Türk ədəbi dil məktəbinin elmi nəzəri əsasları: “Mühakimət ül- lüğətyn” əsəri
Əlişir Nəvainin eyni zamanda, gəncliyə - gələcəyə mesaj olaraq
yazdığı "Mühakimət ül-lüğəteyn” ["İki
dilin müqayisəsi”] əsəri Mahmud Kaşğarlının
"Divani lüğət-it-türk” əsərindən sonra türk dilinin qorunması və formalaşması,
mahiyyəti və zənginliyi haqqında yazılmış ən önəmli bir əsərdir.
Türk dünyası ədəbi dil tarixi, dil nəzəriyyəsi mütəxəssisləri üçün klassik tədqiqat nümunəsi olan "Mühakimət ül-lüğəteyn” ["İki dilin müqayisəsi”] əsəri bu gün də gərəkli və dəyərli elmi mənbədir. Əsər türk dilinin fars dili ilə müqayisəli təhlilindən bəhs edir.
"Şükür olsun Allaha ki, insanı nitq və dil şərəfi ilə digər məxluqlardan üstün tutdu, onun dilinin şirinliyini, sözünün şəkərliyini izhar etdi, onun təşəkkürünə, minnətdarlığına və şəhadətinə layiq oldu” – uca Allahın insana verdiyi bu lütfünü şair şükranlıqla yazır.
Onun yaratdığı ilk bəni insanı – Adəmi nət və islam dünyasının ilk ayaq açdığı xalqı mədh edir.
Şərt bu kim, hər neçə tutsanq ləbaləb sıpqaraj.
(Ey saqi, şərab ver, bir anlığa uyum,
Şərab ver, nə qədər versən,
bir qurtuma boşaldacam onu)
Nəvai belə yazır "Buradakı "sıpqaraj” sözünə çatanda fars şeirində nə əlac etsinlər? (çünki farsda belə bir ifadə-söz yoxdur), yaxud "Tamşımaq” ("tamsınmaq”) sözü hədsiz zövq almaq mənasını daşıyır, yəni şərabı başa çəkib tez içmək yox, ləzzət tapa-tapa, az-az içməyə deyilir –
Saqi çu içib, manqa tutar guş,
Tamşı-tamşı anı kılay nuş.
(Saqi sərxoş olub, mənə iki dəfə artıq süzəndə,
Şərabı dadından ləzzət ala-ala içəcəyəm).
(bu söz də farsda yoxdur)
Nəvai eyni tonla, oxucusu ilə sanki, üzbəüzə danışırmış sayağı daha 70-ə qədər sözlərin əksəriyyətini belə misallarla izah edir.
Almaz Ulvi (Binnətova)
filologiya elmləri doktoru
Türk dünyası ədəbi dil tarixi, dil nəzəriyyəsi mütəxəssisləri üçün klassik tədqiqat nümunəsi olan "Mühakimət ül-lüğəteyn” ["İki dilin müqayisəsi”] əsəri bu gün də gərəkli və dəyərli elmi mənbədir. Əsər türk dilinin fars dili ilə müqayisəli təhlilindən bəhs edir.
Məlumdur ki, ərəb istilasından sonra şərq ədəbiyyatı tarixində hələ
də açılmamış çox-çox səhifələr vardır.
Əvvəlcə ərəb, sonra fars dilində yazıb-yaratmaq artıq rəsmi qanun halını
almışdır. Lakin Əmir Teymur hakimiyyəti qurulandan sonra türk dilində
yazışmalar, müxtəlif əsərlər əlyazmalar halında nisbətən geniş yayılmağa
başladı. Və nəhayət, Sultan Hüseyn Bayqaranın hakimiyyəti zamanında türk
ədəbiyyatı, türk ədəbi dili türkcənin qızıl dövrünə çatdı. Əlişir Nəvai
qüdrəti, fitri istedadı, milli düşüncəsi, milli ruhu bu zirvəni fəth etdi. Artıq türk dilində "Divan”, "Xəmsə” yaradan
Əlişir Nəvai türk dilinin böyüklüyünə, zənginliyinə hələ də həzm edə
bilməyənlərə cavab olaraq daha bir neçə elmi-nəzəri əsərlər yazdı.
Haqqında bəhs edəcəyimiz "Mühakimət ül-lüğəteyn” ["İki dilin müqayisəsi”] əsərində Nəvai qeyd edir: "Uşaqlığın möcüzələri”,
"Gəncliyin qaş-daşları”, "Orta yaşın gözəllikləri”, "Qocalığın faydaları - bu "dörd "Divan”ın şöhrətini çün dünyanın
dörd yanına yaymışam, "Xəmsə” pəncəsinə pəncə vurmuşam. Əvvəlcə, "Möminlərin
təşvişi” ("Heyrət ül-əbrar”)” bağında təbim güllər açıbdır ki, ona "Sirlər
xəzinəsi”ndən ("Məxzən ül-əsrar”) Şeyx Nizaminin ruhu başıma dürlər saçıbdır.
Elə ki, xəyalım "Fərhad və Şirin”
şəbistanına yol tutdu, Əmir Xosrovun nəfəsi ("Şirin və Xosrov”) odundan
çırağımı yandırdı. Eşqim "Leyli və Məcnun ("Leylavü Məcnun”) vadisinə baş
vuranda, Xacə Himməti (öz) "Gövhərnamə”sindən yoluma gövhərlər səpibdir.
Qəlbimə "Yeddi səyyarə” ("Səbai səyyarə”) hakim olanda, Əşrəfin "Yeddi
gözəl”indəki ("Həft peykər”) yeddi hurisima peşkəşimdə yaraqlanıb durdu.
"İskəndərin divarları”nın ("Səddi İskəndər”) xatirim mühəndisi əsasını
salıbdır ki, onda da möhtərəm Cami öz "Hikmətlər kitabı”ndan ("Xiradnamə”)
yardım və imdad təbilini çalıbdır. Bu "Xəmsə” məşğuliyyətindən farağat tapandan
sonra təxəyyülümün yüyrək atını sultanların tarixi çölünə çapmışam. Çün
namələrin qaranlıq zülmətindən "Seçilmiş salnamələr” ("Zəbdət üt-təvarix”)
ifadəsini düzmüşəm, sultanların ölgün adlarını bu dirilik suyu ilə
durğuzmuşam. "Sevgi mehləri”nin ("Nəsaim
ül-məhəbbət”) xoş ətrinin bəyanından … , quş dilinə ("Lisan üt-teyr”) işarət ilə həqiqət əsrarın
məcaz surətindən, "Mirvari dənələri”nin ("Nəsr ül-ləli”)in tərcüməsindən
"Daş-qaşın sapa düzülməsi” ("Nəzm ül-cəvahir”) ilə onun məna incilərindən…
yazan müəllif "təbinin daim türk dilinə meyliliyini” sevgi ilə etiraf edir. Özü
də bu etiraf, ümumiyyətlə əsər nəsrlə yazılsa da, nəzm kimi qulaqlarda nəğmə
ruhunu anladır.
Əsərin girişində müəllifin
yazdığı kimi, "təkəllüm əhli xırmanının sünbül yığanı və qiymətli söz dürləri
xəzinəsinin sədaqətli gözətçisi, nəzm gülüstanının şirin nəğməli bülbülü, Nəvai
təxəllüslü Əlişir, – Allah onu hər dərd-bəladan və pis əməldən hifz eləsin, –
belə ərz edir ki, söz dürdür, onun dəryası isə könüldür. Və könül irili-xırdalı cəmi fikirlərin
mədənidir. Necə ki, dəryadan gövhəri qəvvas çıxarır və onun qiyməti cövhərinə
görə bilinir, könüldəki söz dürrü və nitq şərafətinə sahib olanın dilində üzə
çıxarır və zinətini göstərir”.
"Mühakimət ül-lüğəteyn” ["İki dilin müqayisəsi”] əsəri Nəvainin digər əsərlərində, orta şərq
ədəbiyyatı ənənələrinə uyğun olaraq, həmd, nət, minacat və sultanı mədhiyyə ilə
başlayır: "Şükür olsun Allaha ki, insanı nitq və dil şərəfi ilə digər məxluqlardan üstün tutdu, onun dilinin şirinliyini, sözünün şəkərliyini izhar etdi, onun təşəkkürünə, minnətdarlığına və şəhadətinə layiq oldu” – uca Allahın insana verdiyi bu lütfünü şair şükranlıqla yazır.
Onun yaratdığı ilk bəni insanı – Adəmi nət və islam dünyasının ilk ayaq açdığı xalqı mədh edir.
Daha sonra bu əsəri yazana Allahdan dua edir ki, işini ləyaqətlə,
tarixi missiyasını başa çatdırsın.
Bunun ardınca, söz haqqında, sözün dəyəri, sözün xisləti haqqında,
sözün "əqlə və təsəvvürə” sığmaz çeşidlərindən, dərinliklərindən, zinyətindən,
bəzək-düzəyindən dürlü ifadələr oxuyuruq. Sözün səs və avazından başqa onun
məna tutumundan bəhs edilir. Onun "yetmiş iki növündən bəhs etməklə kifayətlənmək
olar” – deyə yazaraq Adəmdən sonra ilk yaranışdakı yetmiş iki millətə - xalqa
işarət edir. Və bu yetmiş iki dilin – xalqın içində onun mənsub olduğu türk dilinin
incəlikləri, zənginliyi, çoxçalarlılığı, çoxmənalılığı, bir sözlə, türkçülük
ideologiyası, türk ədəbi dil fəlsəfəsi məsələsini təfərrüatı ilə diqqətə
yetirməyi qarşısına məqsəd qoyur. Səbəb, yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi,
islamın yaranışı, formalaşması ərəb dilinə, daha sonralar fars dilinə meydan
verilməsi ilə türkcənin, türk dilinin meydanı bütünlüklə sıxışdırılmışdı. Zaman
hər şeyi nizama qoyduğu kimi, böyük və zəngin keçmişi – tarixi olan bir xalqın
ədəbiyyatını (tarixin amansız zülmü olaraq yandırılıb məhv edilsə də),
fəlsəfəsini, düşüncəsini öz dilində yazmağa fürsət yaratdı. Əmir Teymurun
tarixi siyasət meydanında yetişən, milli intibah üçün doğulan Əlişir Nəvai
fitrətən fazilliyi ilə qələmini bu yolda məşələ çevirdi. Övliyya ədəbli, kübar
ədəbiyyatın nümayəndəsi Nəvai bu əsəri ilə təkcə bir dilin haqqını özünə
qaytaran şair, filosof kimi yox, eyni zamanda siyasət meydanında nüfuz sahibi
olan dövlət xadimi kimi söz sahibi oldu. Sözünü, fikrini, düşüncəsini,
məqsədini açıqladı və bir ömrü bu dilin ədəbiyyatını yaratmaqla məşğul oldu.
Dünya malı başından aşıb daşsa da, onda gözü olmadı. Allahın ona nəsib etdiyi
var-dövlətini, ruzi-bərəkətini də xalqının gənc övladlarının təhsilinə xərclədi
(məktəblər, mədrəsələr, camilər, xeyriyyə evləri – şəfa ocaqları, sufilər ocağı
və s. açdı). Türk dilində ədəbi nümunələrin inkişafı, formalaşması və yayılması
yönündə böyük işlər gördü. Təkcə qələmlə
yox, həm də ictimai-siyasi həyatında türk dilinin ədəbi dil meydanında yerini
möhkəmlətdi: cahana sığmayan bədii əsərləri və elmi-nəzəri yaradıcılığı ilə. Ə.Nəvai ərəb dilindən başqa üç dilin mötəbərliyindən söz açır: türk,
fars və hind. Bu dillərin mənşəyinin Huh peyğəmbərin oğlanlarına (Yafəs, Sam və
Ham) gedib çatdığını və Nuh peyğəmbər Yafəsi – türklərin ulu babasını Çinə,
Samı – farsların ulu babasını İrandan Turana qədər, Hamı isə Hindistana
göndərdiyini yazır. Sonralar hind dili uğursuz və mənasız nitq kimi uğur
qazanmayaraq sıradan çıxdığından, onun
yerinə ərəb dili və yazısı Allahın kəlamına söykənərək yayıldı. Çünki Allahın
kəlamı və rəsulu, peyğəmbərin hədisləri bu dildə yaradıldı. Türk və fars dili
isə öz tarixi taleyini sözünün cövhəri, məqsəd ifadəsi ilə tarixin
səhifələrində yüksək yerini tutdu. Şairin bu nəzəriyyəsini 1925-26-cı illərdə
böyük türkoloq alim Bəkir Çobanzadə "Nəvai-dilçi” və "Nəvainin dili və dilçiliyi haqqında” adlı məqalələrində şərh
etmişdir.
Ə.Nəvai "Mühakimət ül-lüğəteyn”də yazır ki, türk sartdan (şəhərdə
yaşayan farslara sart deyilib) daha
fəhmli və aydın idraklı, xilqəti daha saf və pak məxluqdur. O, türk qövmünü,
türk dilinin ilahidən gəlmə - bəxtinə yazılan əqli və elmi düşüncəsindən bəhs
edəndən sonra fars sözünün də gücündən, Ə.X.Dəhləvi sözünün, Ə.Caminin ruh
oxşayan lətafətli sözləri və ruhu yaşadan zərif
kəlamlarından da söz açır.
Amma, bu iki dilin müqayisəsində türk dilinin üstünlüyünü -
məziyyətlərini nədə görür? Bu məntiqinə sübut üçün 100 sözü - feili misal
gətirir: bu sözlərin hər biri iki, üç, dörd, bəzən beş məna daşıdığını
izahlarla müqayisə edir. Həmin sözləri – feilləri diqqətinizə çatdırmaq istədik: Quvarmaq, quruqşamaq, üşərmək, cıcaymaq,
önqdəymək, çiqrəymək, dumsaymaq, umunmaq, osanmaq, iqirmək, iqərmək, oxranmaq, tarıqmaq, aldamaq, arğadamaq, işənmək,
iqlənmək, aylanmaq, irikmək, igrənmək, avunmaq, qıstamaq, qınamaq, quzğalmaq,
savrulmaq, çayğalmaq, devdəşimək, qımsanmaq, qızğanmaq, nikəmək, sılanmaq,
tanlamaq, qımırdamaq, sirpmək, sirməmək, kənərgəmək, sığrığmaq, sığınmaq,
qılımaq, yalınmaq, munqlanmaq, indəmək, tirgəmək, tivremək, kınqqaymaq,
sağaldamaq, sinqrəmək, yaşqamaq, ısqarmaq, günqrənmək, soxranmaq, sıpamaq,
qaralamaq, sürgənmək, güymənmək, inqranmaq, töşəlmək, munğaymaq, tançqamaq,
tançqalmaq, görüksəmək, buşurğanmaq, boxsamaq, kirkinmək, sögədəmək, busmaq,
bürmək, türmək, tamşımaq, qahamar, sıpqarmaq, çiçərgəmək, cürgənmək,
örtənmək, sızğurmaq, körpəkləşmək, çubrutmaq, çırğamağ, bıçımaq, qınqranmaq,
sinqürmək, kündələtmək, kömürmək, jik/girmək, küngürdəmək, kinergəmək,
gizərmək, doptulmaq, cıdamaq, tözmək, qazğanmaq, qıcıqlamaq, cımdıalamaq kəngirəmək,
yadamaq, qadamaq, çıqanmaq, köndürmək, söndürmək, suqlatmaq.
Əlişir Nəvai bu sözləri yazandan sonra qeyd edir ki, bu sözlərin heç
birinin fars dilində nəinki qarşılığı, heç bu sözlər onlarda yoxdur. Halbuki
bunlar hamısı vacib işlək sözlərdir – həm yazı üçün, həm də danışıq üçün.Əlişir Nəvai əsərində xüsusi vurğulayır ki, söz və ifadə yaratmaqda
türk sartdan daha mahirdir və öz sözlərində sart ibarələri ilə müqayisədə daha
üstün məziyyətlər göstəriblər.
Dahi mütəfəkkir bu sözlərin çoxunun nəzmi misallarla izahını verir.
Ona görə şeirlə verir ki, adi danışıq üçün sadə cümlə ilə də misal çəkə bilər,
amma şeir dilinin zənginliyini, ifadəliliyini, məna çalarlığının gözəlliyini
vermək – göstərmək üçün poetik nümunə göstərir. Bu nümunələrin hamısı, sözsüz
ki, türkcə yazdığı şeir nümunələridir.Əlişir Nəvai əsərdə dörd
misralıq yeddi rubai, iki misradan otuz üç beyt, iki misralıq üç nəzm, dörd
misralıq iki qitə nümunə əsasında türk dilinin – türk şeir dilinin, ədəbi
dilinin fars dilindən üstünlüyünü göstərir. Həmin nümunələrdən bir neçəsini
diqqətə çatdırmaq istədik: Məsələn, meyin tərifinə aid "sıpqarmaq” – sözünü
incə mübaliğəsiz ötürmək olmur. Türk şeirində belə bir beyt var:
Saqiya, tut badə kim, bir ləhzə özümdin baraj,Şərt bu kim, hər neçə tutsanq ləbaləb sıpqaraj.
(Ey saqi, şərab ver, bir anlığa uyum,
Şərab ver, nə qədər versən,
bir qurtuma boşaldacam onu)
Nəvai belə yazır "Buradakı "sıpqaraj” sözünə çatanda fars şeirində nə əlac etsinlər? (çünki farsda belə bir ifadə-söz yoxdur), yaxud "Tamşımaq” ("tamsınmaq”) sözü hədsiz zövq almaq mənasını daşıyır, yəni şərabı başa çəkib tez içmək yox, ləzzət tapa-tapa, az-az içməyə deyilir –
Saqi çu içib, manqa tutar guş,
Tamşı-tamşı anı kılay nuş.
(Saqi sərxoş olub, mənə iki dəfə artıq süzəndə,
Şərabı dadından ləzzət ala-ala içəcəyəm).
(bu söz də farsda yoxdur)
Fikir verin, Nəvai görün, nə qədər gözəl, nə qədər şirin, nə qədər
təəssübkeşliklə şərh edir ki, insan sevginin heyrətindən nə deyəcəyini kəsdirə
bilmir.
Və yaxud farsca danışan türk bəyləri və əmirzadələri fars dilində
"buxsamaq” sözünü versinlər, görüm necə verirlər!” Nəvai eyni tonla, oxucusu ilə sanki, üzbəüzə danışırmış sayağı daha 70-ə qədər sözlərin əksəriyyətini belə misallarla izah edir.
Həmin sözlər bunlardır: sıpqarmaq, sıprapay, tamşımaq, buxsamaq,
yığlamsınmaq, inqrəmək, sinqrəmək, sıtqamaq, ögürmək, inckirmək, hey – hey,
qımsanmaq, qızğanmaq, xor, çökür, tilmürmək, yasanmaq, arəstə, arayış,
bizənmək, qabaq (göz qapağı), ah (çəkmək), isıq dəm (yanğılı nəfəs almaq),
çakın (şimşəyə), ildırım, berk, saika, minq, at, it (it, itmək, itələmək), tüş
(yan, yak), bar, sağın (beş mənası göstərilir – A.Ü.), tüz, kök, bab, yə, xod,
dul, zor, nur, pir, şir, ot, od, öt, ut, üt, top, tur, töp, tür, türləmək, yə,
bez, kudud, biz, ma, nəhnu, biyz, dərəfş, tər, ter, apak, xoy (tər), tir.
Təkrar bir misal da göstərmək istəyirəm: "kök” (göy) sözünü götürək: biri asimandır, biri
ahəngdir (musiqidə), bitkilərin göyərməsi, biri dəyənəyə deyilir, göyərtinin,
çayırın da adı "kök” (göy)dür. Türk dilində belə sözlər çoxdur, amma fars
dilində belə sözlər yoxdur. Almaz Ulvi (Binnətova)
filologiya elmləri doktoru