Tolstoyçuluq nədir?
Qraf Lev Nikolayeviç
Tolstoy dünya yazıçılarının siyahısında öndəki yerlərdən birini tutur. Həmin
yazıçıların əsərlərindən də çox sitatlar gətirirlər. Yəqin ki, çox
oxunaqlıdırlar, ona görə belədir. Tolstoyun hər sözü inkişaf etmiş bir çox
xalqlarda əks-səda doğurur. Çağdaşlarına olan təsiri danılmazdır. Lakin bu, heç
də ədəbi mühitdə belə deyil. Hələ ki, ona özlərini bənzədənlər yoxdur.
Ətrafında prerfaelitlər (ingilis poeziyası və rəssamlığında XIX əsrdə akademik
adətlərə qarşı çıxan cərəyan – tərc.) və ya simvolistlər kimi ardıclıları
toplaşmayıb. Onun çəkdiyi əziyyətlər tənqidi və ya izahat xarakterlidir. Bu,
onun əsərlərinin nümunə kimi nəzərdə tutulub yazılmış əsərlər deyil.
Müasirlərinin hiss və fikirlərinə mənəvi cəhətdən təsir edən Tolstoy, kiçik
karyerapərəst ədəbiyyatçılar dəstəsindən daha çox, oxucu kütləsinə təsir edir.
Buna görə də onun estetik nəzəriyyəsi yoxdur, əvəzində "tolstoyçuluq”
adlandırılması məqbul sayılan dünyagörüşü var.
Tolstoyçuluğun səhv anlayış
olduğunu sübuta yetirmək üçün əvvəla biz Tolstoyun özünü daha sonra onun
ideyalarından ilhamlanan yaradıcılığını tənqidi baxışdan keçirməliyik.
Tolstoy eyni zamanda həm ədəbiyyatçıdır, həm də
sözün geniş mənasında filosof – dindar, moralist, sosioloqdur. Ədəbiyyatçı kimi çağdaşı Turgenyevdən aşağı
səviyyədə olsa da, yüksək zirvədədir. O, geniş oxucu kütləsinin gözündə
Turgenyevi kölgədə qoymuşdur. Turgenyevdə olan ədəbi ölçü Tolstoyda yoxdur.
Çünki Turgenyevin əsərlərində bir dənə də olsun artıq söz, uzunçuluq, fikirdən
yayınmaq halına rast gəlinmir. O, Prometey kimi ali obrazlar yaradaraq, özü
ondan həyat alan həmin obrazlardan daha yüksəkdə dayanır. Hətta Tolstoyun ən
sadiq pərəstişkarları belə onun uzunçu olduğunu dilə gətirir, əsərin müəyyən
hissələrində itib bataraq, hər dəfəsində
bədii hissiyyatla oradan çıxa, artıq şeyləri ata bilmədiyini
təsdiqləyirlər. Fransız yazıçısı Ejen Melxior de Voqyue (1848-1910) "Hərb
və sülh" haqqında yazırdı: "Bu mürəkkəb əsəri roman adlandırmaq
olarmı? Bu rus nəşrində tarix, siyasət və fəlsəfədən olan vacib sualları
müzakirə edərkən fabulanın çox nazik və sadə sapı yalnız zahiri rabitə yaradır.
Burada zövq almaq çətin məsələdir. Sanki hündür dağ zirvəsinə çıxırsan. Yol çox
yorucu və ağırdır. Azmaq çətin olmadığı üçün var qüvvəni toplamaq və əziyyət
çəkmək lazım gəlir. Romanda ancaq zövq, həzz axtaranları Tolstoy razı sala
bilmir. Bu analitik, analizin incə qaydalarını ya bilmir, ya da ki qəsdən ona
əhəmiyyət vermir. Analiz fransız ağlına daha yaxındır. Biz romançının tipaj və
suallarından müəyyən hadisə və ya obraz seçərək, onu xüsusi müşayiət predmeti
kimi dəyərləndiririk. Rus romançısı isə hadisələr arasındakı ümumi hissə tabe
olaraq, insanları bağlayan minlərlə bağı, dünya haqqında fakt və fikirləri qıra
bilmir".Tolstoyun
dünya şöhrəti qazanması və çağdaşlarına bu qədər təsir etməsi poetik
əsərlərinin qeyri-adi və ecazkar keyfiyyətləri sayəsində deyildi. Romanları çox
məşhur olsa belə, onilliklər boyu "Hərb və sülh", "Anna
Karenina", irihəcmli povest və hekayələri Rusiya hüdudlarından kənarda
böyük oxucu kütləsi qazana bilmirdi. Və əlbəttə ki, tənqidçilər məhz müəllifi
tərif edirdilər. Alman leksikoqrafı, redaktor
Franz Bornmüller (1825–1890) 1882-ci ildə "Biographisches
Schriftsteller – Lexicon der Gegenwart" kitabında yazır: "Onun
qeyri-adi belletristik istedadı var, lakin bu istedad bədii sahədə kifayət
qədər cilalanmamış, həyata və tarixin ruhuna birtərəfli baxışın təsiri
altındadır". Son dövrlərə qədər Tolstoyla ümumi tanışlığı olan həmin o
azsaylı xaricilərin gəldiyi qənaət beləydi. 1889-cu ildə yazdığı "Kreyser
sonatası" povesti ona dünya şöhrəti qazandırdı. Təkcə bu balaca hekayəsi
bütün mədəni xalqların dilinə çevrilmiş, yüz minlərlə tirajla çap olunub
yayılmış və böyük həyəcan hissiylə milyonlarla insan tərəfindən oxunmuşdur. O
vaxtdan sonra Qərb ictimai qənaətində Tolstoyun adı müasir yazıçıların arasında
birinci sıraya keçir. Adı dillərdə gəzən yazıçının əvvəlki illərdə yazılmış,
bir o qədər də diqqət cəlb etməyən əsərləri hər kəsdə ümumi maraq doğurur. Bu maraq
onun şəxsinə və taleyinə hopmuş və ömrünün müəyyən çağında Tolstoy, ötən əsrin
ən əsas nümayəndələrindən birinə çevrilmişdir.
"Kreyser sonata"sı bədii planda Tolstoyun bir çox əvvəlki
əsərlərindən geri qalır. "Hərb və
sülh", "Anna Karenina", "Kazaklar" və s. kimi əsərlərə görə yox, xeyli müddət
sonra və qəflətən "Kreyser sonatası" əsəri sayəsində qazanılmış dünya
şöhrəti, əlbəttə ki, əsərin sırf bədii keyfiyyətlərinə görə ola bilməzdi. Bu
şöhrətin qazanılma üsulu sübut edir ki, tolstoyçuluq ƏDİB Tolstoy tərəfindən
yaradılmayıb. Həqiqətən də, bu cərəyan tamamilə MÜTƏFƏKKİR Tolstoyun adına
yazılmalıdır. Fikrimizcə, mütəfəkkir Tolstoy, ustad Tolstoydan daha vacib
adamdır. Bütün bədii əsərlərində Tolstoy insanın dünyadakı rolu, bəşəriyyətə və
həyatın məqsədinə münasibətini – baxışını özü üçün müəyyənləşdirib. Bura mütləq
şəkildə "Etiraf", "Mənim inamım nəyədir?", "İncil”in
qısa şərhi", "Həyat haqqında" əsərləri aiddir. Bu baxış çox
sadədir. Və ikicə kəlməylə ifadə olunur: insan ayrı-ayrılıqda heç bir məna kəsb
etmir, hər şey insanların birliyindədir. İndivid (fərd) başqalarına yaxşılıq
etmək üçün yaşayır. Bütün pisliklər, çirkinliklər – düşüncə və analizdədir. Elm
məhvə doğru aparır. Xilas – inamdadır (dindədir). Bu qənaətə necə gəlməsi haqqında
"Etiraf" əsərində danışır: "Mən fəlsəfi kitablar oxuyandan sonra
şəriətdən uzaqlaşmağa başladım. Beləliklə, mənim şəriətdən uzaq düşməyim şüurlu
şəkildə baş vermişdi".
Beləcə daha 15 il də ötdü. Yazıçılığı boş şey hesab
etsəm də, 15 il boyunca yazmağıma hələ də davam edirdim... Mən bu cür
yaşayırdım. Lakin 5 il əvvəl məndə nə isə qəribə hallar yaranmağa başladı. Mənimçün
tez-tez həyat dayanır və mən heyrətlənərək heç nə başa düşmürdüm... Bu
fasilələr hər dəfə eyni suallarla ifadə olunurdu: Niyə? Nəyə görə? Bəs sonra?
Mən suallarıma cavabı insanların yiyələndiyi elmlərdə axtarırdım... Və heç bir
sualıma cavab tapmadım... Məni 50 yaşında intihar həddinə çatdıran sual,
əslində ən sadə bir sual idi... "Niyə görə yaşamalıyam? Niyə görə nəsə
etməliyəm? Niyə görə nəsə arzulamalıyam?" Ətrafımdakıların – alimlərin,
varlıların həyatı mənimçün iyrəncləşdi, mənasını itirdi. Bizim bütün əməllərimiz, düşüncələrimiz, elm,
mədəniyyət – bütün bunlar mənə indi başqa cür, başqa anlamda göründü. Anladım
ki, hamısı ərköyünlükdür və həyatın mənasında orada axtarmağa dəyməz. Zəhmətkeş
xalqın, bəşəriyyətin, həyatı yaradanların həyatı daha mənə əsl, həqiqi
mənasında aydın oldu. Anladım ki, bu elə
həyatın özüdür və həyata məna verən həqiqətdir. Və mən bunu qəbul etdim...
İmana qayıtdım... Və mən həmin adamların həyatına, inamlarına maraq göstərməyə
başladım. Nə qədər çox maraqlanırdımsa, bir o qədər də onların inamının həqiqət olduğuna əmin olurdum". Əgər ciddidən bu düşüncələrə fikir versək, o
dəqiqə onların yanlış olduğunu görərik. "Mən nə üçün yaşayıram" sualı
elə özü-özlüyündə başdan-ayağa yanlışdır və səthi olan suallar toplusuna
aiddir. O, hesab edir ki, həyatın
müəyyən mənası var. Elə məhz bu fikir həqiqət və anlayış axtaran hər bir kəsin
tənqidinə düçar ola bilər. Həyatımızın mənasının – məqsədinin nə olduğunu
özümüzə sual ediriksə, biz ondan əvvəl bu mənanın, həqiqətən də, olduğunu
düşünməliyik. Və o, Yer kürəsinin, bizim Günəş sisteminin və bütün Günəş
sistemlərinin indiki inkişaf dövrünün ümumi təbiət həyatının təzahürlərindən biridirsə,
ümumi təbiətin də müəyyən mənası, məqsədi olması ehtimalı yaranır. Bu ehtimalsa
heç nəyə baxmayaraq, ağlasığmazdır. "Məqsəd" sözünün mənası nədir? İndi
fəaliyyətdə olan qüvvələrin gələcəkdə gəlməsi. Məqsəd bu qüvvələrə istiqamət
verərək təsir edir. Deməli, o özü də qüvvədir. Lakin o, zaman və fəzada maddi
var ola bilməz. Ona görə ki, o daha məqsəd olmayıb səbəbə çevrilərdi. Yəni ki,
təbiət qüvvələrinin ümumi mexanizmində yer alardı. Lakin onda bizim
varlığımızın faydası mənasız olardı. Əgər o, zaman və fəzada maddi varlıq
deyilsə, deməli, hardasa fəaliyyətdə olan qüvvə, fikir və məqsəd kimi mövcud
olmalıdır. Fikir, niyyət, planın batinini şüur adlandırır. Dünya planını və təbiət qüvvələrinin onun
mövcudluğundan ötrü istifadə edən şüur, əlbəttə ki, Allahdır. Lakin Allaha
inanan insan o dəqiqə varlığının məqsədini özündən soruşmaq haqqından məhrum
olur. Çünki bu sual Yaradanın planına nəzər salmaq, "kartlarına baxmaq"
kimi pis bir iddiadır.
Lakin həmin sual bu halda həm də yersiz və mənasızdır.
Çünki Allahı, onun yaratdığı dünyanın mükəmməl, hər bir sahədə harmonik
olmasını başqa cür təsəvvür etmək belə mümkün deyil. Ona görə də insan Allahın
verdiyi təbiət, instinkt və qüvvə ilə rahatca yaşaya bilər.
Başqa
tərəfdən Allaha inanmayan insan özü üçün həyat məqsədini qura bilməz. Çünki
məqsəd fikir kimi ancaq şüurda ola bilər. Lakin əgər məqsəd yoxdursa, onda
mövcudluğun məqsədi haqqında sual da vermək olmaz. Bu halda həyatın heç bir
məqsədi yoxdur, ancaq səbəblər var və biz ancaq onları düşünməliyik. Başqa
sözlə desək, biz özümüzə sual etməliyik: "Biz niyə yaşayırıq?” Və bu sualı
cavablandırmaq çətin deyil. Biz ona görə yaşayırıq ki, şüurumuzun qavraya
biləcəyi təbiət, dünya səbəb qanuna tabedir. Bu mexaniki qanun dünya şüuruna
tabe deyil. Buna görə də bizi əhatə edən qanun gələcəyə yox, keçmişə kök salır.
Ona görə yaşayırıq ki, valideynlərimiz bizi əlavə qüvvəylə təmin edib. Bu güc,
bu qüvvə bizə müəyyən vaxt ərzində təbiətin bizə təsir etdiyi dağıdıcı qüvvəyə
tab gətirmək üçün yardımçı olur. Həyatımız daxili təsirlərimiz və orqanik qüvvələrimizin
daimi mübarizəsilə qurulub. Beləliklə, həyatımız obyektiv baxanda mexaniki
təbiət qüvvələrinin qaçılmaz qanunauyğun fəaliyyəti, subyektiv baxanda isə
özündə müəyyən qədər həzz və iztirabları birləşdirir. Orqanik instinktlərimiz
bizə həzz verir, lakin onlara aludə olmaq isə iztirab gətirir. Uyğunlaşmaq
qabiliyyətli normal orqanizmdə müəyyən
həddə qədər mümkün olan və sonluğu pisliklə nəticələnməyən instinktlər inkişaf
edir. Beləliklə, həzz hissi iztirab hissini üstələyir və o, həyatı yamanlıq
kimi yox, səadət kimi qəbul edir. Mənim həyati tapmacayla bağlı izahım məşhur evdomonizm
nəzəriyyəsi (insan əxlaqının və əsas məqsədinin səadət əldə etməsini əsas
kriteriya kimi qəbul edən etik cərəyan) ilə müəyyən qədər yaxındır. Lakin o,
metafizik yox, bioloji başlanğıclarla əsaslanıb. Mən optimizm və pessimizmi
yetərli və yetərsiz həyat qüvvələri kimi başa düşürəm. Həyatı müşahidə edərkən
aydın olur ki, bəşəriyyət şüurlu və ya şüursuz şəkildə eyni fəlsəfi fikirdə
dayanır. İnsanlar həvəslə kədərdən çox sevinc içində yaşayırlar. Knyaz Bismark
(1815-1898) demişdi: "Əgər Allaha və axirətə inanmasaydım, heç bilmirəm
həyatımda baş verən ağrıları necə dəf edərdim". Bu sözlərdən aydın olur
ki, o, insan fikirlərinin müvəffəqiyyətini bir o qədər də dərk etməyib. İnsan həyatın xoşagəlməz hallarını gücü
çatdığı qədər dəf edəcək və gücü çatmayan vaxtda, əlbəttə ki, həyatı tərk
edəcəkdir. Bax buna görə elə inancsız insanın həyatında həzlər üstünlük təşkil
etdikdə səadətlə yaşayır. Bu səbəbdən, hətta inanclı insan da həyatında
iztirabları həzzini çox üstələyəndə özünü öldürməyə cəhd göstərir. Bu fikirlər
göstərir ki, Tolstoyu, az qala, intihara gətirən "mən nə üçün
yaşayıram" kimi dəhşətli sualı ümumi mənada həll oluna bilər. Həyatında
bir məqsəd, məna olduğunu düşünən inanclı insan öz gücünə uyğun yaşayacaq və
dünyəvi planda onun payına düşən işi yerinə yetirdiyini düşünəcək. Dünya
təbiətində həyatının fərdi hadisə olmasına, əbədi orqanik qüvvələrin qaçılmaz
qanunauyğun fəaliyyəti nəticəsində şəxsiyyətinin yaranmasına əmin olan inancsız insansa niyə və nədən ötrü
yaşadığını yaxşı bilir. O, həyat ona həzz mənbəyi, daha doğrusu, səadət qaynağı olduğu üçün yaşayır.
Tolstoyun
zəhməti müvəffəqiyyətlə nəticələndimi? Sualına başqa cavab tapa bildimi? Xeyir.
Fəlsəfi düşüncələrlə ulaşa bilmədiyi tapmacanın açması ona həyat və ölümün
mənasını bilən, sakitcə zəhmətə qatlaşan,
bütün çatışmazlıqlar və əzabları dəf edən insanları açdı. Son nəticə
tamamilə əsasızdır və mistik tərzdə sıçrayışlıdır. "Mən anladım ki, bu kütlə
kimi yaşamaq lazımdır – onların sadə imanına – inancına qayıtmaq
lazımdır". Lakin həmin kütlə həyatın mənasını "sadə inanclı"
olduqları üçün yox, sağlam olduqları üçün, həyatsevər olduqları üçün, həyat
bütün məhdud funksiyaları və qüvvəsi ilə onlara məmnunluq verdiyi üçün bilir.
"Sadə inanc" elə təsadüfən bu təbii optimizmi müşayiət edir.
Bəşəriyyəti təşkil edən savadsız
kütlənin çoxu sağlam və buna görə də həyatsevərdir. Düzdür, onların çoxu uşaqlıqda
müəyyən dini təhsil almış olurlar, nəticədə yiyələndikləri biliklərə tənqidi
yanaşmırlar. Sonuncu xalq kütləsinin kasıbçılığı və cahilliyi ilə izah olunur.
Elə bu səbəbdən də onlar pis qidalanır, pis geyinir və pis yaşayırlar. Çoxluğun
sadə inanclı olduğu üçün sakitcə zəhmətə
qatlanaraq həyatın mənasını bildiyini iddia etmək, həmin çoxluğun adətən,
samanla qidalandığı və ya elə toyuq hinində yaşadığı üçün zəhmətə qatlanıb
həyatın mənasını bildiyini iddia etmək qədər məntiqə uyğundur.
Tolstoy
çoxluğun onun kimi pessimist yox, həyatsevər olduğu faktını aşkarlayır. Lakin
o, bu fakta mistik izahat verir. Sadə insanların optimizmini daxillərindəki
həyati gücünə aid etməkdənsə, bunu onların sadə dünyagörüşü ilə əlaqələndirir
və öz şübhələrini də aydınlatmaq üçün bu cür dünyagörüşünə müraciət edir.
"İncil”in qısa şərhi" əsərində yazır: "Mən Xristianlığa dini və
tarixi tədqiqatlar, araşdırmalarla gəlməmişəm. Doğulandan bu yana 50 il özümdən və ətrafımdakı müdriklərdən
özümün kim, nə olduğunu, həyatın mənasının nədə gizləndiyini soruşub bu cavabı
alaraq gəlmişəm: "Sən hissəciklərin təsadüfi birləşməsisən. Həyatın mənası
yoxdur. Və həyatın özü yamanlıqdır". Bu cür cavab aldığımdan başımı
itirdim və intihar etmək istədim. Uşaqlıq illərimdə – imanlı vaxtlarımda ətrafımdakı
zənginlikdən uzaq inanclı insanların imanlı və həyatlarının mənası olduğunu
yadıma salıb, müdriklərin verdiyi
cavabın doğruluğuna şübhə etdim. Və həyatın mənasını bilən insanlara Xristianlığın
verdiyi cavabı başa düşmək istədim".
O,
bu cavabı "İncil”də – "bu Nur mənbəyində” tapdı. "Mənim üçün heç bir fərqi yox
idi, – deyirdi o, – İsa peyğəmbər Allah idi, yoxsa yox. Müqəddəs ruh hardan gəlib, necə gəlib və s.
kimi suallar da maraqsız idi. "İncil”in hansının kim tərəfindən yazıldığını, İsaya
aid olub-olmadığını bilmək də vacib deyil. Mənə 1800 ildir ki, bəşəriyyəti və
məni işıqlandıran o Nur lazımdır. Bu mənbəyin adı, materialı və kim tərəfindən
yandırılmasını bilmək mənim üçün önəmli deyil”. Bir dəqiqəlik mistik ruhda
köklənmiş ruhun düşüncələrinə dalaq: "İncil” həqiqətin mənbəyidir. Onun
səmimiyyətin və ya insan əməyinin bəhrəsi olduğunun, həqiqiliyinin, İsa
peyğəmbərin Yer üzərində sürdüyü
həyatıyla dəqiq üst-üstə düşüb-düşmədiyinin və ya sonradan əfsanələrdən
götürülüb yazıldığının heç bir əhəmiyyəti yoxdur. Tolstoy özü burada böyük bir
məntiqi səhv etdiyini bilir, lakin digər mistikaçılar kimi bu sualın üzərində
ləngimədən keçib-gedir və o dəqiqə müqayisələrinə əsaslanaraq obrazının həqiqət
olduğuna özünü inandırır. O, "İncil”i Nur adlandırır, həmin Nurun adının nə və
nədən ibarət olmasının heç bir əhəmiyyət kəsb etmədiyini deyir. Söhbət fiqural yox, nurun həqiqi mənasından gedirsə, bu
düzdür. Lakin "İncil”i yalnız ikinci mənada qəbul etmək olar. Və o, o zaman Nur
adlana bilər ki, özündə, doğrudan da, həqiqəti əks etdirsin. Bu isə hələ
sübutlar tələb edir. Əgər "İncil”in
insan zəhmətinin bəhrəsi olduğu və olmuş əhvalatlardan toplandığı məlum olsa,
onu həqiqət dolu cam adlandırmaq, Nura bənzətmək olmaz və Tolstoyun Nur mənbəyi sualının həllindən yayındığı möhtəşəm obrazı dumana çevrilib dağılardı.
Müvafiq olaraq, "İncil”i Nur adlandırıb yaranma mənbəyini yoxlamaq vacibliyini
inkar etməklə Tolstoy məhz "İncil”in Nur olub-olmadığının sübuta ehtiyacı
olduğunu təsdiqləyir. Onsuz da, biz mistik düşüncələrin xüsusiyyətləri ilə
tanışıq: mistikçi özünü elə aparır ki, guya reallığa qarşı etinazdır və
düşüncələrinin qaynama mənbəyini yoxlamaqdan boyun qaçırır. Biz bu yerdə
ingilis şairi, tərcüməçisi Dante Qabriel Rossetinin (1828-1882) kəlamını xatırlatmaq
istəyirik: "Mənim nəyimə gərəkdir ki, Yer Günəşin ətrafında fırlanır,
yoxsa Günəş Yerin ətrafında?" Fransız yazıçısı Stefan Mallarme (1842-1898)
yazırdı: "Dünya bizi gözəl bir kitaba yetirmək üçün yaradıb".
Tolstoyun
öz düşüncələrini təsdiqləmək üçün "İncil”dən necə istifadə etdiyini, ona
münasibətini oxucu "İncil”in qısa şərhi" kitabını oxumaqla anlaya
bilər. O, müqəddəs kitabda yazılanların hərfi mənasından yan keçərək, ağlına
gələni, öz düşüncələrini yükləyir.
Əvvəllər
Tolstoy deyirdi ki, Ata – Oğul, Allah – "sonsuz başlanğıc, ilkin mənbədir
və elə "Ruh"un özüdür. Deməli, bizim dediyimiz məkan, əgər o da nəsə
bir məna kəsb edirsə, onu göstərir ki, bütün təbiət tam bir canlıdır. Hər bir
canlı orqanizm də, yəni insan da dünyəvi həyatın bir hissəsidir və o özü elə
Allahdır. Lakin hamıya məlumdur ki, bu elmi Tolstoy kəşf etməyib. O, çoxdan
bəri fəlsəfə tarixinə daxil edilərək panteizm adlandırılıb. Buddizm bunu
öncədən bilmiş, Niderland filosofu, rasionalist, panteist Benedikt Spinoza (1632-1677) isə əsasını
qoyaraq inkişaf etdirmişdir. "İncil”də isə o yoxdur. Çünki o Xristianlığın
inkarıdır. Heç bir rasional şərh, heç bir kazuistika (orta əsr sxolastikası və
ilahiyyatında ayrı-ayrı təsadüflərin ümumi ehkam şəklinə salınması – tərc.)
Xristianlığı Allah, İsanın ilahi təbiəti haqqında öyrənməkdən məhrum edə
bilməz. Ona görə ki, bu, onun bütün dini məzununu, ən vacib həyati başlanğıcının
inkarı və din siyahısından çıxarmaq olardı. Beləliklə, biz görürük ki, Tolstoy sualının
cavabını tapmaq məqsədi ilə özü düşündüyü kimi, xalq kütləsinin xristian
inancına inanır. Lakin əslində o, bu inancın inkarına gəlir, daha doğrusu,
panteizmə. Müdriklərin insanın "hissəciklərin təsadüfi birləşməsi"
olduğu və "həyatın heç bir mənası olmadığı" cavabı Tolstoyu, az qala,
intihara sürükləyirdi. Lakin o, həyatın keçmiş və gələcəkdən ibarət olmadığını,
indi olub, hər dəqiqə yeni səhifəsinin açıldığını biləndə dərhal sakitləşmişdir. Bundan əlavə, ölülərin
və individual ruhların dirilməsini o, öz biliyi və "müdriklərin" biliyi
(onu, az qala, intihara sürükləyən) ilə üst-üstə düşdüyünün fərqinə varmadan
tamamilə inkar edir. Çünki əgər həqiqi həyat ancaq mövcud olan həyatdırsa,
deməli, o, təkcə gələcəkdə gerçəkləşəcək məqsəddən ibarət ola bilməz. Və əgər
bədənimiz yenidən dirilməyəcəksə və individual ruh yoxdursa, o zaman
"müdriklərin" insanı "hissəciklərin birləşməsi"
adlandırmağa tam haqqı var. Beləliklə, Tolstoyun dünyagörüşü dumanlı, öz sual
və cavablarının anlamaması, fəlsəfəsi boş sözçülükdür. Onun fəlsəfədən çox
yükləndiyi etikası belə çox da yaxşı deyil. Bunu beş vəsiyyətlə xülasə edir ki,
onlardan dördüncüsü ən zəruri tərəfidir: şərə qarşı çıxmaq lazım deyil. Əksinə,
haqsızlığa dözmək və insanların tələb etdiyindən daha çoxunu etmək lazımdır.
Beləliklə, mühakimə etmək və ümumiyyətlə, məhkəmə qurmaq lazım deyil...İntiqam
ancaq intiqam gətirir. Onun pərəstişkarı Ejen Melxior de Voqyue (1848-1910)
Tolstoyun etikasını qısaca olaraq bu cür ifadə edir: "Şərə qarşı çıxma,
mühakimə etmə, öldürmə. Beləliklə, məhkəmə, ordu, həbsxana, ictimai və ya şəxsi
intiqama ehtiyac qalmır. Nə müharibələr olmalı, nə də hökmlər oxunmalıdır.
Dünyavi qanun – yaşamaq uğrunda mübarizə, İsanın qanunu – yaxınlarından ötrü öz
canından keçmək". Bu etikanın tamamilə alınmamasını sübuta yetirməyə ehtiyac
varmı? Sağlam ağıl ona qarşıdır. Əgər qatil dar ağacından, oğru həbsxanadan
çəkinmsəydi, oğurluq və qətl ən geniş yayılmış peşələr olardı. Çünki hardasa
hazır çörək və ayaqqabı çırpışdırmaq, emalatxanada və ya tarlada canın çıxana
qədər işləməkdən daha asandır.
Tolstoyun ən qatı
düşməni elmdir. "Tövbə"də ondan şikayət edərək elə hey lağa qoyur. O,
xalqa yox, ali təbəqələr və kapitalistlərə xidmət göstərir. O, protoplazma
(heyvan və bitki orqanizmi hüceyrəsinin əsasını təşkil edən maddə – X.A.) və
spektral analiz kimi boş və lazımsız işlərlə məşğuldur. Heç vaxt məsələn, necə
yaxşı mişar və balta düzəltmək olar, çörəyi daha yaxşı necə bişirmək olar,
ziyanlı və xeyirli içkiləri, göbələkləri seçmək haqqında düşünməyib. Və ötəri
olaraq hiss edirik ki, Tolstoyun bu misalları çox uğursuzdur. Çünki bütün
bunlarla elementar gigiyena və ya mexanika, onsuz da, məşğuldur. Ədəbi
vərdişlərinə tabe olaraq elmə aid fikirlərini, düşüncələrini yaratdığı
obrazlarda dilə gətirmək istəmişdi. "Maarifin bəhrələri" adlı
komediyasını da məhz bu məqsədlə yazmışdı. Axı bu komediyada o nəyi lağa qoyur?
Anlaşılmazlığa, müəmmaya inanan və dəhşət içində bakteriya axtaran bədbəxt
axmaqları! Spiritizm (müxtəlif zahiri üsullarla ruhlarla, ölülərin ruhu ilə
əlaqə düzəltmək mümkün olduğu haqqında mistik təsəvvür) və kübarların
qəzetlərdən öyrəndiyi xəstəlik yaradan mikroorqanizmlərlə bağlı avam məlumatlar
– elm deyəndə Tolstoy məhz bunları başa düşürdü. Və oxlarını tuşladığı elm
budur. Sözün əsl mənasında elm bu cür təcavüzlərdən qorunmağa ehtiyac duymur.
Simvolistlərin və onlara yazığı gələn tənqidçilərin təbiətşünaslığa etdiyi
məzəmmətləri qeyd edərək, sübut etdim ki, bütün bu boşboğazlıqlar ya
uşaqcasınadır, ya da ki, şərəfsizlikdir. Tolstoyu şərəfsizlikdə ittiham etmək
olmaz. O, hər zaman səmimidir. Lakin məzəmmətləri, həqiqətən də, uşaqcasınadır.
Elm haqqında kor bir adamın güllər haqqında danışdığı kimi danışır. Çox güman
ki, onun mahiyəti, məqsədləri, məşğul olduğu metod və predmətləri haqqında heç
bir anlayışı yoxdur. O bizə Qüstav Floberin (fransız yazıçısı – 1821-1880) iki
axmağını – Buvar və Peküşeni xatırladır. Onlar müəllimsiz, rəhbərsiz əllərinə
düşən kitablardan, xırda məlumatlardan zarafatlaşa-zarafatlaşa bütün elmlərin
müdrikliyinə varmışdılar. Və yeri gəldi-gəlmədi, min bir axmaqlıq
göstərə-göstərə onlardan istifadə edib, sonra da elmi yalançılıq və boş
şeylərlə məşğul olmaqda ittiham etmək hüququna malik olduqlarına hesab
etmişdilər. Flober Buvar və Peküşe obrazlarını yaratmaqla ürəyindəkiləri çox
çirkin halda boşaltmış, Tolstoysa elmə – bu məğrur, soyuq gözələ olan acığını
"Maarif bəhrələri" əsərində hansısa axmaqları təsvir etməklə silib
atdı. Bu yanaşmada iki psixopat – Tolstoy və Flober eyni şeyi sayıqlamaq
baxımından oxşardırlar.
Tolstoy səadəti elm və idrakdan uzaqlaşmaqda, təbii
həyata qayıdışda, daha doğrusu, ləngimədə görür. O, "Biz nə
etməliyik?" məqaləsində şəhərləri atıb, fabrik işçilərini buraxmağı
tövsiyyə edir. Əl əməyinə qurşanmağı
məsləhət görür. Çünki həyatın əsas məqsədi, mənası bütün tələbatlarını insanın öz bacarığıyla
ödəməsindədir. Tolstoy əsərlərinin dünyəvi şöhrəti,
şübhəsiz ki, müəyyən qədər nəhəng bədii istedaddan irəli gəlir. Lakin ancaq
müəyyən bir hissəsi. Çünki əvvəldən aydınlaşdırmağa çalışdığım kimi, Tolstoya
ömrünün ən yaxşı illərində yazdığı orta səviyyəli əsərlər deyil, sonrakı
illərdə çəkdiyi mistik zəhmətlərin nəticəsində yaratdığı əsərlər çoxsaylı
pərəstişkarlar verdi. Bu, estetik yox, patoloji səbəblərlə izah edilir. Əgər
Tolstoyun müasirləri onun sayıqlamalarını qəbul etməyə hazır olmasaydılar, o da
hansısa Knudsen (Danimarka yazıçısı – 1858-1917) kimi kölgədə qalanlardan biri
olacaqdı. Tükənməkdən doğan geniş
yayılmış isteriya – tolstoyçuluğun çiçəklənməsindən ötrü lazım olan nüvədir. Tolstoyçuluğun geniş yayılması Tolstoy
əsərlərinin daxili məzmununa görə yox,
oxucularının əqli kefindən asılıdır. Bu onunla sübut olunur ki, onun
sistemim ayrı-ayrı hissələri ayrı-ayrı ölkələrdə heç də eyni cür təəssürat
yaratmır. Hər bir xalq öz ruhuna uyğun ona əks-səda verir.
İngiltərədə Tolstoyun cinsi əxlaq qaydalarına
təəssüflə yanaşdılar. Orada iqtisadi vəziyyət
təhsilli təbəqədən olan çox sayda qızları nikahsızlığa məhkum edir. Bu
bədbəxt məxluqlar isməti, bəkarəti insan aliliyi və nikahı əclaflıq və pozğunluq kimi qəbul edən
nəzəriyyədə özlərinə təsəlli tapırdılar. Bu nəzəriyyə onların yalqız, mənasız
həyatlarına ilıq işıq şüası salır, onları təbii vəzifələrini yerinə yetirmədiklərinə görə müəyyən həddə
qədər mükafatlandırırdı. Ona görə də "Kreyser sonatası" evdə qalmış ingilis qızları üçün sanki bir
İncildir.
Fransada tolstoyçuluğa elmi kənara atdığına, vəhşi
insanın inancını yaydığına və yoxsulları xoşbəxt adlandırdığına görə
heyrandırlar. Bu, ən çox neokatoliklərə əl verir və dini simvolizmə heyrətlənən
həmin o mistiklər Tolstoya təzim edirlər.
Ümumiyyətlə desək, Almaniyada "Kreyser
sonatası"nda ifadə olunmuş cırlaşma teoreminə, "Tövbə",
"Mənim inamım nəyədir?", "Maarif bəhrələri"ndəki ruh
çevrilişinə soyuqqanlıqla yanaşırlar. Amma Tolstoyun alman pərəstişkarları onun
dumanlı sosializm və doğmalarına qarşı sevgisini ehkamlaşdırmışlar. Ən azından rasionalizmin bir əsr gecikdiyi
dairələrdə Xristof Moris fon Egidi (alman yazıçısı, siyasi
xadim – 1847-1898) səs-küy yarada, "İncilin qısa şərhi"nə yüzə yaxın
etiraz, təsdiq və izah doğura bilərdi. İsanın ilahi təbiətini və ölümdən
sonrakı həyatı inkar edən, ürəyində hansısa anlaşılmaz sevginin aşıb-daşması,
Müqəddəs kitabın ən aydın yerlərinin
başqa formaya salınması böyük bir hadisəyə çevrilərdi. Cənab Egidinin
bütün tərəfdarları mütləq şəkildə Tolstoyun ətrafında olmalı, əksinə Tolstoyun
pərəstişkarları isə cənab Egidinin "qurtuluş ordusu"na yazılmasalar
özlərinin ziddinə dururdular. Müxtəlif
ölkələrdə tolstoyçuluğun doğurduğu müxtəlif
hüsn-rəğbət hissi, inkişaf etmiş xalqlarda tuğyan edən müasir
ədəbiyyatda istənilən cərəyanda təyin, növ, cırlaşma, isteriyanı
fərqləndirmək üçün ölçü vahidi ola bilər.
Maks Nordau
Tərcümə edən: Xanım Aydın