SƏNƏTİN DÜŞÜNDÜRMƏK GÜCÜ
Novruz bayramı
ərəfəsində Azərbaycan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünaslıq
üzrə fəlsəfə doktoru, professor Bayram Hacızadənin Rusiya Rəssamlıq
Akademiyasının fəxri üzvü seçilməsi xəbərin aldıq. Bu xoş müjdənin önəmli
cəhəti Azərbaycan sənətkarının bu
nüfuzlu elmi-yaradıcı quruma xarici ölkələrdən seçilən ilk karikaturaçı-rəssam
olması idi. Qənaətimizcə, 160 illik mövcudluğu ərzində bilavasitə klassik sənət
sahələri təmsilçilərinin fəaliyyətini dəyərləndirməyə üstünlük verən akademiyanın
bu dəfə öz sıralarına satirik rəsm-karikatura ustasını qəbul etməsi ilk növbədə
Bayram Hacızadənin öz yaradıcılığında klassik karikaturaya onun yeni
bədii-estetik nəfəs verməsi ilə bağlı olmuşdur. Doğrudan da, əsərlərində
Azərbaycan milli klassik karikaturasının banisi Əzim Əzimzadənin (1880-1943)
yaratdığı bədii ənənəni uğurla davam etdirən, karikaturanı fəlsəfi tutuma
bələməyə, onun təzadlarla dolu olan cəmiyyətə "ayna”ya çevirməyə nail olması
ilə həm də özünün yaradıcı-vətəndaş mövqeyini sərgiləyən Bayram Hacızadə bu gün
haqlı olaraq onun milli məkanda lideri kimi tanınır. Əsərlərinin bu günə kimi
çoxsaylı Beynəlxalq müsabiqələrin mükafatına layiq görülməsi isə həm də rəssamın Azərbaycan təsviri sənətinin
təbliğinə layiqli töhfəsi sayılır. Bayram Hacızadənin karikatura janrının
yenidən və hərtərəfli öyrənilməsi ilə bağlı apardığı davamlı tədqiqatların
sanballı dissertasiyada və çoxsaylı kitablarda öz əksini tapması da Azərbaycan
sənətşünaslıq tarixinə əvəzolunmaz elmi
xidmətdir...
Bu
il tanınmış karikatura ustasının anadan olmasının 50 illiyi tamam olur. İndiki
halda bu yaşın yaradıcı üçün az, yaxud
da çox olduğuna aydınlıq gətirməkdən uzaq olmaqla, yalnız onu xatırlatmaq
istəyirik bu yaş ona inamla geri baxmağa mənəvi hüquq verən tutuma malikdir.
Qənaətimizcə, Bayram Hacızadənin geri baxmağa-bir yaradıcı kimi ərsəyə
gətirdiklərinə sərraf gözü ilə baxmağa haqqı çatır. Belə ki, onun karikaturaçı-rəssam,
tədqiqatçı-alim və pedaqoq kimi fəaliyyəti səmərəli və qürurverici olmuşdur.
Gəlin bu yola birlikdə nəzər salmağa və onu dəyərləndirməyə çalışaq...
Bayram
Hacızadənin bir qərinəni əhatə edən yaradıcılığında çoxsaylı mövzuların səmimi,
tamaşaçısını tam inandıra biləcək bədii-satirik yozumunu görmək olar. Bu da
rəssamın sənətə gəlişində və sahə seçimində yaradıcı insan kimi onu gələcəkdə
nələrin gözlədiyinə hazır olmasını sübut edir. Elə bu səbəbdən də Bayram
Hacızadənin davamlı yaradıcılıq axtarışlarını vaxtaşırı dövri mətbuatda –
"Kirpi” satirik jurnalında, "Kommunist”, "Ədəbiyyat və İncəsənət”, "Sovet
kəndi”, "Azərbaycan gəncləri”, "Bakı”, "Kolxozçu”, "Bilik”, "Azərbaycan” və
digər qəzetlərinin səhifələrində izləmək mümkündür. Satiranın
başlıca məqsədinin həyat həqiqətlərini söyləmək, rəssamın özünün təbirincə
desək, "tənqid və ifşa” olduğunu nəzərə alsaq, onda Bayram Hacızadənin əhatə
olunduğumuz mühitin əksər sahələrinə tutduğu "bədii güzgü”nün kifayət qədər
reallığa söykəndiyini söyləyə bilərik. Onun mövzu seçimində süniliyə və uydurma
motivlərə meyl duyulmur. Həyatımızın ən müxtəlif sahələrində "cücərməyə”
başlayan xoşagəlməz hallara, ziyanlı vərdişlərə vətəndaş mövqeyi sərgiləyən
rəssamın cəmiyyəti xəbərdar etmək istəyi güclüdür. Rəssamın tənqid hədəfinə tuş
gələn ən müxtəlif peşə adamlarının əməllərinin bədiiləşdirilməsindən
qaynaqlanan orijinal baxışı, dərin məna-məzmun tutumu, etiraf edək ki, əksər
hallarda həsədaparıcıdır. Bayram Hacızadənin satirasında hadisə və obrazların
komik şişirtmə və nisbi qrotesk prizmasından keçirilməsini, təsvir etdiklərinin
acı gülüş hədəfinə çevrilməsini aydın görmək olar. Bununla belə, rəssamın
fırçasından çıxan və tamaşaçıda gülüşlü, düşündürücü ovqat yaradan satirik
ruhlu bədii təsvirləri mahiyyətinə görə
gerçəkliyin daşıyıcısı, təqdimi və bədii həllinə görə isə sadə və
həyatidir.
Bayram Hacızadənin yaradıcılığında
xalqımızın malik olduğu mənəvi dəyərlərin daşıyıcılarından sayılan dahi
şəxsiyyətlərə – Mirzə Fətəli Axundov, Mirzə Ələkbər Sabir və Üzeyir Hacıbəyliyə həsr olunmuş əsərlərin
mövcudluğu da təbii və məntiqlidir. Onun M.Ə.Sabirin "Hophopnamə”sinə çəkdiyi
satirik təsvirlərində yeni münasibətə, şairin çoxqatlı poeziyasına dərin
nüfuzetməyə rast gəlirik.
Qənaətimizcə, yüz il əvvəl "Hophopnamə”nin dərdə bələnmiş misralarına bədii
əyanilik gətirmiş Əzim Əzimzadə çəkdiklərində oxucularından "Görəsən, Sabir nə
vaxta kimi müasir qalacaq?” sualına cavab gözləyirdisə, bu gün onun xələfi
Bayram Hacızadə də oxşar sualı soydaşlarına təkrar-təkrar ünvanlamaq
məcburiyyətindədir. Rəssamın nigaranlığına nə vaxt son qoyulacağını biz
bilmirik, deyəsən, onun özü də...
Adı dünyanın tanınmış
karikatura ustaları ilə yanaşı çəkilən Bayram Hacızadənin sənəti həsədaparıcı
dərəcədə insanidir desək, həqiqəti söyləmiş olarıq. Rəssamın incə müşahidə
qabiliyyətindən xəbər verən çoxsaylı karikaturalarında onun baş verənlərə,
insanların davranışlarına çox diqqətli – nüfuzedici şəkildə göz qoyduğu aydın
duyulur. Bu yanaşmada o, təkcə rəssam və ya tənqidçi kimi çıxış etmir. O, çox
vaxt cəmiyyətin sosial durumundan qaynaqlanan təzadlara "Məndən ötdü, qardaşıma
dəydi” prinsipi ilə yaşamağa üstünlük verən bəzi soydaşlarını özlərinə və özgə
hesab elədikləri həmyerlilərinə qarşı diqqətli olmağa səsləyir. O, şəxsi
müşahidələrinin bədiiləşdirilməsində qroteskdən tez-tez istifadə etsə də,
satirik əsərlərində sünilikdən və uydurma obrazlar yaratmaqdan uzaq olduğunu
təsdiqləyir.
Bayram
Hacızadə yaradıcılığının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də əsərlərinin dərin
beynəlmiləl bədii-estetik və mənəvi-psixoloji tutuma malik olmasıdır. Müraciət
etdiyi və bədiiləşdirdiyi ən müxtəlif
mövzuların aktuallığına və müasir bədii yozumuna görə hər bir ölkədə izahatsız
anlaşılması da onun əsərlərinin məkansız və zamansız olmasının nəticəsidir
desək, yanılmarıq. Bu önəmli bədii məziyyətin hər bir yaradıcı insan üçün
duyulası önəm kəsb etdiyini vurğulamaqla əlavə etmək istərdik ki, Bayram
Hacızadənin ən nüfuzlu beynəlxalq müsabiqələrdə ən yüksək mükafatlara layiq
görülməsi də əsərlərinin sözsüz başa düşülməsi ilə izah olunur. Rəssamın
əsərləri ABŞ, Kuba, Çin, Koreya, Türkiyə, Rusiya, Ukrayna, Suriya, İran,
İsrail, Fransa, Polşa, Serbiya, Bolqariya, Ruminya və digər ölkələrdə təşkil
olunmuş beynəlxalq müsabiqələrdə qızıl, gümüş, bürünc medallara, xüsusi
mükafatlara və diplomlara layiq görülmüşdür. Beynəlxalq müsabiqələrdə və
festivallarda otuzdan artıq mükafat qazanmış Bayram Hacızadənin yüzdən artıq əsəri
müxtəlif kataloqlarda, albom və kitablarda dərc olunmuşdur.
Onun yaradıcılıqla yanaşı səmərəli təşkilatçılıq
fəaliyyətinin nəticəsidir ki, onun təsis etdiyi Azərbaycan Karikaturaçı
Rəssamlar Birliyi Beynəlxalq Karikaturaçılar Təşkilatları Federasiyasının
(FEKO) tamhüquqlu üzvü olmaqla milli incəsənətimizin dünya ölkələrində
tanıdılmasında xeyli işlər görmüşdür.
Hər bir rəssamın bədii-texniki vasitələrin tətbiqi
ilə formalaşmış dəst-xəttinin ilk baxışdan tanınması yaxşı hal olduğundan belə
bir yaradıcı "mən” ifadəsinin yaranması və tədricən cilalanması da Bayram
Hacızadə üçün önəmli məsələlərdəndir. Bayram Hacızadənin tamaşaçısını güldürən
və düşündürən əsərləri əksər hallarda təqdim etdiyi maraqlı mövzu və məzmununa
görə çox cəlbedicidir. Rəssam əsərlərinin hansı bədii forma və vasitələrlə
ifadə olunduğunu ikinci plana keçirsə də, onları ənənəviləşdirməklə həm də
özünün kamilləşən qrafik yozumuna sadiq qalır. Qrafikanın bədii-texniki ifadə
imkanlarına bələdçiliyini hər bir əsərində nümayiş etdirən Bayram Hacızadənin
satirik lövhələrində istər cizgi "oyunları”, istərsə də rənglərin rəmz
daşıyıcılığı ilə əyaniləşdirməsində nəhayətsiz estetik çalarlara rast gəlmək
mümkündür. Əksər əsərlərində tünd xətlərə əlavə olunan və təsvirin psixoloji
çoxqatlılığının üzə çıxarılmasında yardımçı olan incə cizgilərin mövcudluğu
rəssamın özünəməxsus bədii tapıntılarındandır.
Bayram Hacızadənin 2008-ci ildə "Azərbaycanda
karikaturanın inkişafı” mövzusunda uğurla dissertasiya müdafiə edib
"Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru” elmi dərəcəsi almasını da onun bu sahənin
davamlı tədqiq etməsinin məntiqi nəticəsi saymaq olar. Elə həmin ildən
Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində "Karikatura tarixi”
fənnini tədris edən rəssam hazırda həmin təhsil ocağının professorudur. Onun
2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı ilə "Azərbaycan
Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi” fəxri adına layiq görülməsi isə
rəssamın milli incəsənətimizin inkişafına verdiyi töhfələrə görə rəsmi
dəyərləndirilməsidir. Qənaətimizcə, bu, 19 monoqrafiyanın, 70-ə yaxın elmi və
publisistik məqalənin, tədris vəsaitləri və proqramlarının müəllifinin
yaradıcı-pedaqoji fəaliyyətinə verilən qiymətdir...
Ziyadxan Əliyev