Avropada məşhur olan türk sənətkarlığı
Muhsin
Kadıoğlunun "Türk Rəssam” Jean Liotardın əsərlərində türklər” kitabı haqqında
Qərb modasına marağın artdığı, geyim tərzi və üslubunda Avropanı nümunə götürən çağdaş zamanımızda keçmişə boylanmaq, tarixin fərqli dönəmlərində dəbdə olan türk modasını izləmək milli mədəniyyətimizin və onun dünyaya təsirinin öyrənilməsi adına çox vacibdir. Bu sahədə bizə bələdçilik edən müəllif və mənbələri isə xüsusilə qiymətləndirməliyik.
XVI əsrdən başlayaraq Avropada türk incəsənəti və
bütövlükdə mədəniyyətinin təsiri müşahidə olunmaqda idi. Avropa mədəniyyətindəki türk təsiri rəssamlıq, musiqi və
memarlıqda görülərək "Turquerie”və
ya"Türk heyranlığı”adlı
dəb axınını formalaşdırmışdır.
XIII əsrdə də dünya rəssamlıq sənətində türk
həyatına böyük maraq var idi. İsveçrəli rəssam, rəsm əsərlərinin xüsusi bir
növü olan pastel ustası Jan Etyen Liotardın (1702-1789) İstanbula səfərindən
sonra yaradıcılığında xüsusi bir mərhələ başlamış, 1738-1742-ci
illərdə İstanbulda yaşamış, təsadüfi deyil ki, rəssam dünyada pastelləri və türk
mövzulu əsərləri ilə məşhur olmuş, türk geyimlərinin təsviri və öz şəxsi
qismində istifadə də ona "Türk rəssam” ləqəbi verilməsinə səbəb olmuşdur. Bu
baxımdan Muhsin
Kadıoğlunun yeni nəşr olunmuş "Türk Ressam” Jean Liotard’in Eserlerinde
Türkler” kitabı türk dünyası üçün maraqlı olan
fikir və məlumatları əhatə etdiyi üçün əhəmiyyətlidir. Yazarın özü də
qeyd edir ki, bu əsəri yazmaqda məqsədi türk millətinə xidmət etmiş önəmli bir
sənətkarı çağdaş nəsillərə xatırlatmaqdır.
Muhsin Kadıoğlunun çeşidli sahələri
və janrları əhatə edən zəngin yaradıcılığının ən mühüm özəlliyi dünya tarixi və
mədəniyyətində türklərin rolunu araşdırmaq, türk izlərini tədqiq etmək və türk
mövzusunu şərh etməkdir. Yazarın "Türk modası” sənət hərakatının ən önəmli
rəssamlarından biri” kimi dəyərləndirdiyi Jan Etyen Liotarda kitab
həsr etməsi də təsadüfi deyil. Məlumdur ki, Jan Etyen Liotardın əsərləri
Türkiyədə, eləcə də türk dünyasında geniş şəkildə öyrənilməmişdir, bu baxımdan
da milli mövzulara həssaslıqla yanaşan, "Liotard haqqında Türkiyədə bu günə
qədər bir kitabın hazırlanmaması qəbul edilməzdir” deyən M.Kadıoğlunun
kulturoloji fəaliyyətində bu əsərin də xüsusi əhəmiyyətə malik olacağını qeyd etmək
lazımdır.
Roma, Paris, Vyana və Londonda
çalışan, "padşahların
və gözəl qadınların rəssamı” kimi tanınana Jan Etyen Liotardın məhz İstanbul
səfərinin onun yaradıcılığına əsaslı şəkildə təsir etməsi mühüm səbəblərlə
bağlı idi. Türk geyim mədəniyyətinin qədim və zəngin ənənələri Şərq dünyasının
sözügedən sahədəki öncülləri arasında yer aldığı kimi Avropada, bütünlüklə,
Qərbdə türk modasının geniş şəkildə yayılmasına da gətirib çıxarmışdır.
İsveçrəli rəssam da bütün bunların birbaşa şahidi olmuş və hətta öz geyim tərzində,
görkəmində də türk üslubundan istifadə etmişdir. M.Kadıoğlu kitabın ön sözündə
Jan Etyen Liotardın əsərlərini araşdırmaq və onları oxuculara təqdim etmək üçün
dörd mühüm cəhətə diqqət yetirdiyini yazır: "Jan Etyen Liotardın mənə təsir
edən dörd mühüm özəlliyi var. Birincisi, Qərb dünyasında ona "Türk rəssam”
deyilməsi, ikincisi yaşadığı dönəmdə uzun zaman Osmanlı fəsi taxması və türk
tipində saqqal saxlamasıdır. Yəni rəssam öz şəxsində də türklərin həyat tərzini
mənimsəmişdir. Üçüncü önəmli özəlliyi Avropadakı "Türk modası”
çılğınlığının yaşamasına təsir göstərməsidir. Dördüncü, ən vacib özəlliyi isə
Osmanlı türklərinin ölkəsindəki etnik və dini azlıqlar da daxil olmaqla onların
həyat və məişətini ən kiçik detallarına qədər real bir şəkildə rəsmlərdə əks etdirməsidir”.
M.Kadıoğlu Jan Etyen Liotardın yaradıcılığının
İstanbul illəri və "Türk rəssam” ləqəbi almasını ayrıca bölümlərdə şərh etmiş,
bir sıra mühüm mənbələrə də istinad etmişdir. Yazar "Türk rəssam” ləqəbinin
səbəbləri” bölümündə yazır: "Rəssam Jan Etyen Liotard İstanbuldan Moldavadakı
Yaş şəhərinə getmişdir. Yaş şəhərində olduğu zaman 2 sentyabr 1743-cü ildə
dəvət olunduğu üçün Vyanaya gəldi və burada "Türk rəssam” kimi adlandırıldı...
Bundan başqa Florensiya qalereyası üçün öz portretini də türk qiyfaətində
çəkdi”. M.Kadıoğlu Baetjer, Katharine və Marjorie Shelleynin "Pastel
Portraits: Images of 18th-century Europe” (2011) əsərlərinə əsasən, onun "Türk
rəssam” ləqəbi ilə tanınmasına səbəbin istifadə etdiyi türk geyimləri ilə
yanaşı, türk tərzində saqqal saxlamasında da olduğunu yazmışdır. Mənbələr
göstərir ki, Jan Etyen Liotard XIII əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində də türk
geyimlərini geyinməkdə davam edirdi. Təbii ki, bu cəhət rəssamın əsərlərinə də
güclü şəkildə təsir etmişdir. M.Kadıoğlu yazır: "İstər İstanbulda olduğu zaman,
istərsə də İstanbuldan getdikdən sonra çəkdiyi bir çox rəsmində türk
qiyafətləri və kültürünə aid ünsürlər istifadə etmişdir. Avropaya döndükdən
sonra, bəlkə də, ən çox türk qiyafətləri çəkərək pul qazanırdı”.
M.Kadıoğlu bir kulturoloq kimi Jan Etyen
Liotardın əsərlərinin əsas xüsusiyyətlərini də əhəmiyyətli şəkildə
müəyyənləşdirir. "Əsərlərində önə çıxan özəlliklər” bölümündə yazar bu barədə
qeyd edir: "Liotardın portretlərində təməl ünsürlər "ağıl” və "maraq”dır. Elmi
yaymaq və düşüncəni azad etmək kimi xülasələndirilə bilinəcək Maarifçilik
hərəkatı dönəmində rəsmlərində araşdırmaçı, açıq fikirli fiqurlar istifadə
etmişdir. İngilis aristokratlarının türk geyimlərinə olan marağı onun fırçası
sayəsində sənədləşdirilmiş və tarixi yerini almışdır. Onun rəsmlərində qadınlar
oxumaqda, rahat davranmaqda və özünəməxsus duruş tərzi verməkdədirlər”.
M.Kadıoğlu Jan Etyen Liotardın
rəsmlərində türk mövzularını qruplaşdıraraq uyğun bölümlərdə təsvir və şərh
etmişdir. "Türk yaşam tərzini işləyən əsərləri” hissəsində "İzmirdəki fransız
konsulu Qaspard
de Peleranın portreti” adlı əsərində türk cəhətlərini önə çəkən yazar qeyd
edir: "Günümüzdə Luvr muzeyində yer alan bu əsər türk ölkəsindəki üst səviyyəli
xaricilərin belə öz məkanlarında türk həyat tərzini mənimsəmiş olduğunu
göstərir”.
Kitabın "Türk qiyafətlərində təsvir
etdiyi qərbli qadınlar” bölümündə ayrı-ayrı məşhur Qərb qadınlarının türk
modalı rəsmlərindən bəhs olunur. "Qərb dünyasında türk modası 1700-cü illərin
əvvəllərindən 1800-cü illərin əvvəllərinə qədər davam etmişdir. Bu müddətdə
yüzlərlə məşhur qərbli qadın və kişi ekzotik Osmanlı geyimlərində rəsmlərini
çəkdirmişlər. Qərbdə israrla "orientalist” adlandırılan, lakin həqiqətdə "Türk
kostyumu” kimi bilinən qiyafətlərlə rəsm çəkdirmək istəyənlərin müraciət etdiyi
önəmli insanlardan biri də Liotard idi. Türk kostyumları içində portretinin
hazırlanmasını istəyən o qədər çox insana xidmət göstərdi ki, sonunda "Türk
rəssam”) kimi xatırlanmağa başlandı”.
M.Kadıoğlu türk modası ilə geyinən
Qərb qadını rəsmlərindən İtalyanın məşhur Ufizzi qalereyasında sərgilənən "Türk
qiyafətləri geymiş Maria Adelaide portreti” (1753), Varşavanın Lazienki
sarayında təqdim olunan "Xanım Montaqu türk geyimiylə” (1756), Londonda Milli
Portret Qalereyasında sərgilənən "Coventry Kontesi Maria” (1749) kimi əsərləri
dəyərləndirir, onlardakı türk geyimi, incəsənəti, həyat və məişəti ilə bağlı
önəmli məsələləri şərh edir. Rəsm əsərlərinin qəhrəmanlarını da araşdıran yazar
maraqlı faktları diqqətə çatdırır. Yazar qeyd olunan rəsmlərdən birinin
qəhrəmanı ingilis yazıçısı və İngiltərənin İstanbuldakı elçisi Edvard Vortley
Montaqunun xanımı Meri Vortley Montaqunun "Türk səfirliyi məktubları” adlı
əsəri ilə tanındığını, "İstanbul (Konstantinopolis)” şeirini yazması kimi
önəmli məlumatları da verir. M.Kadıoğlu rəsmləri təhlil etməklə yanaşı, onların
hansı muzeydə olması və ayrı-ayrı muzeylərdə adlandırma fərqlərini də
göstərmişdir. "Coventry Kontesi Maria” əsərinin Amsterdamdakı Rijksmuseumda
"Türk kostyumu içərisində sənətkarın xanımı Marie Farques portreti (Portret van
Marie Fargues, echtgenote van de kunstenaar, in Turks kostuum)” kimi
sərgilənməsi haqqındakı maraqlı məlumatı da kitabdan oxuyuruq. M.Kadıoğluya
görə, Liotard
bu əsərində türk qadınlarının qiyafətlərini sənədli əsər dəqiqliyilə təsvir
etmişdir.
Kitabın "Türk qadınlarının rəsmləri”
adlanan bölümündə isə M.Kadıoğlu "Hamamda bir xanım və quluqçusu”,
"İstanbulda hamam girişində bir qadın”, "Türk geyimli qadın”, "Türk qiyafətləri
geyinmiş dəf çalan qadın”, "İstanbulda bir divanda oturan qadın”, "Oriental
türk kostyumu ilə bir divanda oturan gənc qız”, "Sultanə” (Sultane),
"İstanbulda naxışlı bir eşarp geyinən gənc qadın”, "Tambur çalan gənc tatar və
divanda siqaret çəkən kişi”, "İstanbulda yerə oturaraq dəzgahında naxış işləyən
gənc qız”, "Yun əyirən gənc oriental qadın” adlı rəsmləri həm təqdim etmiş, həm
də bu maraqlı sənət nümunələrini təhlil etmiş, araşdırmış, hansı muzeylərdə
sərgilənmələrinə qədər məlumat vermişdir. Türk qadınlarının rəsmlərindən bəhs
edərkən yazar Jan Etyen Liotardın sözügedən rəsmlərə məxsus bir sıra özəlliklərini də
ön plana çəkmişdir: "İstanbulda olduğu müddətdə gündəlik həyatın içindən
səhnələri təqdim edən Jan Etyen Liotardın bəzi rəsmlərindəki reallıq
təəccübləndirəcək qədər yüksəkdir... Türk qadınlarının hamam həyatı Liotardın
diqqət mərkəzində olmuşdur. Bu səbəbdəndir ki, hamam və türk qadınları ilə
bağlı əsərləri digərlərindən daha çoxdur”. Bu baxımdan, qadın hamamlarına
girişin kişilər üçün yasaq olduğu halda, rəssamın mövzunu detallarına kimi
işləyən "Hamamda bir xanım və qulluqçusu” əsərini Liotardın möhtəşəm sənət
nümunəsi kimi dəyərləndirir.
Rəsm əsərlərinin çəkilmə
texnologiyası, bilinən obrazlar haqqındakı tarixi məlumatlar M.Kadıoğlu
tərəfindən incəliklə şərh olunmuş və qiymətləndirilmişdir. Kitabın maraqlı bölmələrindən biri
də "Osmanlı imperatorluğunda yaşayan xristianların həyatından örnəklərlə bağlı
rəsmləri”dir. Burada da yazar həm Qərb muzeylərində tanış olduğu əhəmiyyətli
örnəklərin birbaşa özü tərəfindən fotaya alınmış nümunələrini təqdim edir, həm
də türk dünyasını həmin əsərlərlə daha yaxından tanış edir. Liotardın
1738-1742-ci ildə İstanbul və ya Viyanada çəkdiyi güman edilən
"Konstantinoploda Peralı fransız xanım əsərindən bəhs
edən yazar XVIII əsrin ortalarında xristian qadınların türk ölkəsindəki yaşam
tərzinə diqqət yönəldir: "Liotard İstanbulda keçirdiyi dörd il içində sadəcə
müsəlmanların deyil, Qalata (indiki Qaraköy) və Perada (indiki Bəyoğlu) yaşayan
xristian bölgələrindəki qadınları da müşahidə etmişdir. Liotardın bu əsərində
Osmanlı türklərinin ölkəsindəki xristian qadınların da lüks və parlaq bir
həyata sahib olduqları açıq şəkildə görülməkdədir... Rəsmdə bir qarşılama
hərəkəti göstərən qadına baxarkən izləyicinin diqqəti sanki dondurulmuş xarakterə
deyil, miniatür sənətçisi həssaslığı ilə hazırlanmış möhtəşəm geyimlərə və
aksessuarlara fokuslanmaqdadır”. Rəssamın "Perada fransız qadını və arxasında
kiçik bir qız”, "Konstantinopolda madmazel Beli portreti”, "Madam
Marriotun portreti”, "İzmirli Marqaret Kukun portreti”, "Manqala oynayan iki
yunan və ya fransız qadın” kimi məşhur əsərlərində də istər İstanbulda, istərsə
də digər Osmanlı şəhərlərində yaşayan xristian qadınların zəngin və gündəlik
həyatı, məişəti təsvir olunmuşdur ki, M.Kadıoğlu bunların hər birini ayrıca
təsvir və şərh etmişdir.
Liotardın türk mövzusundakı
əsərlərində sadəcə qadınların deyil, bir sıra tanınan tarixi simaların da rəsm
və portretlərinə təsadüf edirik. Bu baxımdan kitabın "Türk geyimləri ilə
çəkdiyi digər qərblilər” bölümündə 1737-1750-ci illər arasında İstanbulda
Levant Şirkətinin baş təmsilçisi Frensis Levettin "İngilis taciri Levett
bəyin tatar kostyumu ilə portreti”, "Müsyö Levett və Helena türk kostyumları
ilə”, bu rəsmin sadəcə Levett hissəsi saxlanılmış "Oturan bir türk” (A Turk
Seated) əsərləri təqdim olunmuşdur. İlk iki rəsm Parsidə Luvr muzeyində təqdim
olunduğu halda, yazarın araşdırmaları nəticəsində üçüncü rəsmin Liotardın Londonda yerləşən Victoria&Albert muzeyində türk
mövzusundakı yeganə əsəri olduğu göstərilir.
Osmanlı imperatorluğunun
idarəçilərinə aid rəsmlər də kitabda önəmli yer tutmaqdadır. 1738-1743-cü illər
arasında görəvdə olan Sədrəzəm Həkimoğlu Ali paşa, fransız əsilli Osmanlı
paşası Müsyö Le Comte Bonneval, Mehmet ağa, Cücə İbrahim, "Qılıc tutan türk
əsgəri”, "Oturan dörd türk musiqiçisi” kimi əsərlər M.Kadıoğlu qələmində
dəyərləndirilmiş, onların sərgiləndiyi muzeylər barədə məlumat verilmiş,
rəsmlər şərh olunmuş və onlarda təsvir olunmuş tarixi şəxsiyyətlər haqqında
məlumat verilmişdir.
M.Kadıoğlu Amsterdam, Bern, Cenevrə,
Paris, London kimi şəhərlərin məşhur muzeylərində Jan Etyen Liotardın rəsmlərinin, o
cümlədən, türk mövzulu əsərlərinin sərgiləndiyini söyləyir ki, yazar buradakı
əsərlərin bir çoxunu birbaşa seyr etmiş və yaxından dəyərləndirmək imkanına
sahib olmuşdur.M.Kadıoğlu Jan
Etyen Liotardı yüksək dəyərləndirərək onun əsərləri sayəsində 1740-ci illərdəki
türk həyatını təsəvvürə gətirməyin mümkünlüyünə diqqəti çəkir: "Liotardın
əsərləri bir çox baxımdan türklərin tarixinə işıq tutmaqdadır”.
Bəsirə Əzizəli