aktyor bir yerdə sözlər ilə təsvir olunmuş bir tipi alır, öz dühasının, öz istedadının qüvvəsi ilə onu özündə canlandırır...
Aktyor bir heykəltəraşdır ki, yaratdığı heykəl yenə
özüdür...
Aktyor bir musiqişünasdır. Eyni zamanda aktyor
canlı bir aləti-musiqidir... Söylədiklərimizin həpsini bir sözlə deyəcək olursaq, aktyor gözəl sənətin bütün qismilərini özündə toplayıb canlandıran bir sənətkardır” (C.Cabbarzadə. Bizdə teatro. // Bakı: - "Qızıl qələm” məc., 1924, № 4, səh. 54-56).
C.Cabbarlının aktyorluq sənəti haqqındakı tezisləri,
incəsənətin bu sahəsinin cazibəsinə aludə olub mahiyyətindəki incəliklərə, mənəvi
məsuliyyətin dərinliklərinə varmadan teatra yüngül, dayaz düşüncə ilə
yanaşanlara açıq, birbaşa xatırlatmaları XX yüzilliyin 20-ci illərində milli
tendensiyanın aparıcı meyllərini, istiqamətlərini özündə əks etdirirdi.
Böyük dramaturq aktyorun canlı bir ədəbiyyat
olduğunu qeyd edirdi. Mövzusuna görə milli ruhla bağlı olan əsərlərin
oynanmasını arzu edən ədib aktyordan həm də tələb edirdi ki, yuxusuz gecələr
hesabına yaradılan əsərləri tamaşaçıya çatdırarkən yaratdığı obrazın bütün mənəvi
tərəflərini, bütün ruhunu, bütün varlığını ilk baxışda əks etdirsin.
Yaratdığı tipin xarakterindəki ziddiyyətləri,
daxili dəyişmələri öz istedadı ilə səhnədə canlandıran sənətkarların,
aktyorların yetişməsi zamanın zəruri tələbidir.
C.Cabbarlı haqlı olaraq qeyd edir ki, aktyor səhnədə
oynadıqlarını özü yaşamalıdır. Dramaturqun fikrincə, aktyor rolunu yaxşı ifa
etmək, canlandırmaq üçün bütün qüvvəsini işlətməkdən başqa, özündən əvvəl
oynayanları təqlid etməməli, özündən yeni, yaradıcı hərəkətlər göstərməlidir. O, teatrın inkişafı ilə bağlı yazdığı tənqidi məqalələrində gənc aktyorların oyunlarına yüksək qiymət verməklə bərabər onların nöqsanlarını da göstərir, sənətkarlıq cəhətdən püxtələşməsi üçün təkcə istedadın kifayət olmamasını xüsusi olaraq qeyd edirdi.
C.Cabbarlı dərin zəkaya, nadir dramaturji istedada
malik böyük şəxsiyyət idi. Onun fikrincə, aktyor səhnəyə mənfəət xatirinə gəlməməli,
səhnədən, teatrdan mənəvi zövq almağı bacarmalıdır. Ədib Hüseyn Ərəblinski,
Abbas Mirzə Şərifzadə, Hacı Hacınski, Hacıbaba Şərifzadə və b. bu kimi bütün həyatını,
varlığını sənətə, səhnəyə bağlayan, ağır, çətin şəraitə, mənəvi sıxıntılara
baxmayaraq qəlbi, ruhu ilə teatrı işığa, nura qərq edən, tamaşaçılara sənət
sevincləri yaşadan, gənclərə örnək olan aktyorları yüksək dəyərləndirirdi.
Könül Məmmədova
AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu
Mətbuat tarixi və publisistika şöbəsinin dissertantı