• cümə, 29 Mart, 15:32
  • Baku Bakı 14°C

Tolstoyçuluq nədir?

17.06.19 13:00 2233
Tolstoyçuluq nədir?
Qraf Lev Nikolayeviç Tolstoy dünya yazıçılarının siyahısında öndəki yerlərdən birini tutur. Həmin yazıçıların əsərlərindən də çox sitatlar gətirirlər. Yəqin ki, çox oxunaqlıdırlar, ona görə belədir. Tolstoyun hər sözü inkişaf etmiş bir çox xalqlarda əks-səda doğurur. Çağdaşlarına olan təsiri danılmazdır. Lakin bu, heç də ədəbi mühitdə belə deyil. Hələ ki, ona özlərini bənzədənlər yoxdur. Ətrafında prerfaelitlər (ingilis poeziyası və rəssamlığında XIX əsrdə akademik adətlərə qarşı çıxan cərəyan – tərc.) və ya simvolistlər kimi ardıclıları toplaşmayıb. Onun çəkdiyi əziyyətlər tənqidi və ya izahat xarakterlidir. Bu, onun əsərlərinin nümunə kimi nəzərdə tutulub yazılmış əsərlər deyil. Müasirlərinin hiss və fikirlərinə mənəvi cəhətdən təsir edən Tolstoy, kiçik karyerapərəst ədəbiyyatçılar dəstəsindən daha çox, oxucu kütləsinə təsir edir. Buna görə də onun estetik nəzəriyyəsi yoxdur, əvəzində "tolstoyçuluq” adlandırılması məqbul sayılan dünyagörüşü var.
Tolstoyçuluğun səhv anlayış olduğunu sübuta yetirmək üçün əvvəla biz Tolstoyun özünü daha sonra onun ideyalarından ilhamlanan yaradıcılığını tənqidi baxışdan keçirməliyik.
Tolstoy eyni zamanda həm ədəbiyyatçıdır, həm də sözün geniş mənasında filosof – dindar, moralist, sosioloqdur. Ədəbiyyatçı kimi çağdaşı Turgenyevdən aşağı səviyyədə olsa da, yüksək zirvədədir. O, geniş oxucu kütləsinin gözündə Turgenyevi kölgədə qoymuşdur. Turgenyevdə olan ədəbi ölçü Tolstoyda yoxdur. Çünki Turgenyevin əsərlərində bir dənə də olsun artıq söz, uzunçuluq, fikirdən yayınmaq halına rast gəlinmir. O, Prometey kimi ali obrazlar yaradaraq, özü ondan həyat alan həmin obrazlardan daha yüksəkdə dayanır. Hətta Tolstoyun ən sadiq pərəstişkarları belə onun uzunçu olduğunu dilə gətirir, əsərin müəyyən hissələrində itib bataraq, hər dəfəsində bədii hissiyyatla oradan çıxa, artıq şeyləri ata bilmədiyini təsdiqləyirlər. Fransız yazıçısı Ejen Melxior de Voqyue (1848-1910) "Hərb və sülh" haqqında yazırdı: "Bu mürəkkəb əsəri roman adlandırmaq olarmı? Bu rus nəşrində tarix, siyasət və fəlsəfədən olan vacib sualları müzakirə edərkən fabulanın çox nazik və sadə sapı yalnız zahiri rabitə yaradır. Burada zövq almaq çətin məsələdir. Sanki hündür dağ zirvəsinə çıxırsan. Yol çox yorucu və ağırdır. Azmaq çətin olmadığı üçün var qüvvəni toplamaq və əziyyət çəkmək lazım gəlir. Romanda ancaq zövq, həzz axtaranları Tolstoy razı sala bilmir. Bu analitik, analizin incə qaydalarını ya bilmir, ya da ki qəsdən ona əhəmiyyət vermir. Analiz fransız ağlına daha yaxındır. Biz romançının tipaj və suallarından müəyyən hadisə və ya obraz seçərək, onu xüsusi müşayiət predmeti kimi dəyərləndiririk. Rus romançısı isə hadisələr arasındakı ümumi hissə tabe olaraq, insanları bağlayan minlərlə bağı, dünya haqqında fakt və fikirləri qıra bilmir".
Tolstoyun dünya şöhrəti qazanması və çağdaşlarına bu qədər təsir etməsi poetik əsərlərinin qeyri-adi və ecazkar keyfiyyətləri sayəsində deyildi. Romanları çox məşhur olsa belə, onilliklər boyu "Hərb və sülh", "Anna Karenina", irihəcmli povest və hekayələri Rusiya hüdudlarından kənarda böyük oxucu kütləsi qazana bilmirdi. Və əlbəttə ki, tənqidçilər məhz müəllifi tərif edirdilər. Alman leksikoqrafı, redaktor Franz Bornmüller (1825–1890) 1882-ci ildə "Biographisches Schriftsteller – Lexicon der Gegenwart" kitabında yazır: "Onun qeyri-adi belletristik istedadı var, lakin bu istedad bədii sahədə kifayət qədər cilalanmamış, həyata və tarixin ruhuna birtərəfli baxışın təsiri altındadır". Son dövrlərə qədər Tolstoyla ümumi tanışlığı olan həmin o azsaylı xaricilərin gəldiyi qənaət beləydi. 1889-cu ildə yazdığı "Kreyser sonatası" povesti ona dünya şöhrəti qazandırdı. Təkcə bu balaca hekayəsi bütün mədəni xalqların dilinə çevrilmiş, yüz minlərlə tirajla çap olunub yayılmış və böyük həyəcan hissiylə milyonlarla insan tərəfindən oxunmuşdur. O vaxtdan sonra Qərb ictimai qənaətində Tolstoyun adı müasir yazıçıların arasında birinci sıraya keçir. Adı dillərdə gəzən yazıçının əvvəlki illərdə yazılmış, bir o qədər də diqqət cəlb etməyən əsərləri hər kəsdə ümumi maraq doğurur. Bu maraq onun şəxsinə və taleyinə hopmuş və ömrünün müəyyən çağında Tolstoy, ötən əsrin ən əsas nümayəndələrindən birinə çevrilmişdir. "Kreyser sonata"sı bədii planda Tolstoyun bir çox əvvəlki əsərlərindən geri qalır. "Hərb və sülh", "Anna Karenina", "Kazaklar" və s. kimi əsərlərə görə yox, xeyli müddət sonra və qəflətən "Kreyser sonatası" əsəri sayəsində qazanılmış dünya şöhrəti, əlbəttə ki, əsərin sırf bədii keyfiyyətlərinə görə ola bilməzdi. Bu şöhrətin qazanılma üsulu sübut edir ki, tolstoyçuluq ƏDİB Tolstoy tərəfindən yaradılmayıb. Həqiqətən də, bu cərəyan tamamilə MÜTƏFƏKKİR Tolstoyun adına yazılmalıdır. Fikrimizcə, mütəfəkkir Tolstoy, ustad Tolstoydan daha vacib adamdır. Bütün bədii əsərlərində Tolstoy insanın dünyadakı rolu, bəşəriyyətə və həyatın məqsədinə münasibətini – baxışını özü üçün müəyyənləşdirib. Bura mütləq şəkildə "Etiraf", "Mənim inamım nəyədir?", "İncil”in qısa şərhi", "Həyat haqqında" əsərləri aiddir. Bu baxış çox sadədir. Və ikicə kəlməylə ifadə olunur: insan ayrı-ayrılıqda heç bir məna kəsb etmir, hər şey insanların birliyindədir. İndivid (fərd) başqalarına yaxşılıq etmək üçün yaşayır. Bütün pisliklər, çirkinliklər – düşüncə və analizdədir. Elm məhvə doğru aparır. Xilas – inamdadır (dindədir). Bu qənaətə necə gəlməsi haqqında "Etiraf" əsərində danışır: "Mən fəlsəfi kitablar oxuyandan sonra şəriətdən uzaqlaşmağa başladım. Beləliklə, mənim şəriətdən uzaq düşməyim şüurlu şəkildə baş vermişdi".
Beləcə daha 15 il də ötdü. Yazıçılığı boş şey hesab etsəm də, 15 il boyunca yazmağıma hələ də davam edirdim... Mən bu cür yaşayırdım. Lakin 5 il əvvəl məndə nə isə qəribə hallar yaranmağa başladı. Mənimçün tez-tez həyat dayanır və mən heyrətlənərək heç nə başa düşmürdüm... Bu fasilələr hər dəfə eyni suallarla ifadə olunurdu: Niyə? Nəyə görə? Bəs sonra? Mən suallarıma cavabı insanların yiyələndiyi elmlərdə axtarırdım... Və heç bir sualıma cavab tapmadım... Məni 50 yaşında intihar həddinə çatdıran sual, əslində ən sadə bir sual idi... "Niyə görə yaşamalıyam? Niyə görə nəsə etməliyəm? Niyə görə nəsə arzulamalıyam?" Ətrafımdakıların – alimlərin, varlıların həyatı mənimçün iyrəncləşdi, mənasını itirdi. Bizim bütün əməllərimiz, düşüncələrimiz, elm, mədəniyyət – bütün bunlar mənə indi başqa cür, başqa anlamda göründü. Anladım ki, hamısı ərköyünlükdür və həyatın mənasında orada axtarmağa dəyməz. Zəhmətkeş xalqın, bəşəriyyətin, həyatı yaradanların həyatı daha mənə əsl, həqiqi mənasında aydın oldu. Anladım ki, bu elə həyatın özüdür və həyata məna verən həqiqətdir. Və mən bunu qəbul etdim... İmana qayıtdım... Və mən həmin adamların həyatına, inamlarına maraq göstərməyə başladım. Nə qədər çox maraqlanırdımsa, bir o qədər də onların inamının həqiqət olduğuna əmin olurdum". Əgər ciddidən bu düşüncələrə fikir versək, o dəqiqə onların yanlış olduğunu görərik. "Mən nə üçün yaşayıram" sualı elə özü-özlüyündə başdan-ayağa yanlışdır və səthi olan suallar toplusuna aiddir. O, hesab edir ki, həyatın müəyyən mənası var. Elə məhz bu fikir həqiqət və anlayış axtaran hər bir kəsin tənqidinə düçar ola bilər. Həyatımızın mənasının – məqsədinin nə olduğunu özümüzə sual ediriksə, biz ondan əvvəl bu mənanın, həqiqətən də, olduğunu düşünməliyik. Və o, Yer kürəsinin, bizim Günəş sisteminin və bütün Günəş sistemlərinin indiki inkişaf dövrünün ümumi təbiət həyatının təzahürlərindən biridirsə, ümumi təbiətin də müəyyən mənası, məqsədi olması ehtimalı yaranır. Bu ehtimalsa heç nəyə baxmayaraq, ağlasığmazdır. "Məqsəd" sözünün mənası nədir? İndi fəaliyyətdə olan qüvvələrin gələcəkdə gəlməsi. Məqsəd bu qüvvələrə istiqamət verərək təsir edir. Deməli, o özü də qüvvədir. Lakin o, zaman və fəzada maddi var ola bilməz. Ona görə ki, o daha məqsəd olmayıb səbəbə çevrilərdi. Yəni ki, təbiət qüvvələrinin ümumi mexanizmində yer alardı. Lakin onda bizim varlığımızın faydası mənasız olardı. Əgər o, zaman və fəzada maddi varlıq deyilsə, deməli, hardasa fəaliyyətdə olan qüvvə, fikir və məqsəd kimi mövcud olmalıdır. Fikir, niyyət, planın batinini şüur adlandırır. Dünya planını və təbiət qüvvələrinin onun mövcudluğundan ötrü istifadə edən şüur, əlbəttə ki, Allahdır. Lakin Allaha inanan insan o dəqiqə varlığının məqsədini özündən soruşmaq haqqından məhrum olur. Çünki bu sual Yaradanın planına nəzər salmaq, "kartlarına baxmaq" kimi pis bir iddiadır.
Lakin həmin sual bu halda həm də yersiz və mənasızdır. Çünki Allahı, onun yaratdığı dünyanın mükəmməl, hər bir sahədə harmonik olmasını başqa cür təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Ona görə də insan Allahın verdiyi təbiət, instinkt və qüvvə ilə rahatca yaşaya bilər.
Başqa tərəfdən Allaha inanmayan insan özü üçün həyat məqsədini qura bilməz. Çünki məqsəd fikir kimi ancaq şüurda ola bilər. Lakin əgər məqsəd yoxdursa, onda mövcudluğun məqsədi haqqında sual da vermək olmaz. Bu halda həyatın heç bir məqsədi yoxdur, ancaq səbəblər var və biz ancaq onları düşünməliyik. Başqa sözlə desək, biz özümüzə sual etməliyik: "Biz niyə yaşayırıq?” Və bu sualı cavablandırmaq çətin deyil. Biz ona görə yaşayırıq ki, şüurumuzun qavraya biləcəyi təbiət, dünya səbəb qanuna tabedir. Bu mexaniki qanun dünya şüuruna tabe deyil. Buna görə də bizi əhatə edən qanun gələcəyə yox, keçmişə kök salır. Ona görə yaşayırıq ki, valideynlərimiz bizi əlavə qüvvəylə təmin edib. Bu güc, bu qüvvə bizə müəyyən vaxt ərzində təbiətin bizə təsir etdiyi dağıdıcı qüvvəyə tab gətirmək üçün yardımçı olur.
Həyatımız daxili təsirlərimiz və orqanik qüvvələrimizin daimi mübarizəsilə qurulub. Beləliklə, həyatımız obyektiv baxanda mexaniki təbiət qüvvələrinin qaçılmaz qanunauyğun fəaliyyəti, subyektiv baxanda isə özündə müəyyən qədər həzz və iztirabları birləşdirir. Orqanik instinktlərimiz bizə həzz verir, lakin onlara aludə olmaq isə iztirab gətirir. Uyğunlaşmaq qabiliyyətli normal orqanizmdə müəyyən həddə qədər mümkün olan və sonluğu pisliklə nəticələnməyən instinktlər inkişaf edir. Beləliklə, həzz hissi iztirab hissini üstələyir və o, həyatı yamanlıq kimi yox, səadət kimi qəbul edir. Mənim həyati tapmacayla bağlı izahım məşhur evdomonizm nəzəriyyəsi (insan əxlaqının və əsas məqsədinin səadət əldə etməsini əsas kriteriya kimi qəbul edən etik cərəyan) ilə müəyyən qədər yaxındır. Lakin o, metafizik yox, bioloji başlanğıclarla əsaslanıb. Mən optimizm və pessimizmi yetərli və yetərsiz həyat qüvvələri kimi başa düşürəm. Həyatı müşahidə edərkən aydın olur ki, bəşəriyyət şüurlu və ya şüursuz şəkildə eyni fəlsəfi fikirdə dayanır. İnsanlar həvəslə kədərdən çox sevinc içində yaşayırlar. Knyaz Bismark (1815-1898) demişdi: "Əgər Allaha və axirətə inanmasaydım, heç bilmirəm həyatımda baş verən ağrıları necə dəf edərdim". Bu sözlərdən aydın olur ki, o, insan fikirlərinin müvəffəqiyyətini bir o qədər də dərk etməyib. İnsan həyatın xoşagəlməz hallarını gücü çatdığı qədər dəf edəcək və gücü çatmayan vaxtda, əlbəttə ki, həyatı tərk edəcəkdir. Bax buna görə elə inancsız insanın həyatında həzlər üstünlük təşkil etdikdə səadətlə yaşayır. Bu səbəbdən, hətta inanclı insan da həyatında iztirabları həzzini çox üstələyəndə özünü öldürməyə cəhd göstərir. Bu fikirlər göstərir ki, Tolstoyu, az qala, intihara gətirən "mən nə üçün yaşayıram" kimi dəhşətli sualı ümumi mənada həll oluna bilər. Həyatında bir məqsəd, məna olduğunu düşünən inanclı insan öz gücünə uyğun yaşayacaq və dünyəvi planda onun payına düşən işi yerinə yetirdiyini düşünəcək. Dünya təbiətində həyatının fərdi hadisə olmasına, əbədi orqanik qüvvələrin qaçılmaz qanunauyğun fəaliyyəti nəticəsində şəxsiyyətinin yaranmasına əmin olan inancsız insansa niyə və nədən ötrü yaşadığını yaxşı bilir. O, həyat ona həzz mənbəyi, daha doğrusu, səadət qaynağı olduğu üçün yaşayır.
Tolstoyun zəhməti müvəffəqiyyətlə nəticələndimi? Sualına başqa cavab tapa bildimi? Xeyir. Fəlsəfi düşüncələrlə ulaşa bilmədiyi tapmacanın açması ona həyat və ölümün mənasını bilən, sakitcə zəhmətə qatlaşan, bütün çatışmazlıqlar və əzabları dəf edən insanları açdı. Son nəticə tamamilə əsasızdır və mistik tərzdə sıçrayışlıdır. "Mən anladım ki, bu kütlə kimi yaşamaq lazımdır – onların sadə imanına – inancına qayıtmaq lazımdır". Lakin həmin kütlə həyatın mənasını "sadə inanclı" olduqları üçün yox, sağlam olduqları üçün, həyatsevər olduqları üçün, həyat bütün məhdud funksiyaları və qüvvəsi ilə onlara məmnunluq verdiyi üçün bilir. "Sadə inanc" elə təsadüfən bu təbii optimizmi müşayiət edir. Bəşəriyyəti təşkil edən savadsız kütlənin çoxu sağlam və buna görə də həyatsevərdir. Düzdür, onların çoxu uşaqlıqda müəyyən dini təhsil almış olurlar, nəticədə yiyələndikləri biliklərə tənqidi yanaşmırlar. Sonuncu xalq kütləsinin kasıbçılığı və cahilliyi ilə izah olunur. Elə bu səbəbdən də onlar pis qidalanır, pis geyinir və pis yaşayırlar. Çoxluğun sadə inanclı olduğu üçün sakitcə zəhmətə qatlanaraq həyatın mənasını bildiyini iddia etmək, həmin çoxluğun adətən, samanla qidalandığı və ya elə toyuq hinində yaşadığı üçün zəhmətə qatlanıb həyatın mənasını bildiyini iddia etmək qədər məntiqə uyğundur.
Tolstoy çoxluğun onun kimi pessimist yox, həyatsevər olduğu faktını aşkarlayır. Lakin o, bu fakta mistik izahat verir. Sadə insanların optimizmini daxillərindəki həyati gücünə aid etməkdənsə, bunu onların sadə dünyagörüşü ilə əlaqələndirir və öz şübhələrini də aydınlatmaq üçün bu cür dünyagörüşünə müraciət edir. "İncil”in qısa şərhi" əsərində yazır: "Mən Xristianlığa dini və tarixi tədqiqatlar, araşdırmalarla gəlməmişəm. Doğulandan bu yana 50 il özümdən və ətrafımdakı müdriklərdən özümün kim, nə olduğunu, həyatın mənasının nədə gizləndiyini soruşub bu cavabı alaraq gəlmişəm: "Sən hissəciklərin təsadüfi birləşməsisən. Həyatın mənası yoxdur. Və həyatın özü yamanlıqdır". Bu cür cavab aldığımdan başımı itirdim və intihar etmək istədim. Uşaqlıq illərimdə – imanlı vaxtlarımda ətrafımdakı zənginlikdən uzaq inanclı insanların imanlı və həyatlarının mənası olduğunu yadıma salıb, müdriklərin verdiyi cavabın doğruluğuna şübhə etdim. Və həyatın mənasını bilən insanlara Xristianlığın verdiyi cavabı başa düşmək istədim".
O, bu cavabı "İncil”də – "bu Nur mənbəyində” tapdı. "Mənim üçün heç bir fərqi yox idi, – deyirdi o, – İsa peyğəmbər Allah idi, yoxsa yox. Müqəddəs ruh hardan gəlib, necə gəlib və s. kimi suallar da maraqsız idi. "İncil”in hansının kim tərəfindən yazıldığını, İsaya aid olub-olmadığını bilmək də vacib deyil. Mənə 1800 ildir ki, bəşəriyyəti və məni işıqlandıran o Nur lazımdır. Bu mənbəyin adı, materialı və kim tərəfindən yandırılmasını bilmək mənim üçün önəmli deyil”. Bir dəqiqəlik mistik ruhda köklənmiş ruhun düşüncələrinə dalaq: "İncil” həqiqətin mənbəyidir. Onun səmimiyyətin və ya insan əməyinin bəhrəsi olduğunun, həqiqiliyinin, İsa peyğəmbərin Yer üzərində sürdüyü həyatıyla dəqiq üst-üstə düşüb-düşmədiyinin və ya sonradan əfsanələrdən götürülüb yazıldığının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Tolstoy özü burada böyük bir məntiqi səhv etdiyini bilir, lakin digər mistikaçılar kimi bu sualın üzərində ləngimədən keçib-gedir və o dəqiqə müqayisələrinə əsaslanaraq obrazının həqiqət olduğuna özünü inandırır. O, "İncil”i Nur adlandırır, həmin Nurun adının nə və nədən ibarət olmasının heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiyini deyir. Söhbət fiqural yox, nurun həqiqi mənasından gedirsə, bu düzdür. Lakin "İncil”i yalnız ikinci mənada qəbul etmək olar. Və o, o zaman Nur adlana bilər ki, özündə, doğrudan da, həqiqəti əks etdirsin. Bu isə hələ sübutlar tələb edir. Əgər "İncil”in insan zəhmətinin bəhrəsi olduğu və olmuş əhvalatlardan toplandığı məlum olsa, onu həqiqət dolu cam adlandırmaq, Nura bənzətmək olmaz və Tolstoyun Nur mənbəyi sualının həllindən yayındığı möhtəşəm obrazı dumana çevrilib dağılardı. Müvafiq olaraq, "İncil”i Nur adlandırıb yaranma mənbəyini yoxlamaq vacibliyini inkar etməklə Tolstoy məhz "İncil”in Nur olub-olmadığının sübuta ehtiyacı olduğunu təsdiqləyir. Onsuz da, biz mistik düşüncələrin xüsusiyyətləri ilə tanışıq: mistikçi özünü elə aparır ki, guya reallığa qarşı etinazdır və düşüncələrinin qaynama mənbəyini yoxlamaqdan boyun qaçırır. Biz bu yerdə ingilis şairi, tərcüməçisi Dante Qabriel Rossetinin (1828-1882) kəlamını xatırlatmaq istəyirik: "Mənim nəyimə gərəkdir ki, Yer Günəşin ətrafında fırlanır, yoxsa Günəş Yerin ətrafında?" Fransız yazıçısı Stefan Mallarme (1842-1898) yazırdı: "Dünya bizi gözəl bir kitaba yetirmək üçün yaradıb".
Tolstoyun öz düşüncələrini təsdiqləmək üçün "İncil”dən necə istifadə etdiyini, ona münasibətini oxucu "İncil”in qısa şərhi" kitabını oxumaqla anlaya bilər. O, müqəddəs kitabda yazılanların hərfi mənasından yan keçərək, ağlına gələni, öz düşüncələrini yükləyir.
Əvvəllər Tolstoy deyirdi ki, Ata – Oğul, Allah – "sonsuz başlanğıc, ilkin mənbədir və elə "Ruh"un özüdür. Deməli, bizim dediyimiz məkan, əgər o da nəsə bir məna kəsb edirsə, onu göstərir ki, bütün təbiət tam bir canlıdır. Hər bir canlı orqanizm də, yəni insan da dünyəvi həyatın bir hissəsidir və o özü elə Allahdır. Lakin hamıya məlumdur ki, bu elmi Tolstoy kəşf etməyib. O, çoxdan bəri fəlsəfə tarixinə daxil edilərək panteizm adlandırılıb. Buddizm bunu öncədən bilmiş, Niderland filosofu, rasionalist, panteist Benedikt Spinoza (1632-1677) isə əsasını qoyaraq inkişaf etdirmişdir. "İncil”də isə o yoxdur. Çünki o Xristianlığın inkarıdır. Heç bir rasional şərh, heç bir kazuistika (orta əsr sxolastikası və ilahiyyatında ayrı-ayrı təsadüflərin ümumi ehkam şəklinə salınması – tərc.) Xristianlığı Allah, İsanın ilahi təbiəti haqqında öyrənməkdən məhrum edə bilməz. Ona görə ki, bu, onun bütün dini məzununu, ən vacib həyati başlanğıcının inkarı və din siyahısından çıxarmaq olardı. Beləliklə, biz görürük ki, Tolstoy sualının cavabını tapmaq məqsədi ilə özü düşündüyü kimi, xalq kütləsinin xristian inancına inanır. Lakin əslində o, bu inancın inkarına gəlir, daha doğrusu, panteizmə. Müdriklərin insanın "hissəciklərin təsadüfi birləşməsi" olduğu və "həyatın heç bir mənası olmadığı" cavabı Tolstoyu, az qala, intihara sürükləyirdi. Lakin o, həyatın keçmiş və gələcəkdən ibarət olmadığını, indi olub, hər dəqiqə yeni səhifəsinin açıldığını biləndə dərhal sakitləşmişdir. Bundan əlavə, ölülərin və individual ruhların dirilməsini o, öz biliyi və "müdriklərin" biliyi (onu, az qala, intihara sürükləyən) ilə üst-üstə düşdüyünün fərqinə varmadan tamamilə inkar edir. Çünki əgər həqiqi həyat ancaq mövcud olan həyatdırsa, deməli, o, təkcə gələcəkdə gerçəkləşəcək məqsəddən ibarət ola bilməz. Və əgər bədənimiz yenidən dirilməyəcəksə və individual ruh yoxdursa, o zaman "müdriklərin" insanı "hissəciklərin birləşməsi" adlandırmağa tam haqqı var. Beləliklə, Tolstoyun dünyagörüşü dumanlı, öz sual və cavablarının anlamaması, fəlsəfəsi boş sözçülükdür. Onun fəlsəfədən çox yükləndiyi etikası belə çox da yaxşı deyil. Bunu beş vəsiyyətlə xülasə edir ki, onlardan dördüncüsü ən zəruri tərəfidir: şərə qarşı çıxmaq lazım deyil. Əksinə, haqsızlığa dözmək və insanların tələb etdiyindən daha çoxunu etmək lazımdır. Beləliklə, mühakimə etmək və ümumiyyətlə, məhkəmə qurmaq lazım deyil...
İntiqam ancaq intiqam gətirir. Onun pərəstişkarı Ejen Melxior de Voqyue (1848-1910) Tolstoyun etikasını qısaca olaraq bu cür ifadə edir: "Şərə qarşı çıxma, mühakimə etmə, öldürmə. Beləliklə, məhkəmə, ordu, həbsxana, ictimai və ya şəxsi intiqama ehtiyac qalmır. Nə müharibələr olmalı, nə də hökmlər oxunmalıdır. Dünyavi qanun – yaşamaq uğrunda mübarizə, İsanın qanunu – yaxınlarından ötrü öz canından keçmək". Bu etikanın tamamilə alınmamasını sübuta yetirməyə ehtiyac varmı? Sağlam ağıl ona qarşıdır. Əgər qatil dar ağacından, oğru həbsxanadan çəkinmsəydi, oğurluq və qətl ən geniş yayılmış peşələr olardı. Çünki hardasa hazır çörək və ayaqqabı çırpışdırmaq, emalatxanada və ya tarlada canın çıxana qədər işləməkdən daha asandır.
Tolstoyun ən qatı düşməni elmdir. "Tövbə"də ondan şikayət edərək elə hey lağa qoyur. O, xalqa yox, ali təbəqələr və kapitalistlərə xidmət göstərir. O, protoplazma (heyvan və bitki orqanizmi hüceyrəsinin əsasını təşkil edən maddə – X.A.) və spektral analiz kimi boş və lazımsız işlərlə məşğuldur. Heç vaxt məsələn, necə yaxşı mişar və balta düzəltmək olar, çörəyi daha yaxşı necə bişirmək olar, ziyanlı və xeyirli içkiləri, göbələkləri seçmək haqqında düşünməyib. Və ötəri olaraq hiss edirik ki, Tolstoyun bu misalları çox uğursuzdur. Çünki bütün bunlarla elementar gigiyena və ya mexanika, onsuz da, məşğuldur. Ədəbi vərdişlərinə tabe olaraq elmə aid fikirlərini, düşüncələrini yaratdığı obrazlarda dilə gətirmək istəmişdi. "Maarifin bəhrələri" adlı komediyasını da məhz bu məqsədlə yazmışdı. Axı bu komediyada o nəyi lağa qoyur? Anlaşılmazlığa, müəmmaya inanan və dəhşət içində bakteriya axtaran bədbəxt axmaqları! Spiritizm (müxtəlif zahiri üsullarla ruhlarla, ölülərin ruhu ilə əlaqə düzəltmək mümkün olduğu haqqında mistik təsəvvür) və kübarların qəzetlərdən öyrəndiyi xəstəlik yaradan mikroorqanizmlərlə bağlı avam məlumatlar – elm deyəndə Tolstoy məhz bunları başa düşürdü. Və oxlarını tuşladığı elm budur. Sözün əsl mənasında elm bu cür təcavüzlərdən qorunmağa ehtiyac duymur. Simvolistlərin və onlara yazığı gələn tənqidçilərin təbiətşünaslığa etdiyi məzəmmətləri qeyd edərək, sübut etdim ki, bütün bu boşboğazlıqlar ya uşaqcasınadır, ya da ki, şərəfsizlikdir. Tolstoyu şərəfsizlikdə ittiham etmək olmaz. O, hər zaman səmimidir. Lakin məzəmmətləri, həqiqətən də, uşaqcasınadır. Elm haqqında kor bir adamın güllər haqqında danışdığı kimi danışır. Çox güman ki, onun mahiyəti, məqsədləri, məşğul olduğu metod və predmətləri haqqında heç bir anlayışı yoxdur. O bizə Qüstav Floberin (fransız yazıçısı – 1821-1880) iki axmağını – Buvar və Peküşeni xatırladır. Onlar müəllimsiz, rəhbərsiz əllərinə düşən kitablardan, xırda məlumatlardan zarafatlaşa-zarafatlaşa bütün elmlərin müdrikliyinə varmışdılar. Və yeri gəldi-gəlmədi, min bir axmaqlıq göstərə-göstərə onlardan istifadə edib, sonra da elmi yalançılıq və boş şeylərlə məşğul olmaqda ittiham etmək hüququna malik olduqlarına hesab etmişdilər. Flober Buvar və Peküşe obrazlarını yaratmaqla ürəyindəkiləri çox çirkin halda boşaltmış, Tolstoysa elmə – bu məğrur, soyuq gözələ olan acığını "Maarif bəhrələri" əsərində hansısa axmaqları təsvir etməklə silib atdı. Bu yanaşmada iki psixopat – Tolstoy və Flober eyni şeyi sayıqlamaq baxımından oxşardırlar.
Tolstoy səadəti elm və idrakdan uzaqlaşmaqda, təbii həyata qayıdışda, daha doğrusu, ləngimədə görür. O, "Biz nə etməliyik?" məqaləsində şəhərləri atıb, fabrik işçilərini buraxmağı tövsiyyə edir. Əl əməyinə qurşanmağı məsləhət görür. Çünki həyatın əsas məqsədi, mənası bütün tələbatlarını insanın öz bacarığıyla ödəməsindədir.
Tolstoy əsərlərinin dünyəvi şöhrəti, şübhəsiz ki, müəyyən qədər nəhəng bədii istedaddan irəli gəlir. Lakin ancaq müəyyən bir hissəsi. Çünki əvvəldən aydınlaşdırmağa çalışdığım kimi, Tolstoya ömrünün ən yaxşı illərində yazdığı orta səviyyəli əsərlər deyil, sonrakı illərdə çəkdiyi mistik zəhmətlərin nəticəsində yaratdığı əsərlər çoxsaylı pərəstişkarlar verdi. Bu, estetik yox, patoloji səbəblərlə izah edilir. Əgər Tolstoyun müasirləri onun sayıqlamalarını qəbul etməyə hazır olmasaydılar, o da hansısa Knudsen (Danimarka yazıçısı – 1858-1917) kimi kölgədə qalanlardan biri olacaqdı. Tükənməkdən doğan geniş yayılmış isteriya – tolstoyçuluğun çiçəklənməsindən ötrü lazım olan nüvədir. Tolstoyçuluğun geniş yayılması Tolstoy əsərlərinin daxili məzmununa görə yox, oxucularının əqli kefindən asılıdır. Bu onunla sübut olunur ki, onun sistemim ayrı-ayrı hissələri ayrı-ayrı ölkələrdə heç də eyni cür təəssürat yaratmır. Hər bir xalq öz ruhuna uyğun ona əks-səda verir.
İngiltərədə Tolstoyun cinsi əxlaq qaydalarına təəssüflə yanaşdılar. Orada iqtisadi vəziyyət təhsilli təbəqədən olan çox sayda qızları nikahsızlığa məhkum edir. Bu bədbəxt məxluqlar isməti, bəkarəti insan aliliyi və nikahı əclaflıq və pozğunluq kimi qəbul edən nəzəriyyədə özlərinə təsəlli tapırdılar. Bu nəzəriyyə onların yalqız, mənasız həyatlarına ilıq işıq şüası salır, onları təbii vəzifələrini yerinə yetirmədiklərinə görə müəyyən həddə qədər mükafatlandırırdı. Ona görə də "Kreyser sonatası" evdə qalmış ingilis qızları üçün sanki bir İncildir.
Fransada tolstoyçuluğa elmi kənara atdığına, vəhşi insanın inancını yaydığına və yoxsulları xoşbəxt adlandırdığına görə heyrandırlar. Bu, ən çox neokatoliklərə əl verir və dini simvolizmə heyrətlənən həmin o mistiklər Tolstoya təzim edirlər.
Ümumiyyətlə desək, Almaniyada "Kreyser sonatası"nda ifadə olunmuş cırlaşma teoreminə, "Tövbə", "Mənim inamım nəyədir?", "Maarif bəhrələri"ndəki ruh çevrilişinə soyuqqanlıqla yanaşırlar. Amma Tolstoyun alman pərəstişkarları onun dumanlı sosializm və doğmalarına qarşı sevgisini ehkamlaşdırmışlar. Ən azından rasionalizmin bir əsr gecikdiyi dairələrdə Xristof Moris fon Egidi (alman yazıçısı, siyasi xadim – 1847-1898) səs-küy yarada, "İncilin qısa şərhi"nə yüzə yaxın etiraz, təsdiq və izah doğura bilərdi. İsanın ilahi təbiətini və ölümdən sonrakı həyatı inkar edən, ürəyində hansısa anlaşılmaz sevginin aşıb-daşması, Müqəddəs kitabın ən aydın yerlərinin başqa formaya salınması böyük bir hadisəyə çevrilərdi. Cənab Egidinin bütün tərəfdarları mütləq şəkildə Tolstoyun ətrafında olmalı, əksinə Tolstoyun pərəstişkarları isə cənab Egidinin "qurtuluş ordusu"na yazılmasalar özlərinin ziddinə dururdular.
Müxtəlif ölkələrdə tolstoyçuluğun doğurduğu müxtəlif hüsn-rəğbət hissi, inkişaf etmiş xalqlarda tuğyan edən müasir ədəbiyyatda istənilən cərəyanda təyin, növ, cırlaşma, isteriyanı fərqləndirmək üçün ölçü vahidi ola bilər.
Maks Nordau
Tərcümə edən: Xanım Aydın

banner

Oxşar Xəbərlər