Qayıtma
Polkovnik İsayev palıd ağacının torpağa səpələnmiş yarpaqlarının
üstündən qalxır, bir neçə yerdə hələ də yaşıl donunu dəyişməyən bitkiləri
görür, nədənsə ürəyində qorxu hissi yaranır, sanki yeniyetmə qız Marika Rokk "Aprelin
on yeddinci anı” mahnısının sonuncu kupletini oxuyurdu. Bu ifadə ona bənzəyirdi
ki, elə bil ağacların vals rəqsi ilə bərabər səmada uçan qağayı çayın gur
axınına baş vuracaq və dalğaların ağuşunda boğulacaqdı. Heç kim ona kömək edə
bilməyəcək. Qızın incə, məlahətli səsində mahnının son akkordları eşidiləcək.
Ətrafa zəif sakitlik çökür; diktor cəbhədən gələn xəbərləri oxuyurdu.
Qayıdandan üç saat sonra baş verəcək hadisələr barədə fikirləşməyi heç təsəvvürə də gətirmək istəmirdi. Çalışırdı ki, narahatlıq hissləri keçirməsin, tam sərbəst olsun. Lakin özündən asılı olmayaraq, suallar onu rahat qoymurdu. Sual düşüncəyə qalib gəlirdi. Çətin anda necə hərəkət etməli?
V.Antonov-Ovseyenko dərindən siqaretini çəkərək bir neçə dəqiqə susur, İsayevin fikrini öyrənməyə çalışır və sonra gülümsəyərək deyir:
- Sənə deməliyəm, mən hərbiçi kimi 1905-ci ildən praporşik olmaqla otuz iki il təcrübəm var, verilən bütün əmrlər mənə məlumdur. Lakin onlardan biri nizamnamədə yoxdur: "Sağ qalmaq!” əmri, anlayırsan?
- Anlayıram, - deyə, İsayev cavab verir. Bəs evdəkilər bunu necə başa düşsünlər?
Antonov-Ovseyenko onun sözünü kəsir:
- Maksim, orada hər şeyi yaxşı bilirlər. Aydındır?
İsayev onun sözünü təkrar edir. – "Sağ qalmaq”. Yalnız vicdan qanununa görə, əks halda məhv olmalısan. Şərəfsizliklə qazanılan həyat isə heç nəyə dəyməz.
Mənzil başına üç döngə qalmış Ştirlis əyləci basdı, çünki qarşısından qara pişik keçdi. Burada onu ötüb keçən maşının olmayacağını bilirdi. Babelsberqdə, demək olar, maşın qalmayıb, hamısını cəbhənin ehtiyacı üçün alıblar. Köhnələri isə qarajda durur, çünki benzinə də çox ciddi limit qoyulub. Yolu keçən bir canlı da görsənmirdi. Yalnız bombalar atılan vaxtda onlar mənzildən çıxıb, təhlükəsiz yerdə xilas olmağa çalışırdılar.
Ştirlis maşına
yaxınlaşır, radionu işə salır, sükanın arxasına oturur və Berlinə gedir...
O, maşını asta sürətlə
sürürdü və tənhalıqda olduğu dəqiqələrin sakitliyini mümkün qədər uzatmağa
çalışırdı.Qayıdandan üç saat sonra baş verəcək hadisələr barədə fikirləşməyi heç təsəvvürə də gətirmək istəmirdi. Çalışırdı ki, narahatlıq hissləri keçirməsin, tam sərbəst olsun. Lakin özündən asılı olmayaraq, suallar onu rahat qoymurdu. Sual düşüncəyə qalib gəlirdi. Çətin anda necə hərəkət etməli?
Ştirlis vəziyyətdən
çıxmaq üçün özünü aldatmağa çalışırdı. O, özünü, Saşenkanın sifətini gözləri
önünə gətirməyə məcbur etdi. Sevdiyi xanımı iyirmi ildən bəri daim xəyalında
yaşadırdı. Ancaq bu xatirələr indiki vaxtda çox həyəcanlı, keçmişdə olanlardan
çox fərqli idi. Ştirlis bərk sıxılırdı, nəticədə növbəti dayanacağı keçəndən
sonra öz-özünə dedi: "Bu iki yüz onuncu kilometr idi, yavaş sür, hər şey yaxşı
olacaq. Əks halda ədalətsizlik baş verər, sən buna layiq deyilsən”. Məgər
ədalətsizlik məfhumu qeyri-məntiqi varlığın təzahürüdür? O, yazılmayan
xeyirxahlıq kodeksi ilə yaşayanların, cəzaya layiq olmayanların, bəzən üzərinə
düşür. "Yaman özünü tərifləyirsən”, - Ştirlis, gülümsəyərək dedi. Sözün doğru
olsa da, birmənalı səslənir. İnsanı tərifləyəndə o, yaman sevinir, tərifləyən
olmayanda, deyirlər - özü-özünün ağasıdır... Yəqin fürer cavanlıqda kütlə
tərəfindən ünvanına səslənən gurultulu alqışları çox eşidib. Maraqlıdır,
görəsən almanlar öz fürerini psixi analizdən keçməyə məcbur edə bilərlərmi?
Axı, siz paranoiksiz, sanatoriyada dincəlmək, əsəb sistemini gücləndirmək
lazımdır. Rəsm çəkməyi bacarırsınız, deyirlər, akvarel əsəbləri sakitləşdirir,
hətta poeziya ilə də məşğul ola bilərsiniz. Yazdığınız şerləri kütlə qarşısında
oxusanız, hamı sizi alqışlayar. Gənc xanımlar qafiyəli misraları çox sevirlər.
Yox, deyəsən səhv etdim, poeziya müqəddəsdir, paranoikləri ona yaxın qoymaq
olmaz. Günahdır. Mənəviyyatı sağlam olmayanı poeziya özü kənara atır.
...Polkovnik İsayev
("Yustas”) otuz üçüncü ilin payızında qeyd olunan bayramı yadına saldı. O zaman
komandanlıq Qvadalaxara yaxınlığında cəbhə xəttini keçməyi ona icazə verdi. Əsaslı sürətdə təşkil edilən bu keçid
vaxtı sovet kəşfiyyatçısı İspaniya respublikaçılarının dəstəsinə qoşulan SD
agenti ilə görüşmək tapşırığını almışdı. "Pəncərədə” – məxfi görüş yeri belə
adlanır, onu Qrişa Sıroyejkin qarşıladı. Onların dostluğu iyirmi birinci ildən,
Dzerjinski İsayevi Tallinə göndərdiyi vaxtdan başlamışdı. Bu iş Qoxranadan brilyantların
oğurlanması ilə əlaqədar idi. Qrişa Şelexslə bərabər onunla əlaqə saxlayırdı.
Sıroyejkin onu Valensiya
yaxınlığındakı bir binaya gətirdi. Artıq hamı orada toplaşmışdı; Vladimir
Antonov-Ovseyenko, Mixail Koltsov, Rodion Malinovski, Hacı Murat Mamsurov və
Yakov Smuşkeviç. Onların hər biri ilə Maksim Maksimoviçin inqilabın ilk
illərindən möhkəm dostluq əlaqəsi var idi. Həmin illəri o, yaxşı xatırlayırdı;
V.Antonov-Ovseyenkonun tez-tez Dzerjinskinin yanına gəlməsini, R.Malinovskinin
V.Blyuxerlə bərabər İsayevi Vladivostoka yola salmasını və respublika aviasiya
başçısının müşaviri Y.Smuşkeviç ilə Çində olan görüşləri. Orada Vasili Blyuxer
və Mixail Borodin inqilabi Qırmızı Ordunun yaranması üçün fəal iş görürdülər.
O, dostların əhatəsində yalnız bir gecə qaldı. Heç kim gözünü yummadı. Onlar
əvvəlki dostları – Pavel Postışevı, Yakov Petersi, Nikolay Podvoyskini, Mixail
Kedrovu, Qriqori Petrovskini və Nikolay Krılenkonu xatırladırdılar. Sonra
İsayev Antonov-Ovseyenko ilə bərabər kiçik otağa keçdilər. O, İspaniyada baş
konsul vəzifəsində işləyirdi, hər bir işə görə də məsuliyyət daşıyırdı.
- Maksim, - siqaret çəkə-çəkə dedi: - mən bilirəm, sən vətənə qayıtmaq barədə
raport yazmaq istəyirsən, bilirəm, dostum, gücün tükənib, hər şeyi başa
düşürəm... Ancaq mən sənin raportunu Mərkəzə göndərə bilmərəm, ona görə ki,
indi faşizmlə şiddətli mübarizə gedir və bu qanlı mübarizə hələ uzun çəkəcək.V.Antonov-Ovseyenko dərindən siqaretini çəkərək bir neçə dəqiqə susur, İsayevin fikrini öyrənməyə çalışır və sonra gülümsəyərək deyir:
- Sənə deməliyəm, mən hərbiçi kimi 1905-ci ildən praporşik olmaqla otuz iki il təcrübəm var, verilən bütün əmrlər mənə məlumdur. Lakin onlardan biri nizamnamədə yoxdur: "Sağ qalmaq!” əmri, anlayırsan?
- Anlayıram, - deyə, İsayev cavab verir. Bəs evdəkilər bunu necə başa düşsünlər?
Antonov-Ovseyenko onun sözünü kəsir:
- Maksim, orada hər şeyi yaxşı bilirlər. Aydındır?
İsayev onun sözünü təkrar edir. – "Sağ qalmaq”. Yalnız vicdan qanununa görə, əks halda məhv olmalısan. Şərəfsizliklə qazanılan həyat isə heç nəyə dəyməz.
O, iyirmi yeddinci ildə Şanxayda olarkən Menjinskidən aldığı əmri də
xatırladı. Bu, nasional-sosialistlərin hərəkatına qoşulmaq əmri idi; o zaman
ona elə gəlirdi ki, Hitlerin ideyasını nə qədər dərindən öyrənsə də, Mərkəzdə
oturanlar bu fanatikin nə qədər təhlükəli olacağını anlamayacaqlar və onun
hakimiyyətə gəlməsini utopiya hesab edəcəklər. Yalnız 1933-cü ildə İsayev
anladı ki, Vyaçeslav Rudolfoviçin altı il əvvəl nasistlərin hakimiyyətə sahib
olmasının bəşəriyyət üçün çox böyük faciə yaradacağını söyləməsi həqiqət imiş.
Ştirlis fürerin hakimiyyətə gəlmə səbəbini aydınlaşdırmağa çalışsa
da, bu fenomeni izah etməyi bacarmırdı. Sosial-demokratlarla kommunistlər
arasında ümumi cəbhənin olmaması birincilərin seçkilərdə qalib gəlməsinə mane
oldu. Bəs, Hitlər bunu necə bacardı? Axı, otuzuncu illərdən başlayaraq
Almaniyada konservativ və məkrli antikommunist mövqe tutanlar da qüvvətli
idilər; ordu, ilk növbədə "polad dəbilqələr”, möhtəşəm "Milli Almaniya” Partiyası
var idi. Necə oldu ki, bu blok yox, Hitler hakimiyyətə gəldi? İlk növbədə
fəhlə-kəndli sinfini aldatmaqla, gözəl "sosializm” terminini irəli sürməklə və
milli mənsubiyyəti də əlavə edərək, nasistlər səs çoxluğu qazanmış oldular.
Yəni Moskvadan fərqli olaraq, beynəlmiləl yox, yalnız seçmə irqə mənsub
ağaların, alman millətindən olan yüksək səviyyəli vətəndaşlara şirin vədlər
verməklə qarşıya qoyulan məqsədə nail oldular. Zehinləri kor olmuş
millətçi-şovinistlər, özlərini hamıdan yüksəkdə tutanlar, dünyaya ağalıq iddiasında olanlar, tarixin
yaddaşını unutmaqla kütlənin gözünü bağlamağı bacardılar. Amma başqa xalqlara
hökmranlıq arzusunda olanlar son nəticədə özləri məhv olublar. Necə oldu ki,
paranoik Hitler Bethoven, Vaqner, Hegel
və Bax kimi dahiləri olan xalqın beynini zəhərləyə bildi? O, ölkədəki iqtisadi
çətinlikləri yəhudilərin və beynəlmiləl kommunistlərin boynuna yıxmaqla, xalqın
azsavadlı hissəsini, böyük kütləni inandırmağa çalışaraq hakimiyyət başına gəldi.
Tarixçilər sonra deyəcəklər: "Hitler və Göbbels hər çıxışı zamanı xalqın
beynini narkotik kimi dumanlandırır və xoşbəxt gələcəyin yalnız onlara məxsus
olacaqlarını söyləyirdilər. "Almaniya, Almaniya! Hamıdan yüksəkdədir!” şüarı
ölkənin himni kimi səslənirdi. Kütlənin "Adolf
Hitler!” çağırışları, ona, ölkəyə başçılıq etmək imkanı yaratdı. Hər
nitqindən sonra gurultulu alqışlar eşidən fürer arzusunu həyata keçirmək üçün
xalqın etimadından istifadə edərək, bu vəziyyəti pasyans oyununda kart yığını
kimi işlədirdi.
Ştirlis bərk yorulduğunu hiss edirdi. Berlin uzaqda deyildi: aydın
səmaya ucalan krematoriyanın kədərli qara tüstüləri və ingilis-amerikan aviasiyasının
gündəlik uçuşları Reyxin paytaxtının yaxınlaşmasını göstərirdi.
Maksim Maksimoviç özlüyündə fikirləşirdi, əgər bir də maşından çıxıb,
torpaq üstünə oturmalı olsam, dözməyib geriyə dönüb, Bazelə tərəf gedəcəyəm,
sonra sərhədi keçib, ilk rastlaşdığım kiçik hoteldə, otağa daxil olduğum anda
yatmağa çalışacağam. Burada küçələrin sakitliyini yalnız qatarların səsi pozur.
Mən isə uşaqlıqdan onların səsinə alışmışam. Sənə indi yatmaq olmaz, dost. Sür
maşınını, get evinə, duş qəbul et, isti kofe iç və işinə davam et!..Mənzil başına üç döngə qalmış Ştirlis əyləci basdı, çünki qarşısından qara pişik keçdi. Burada onu ötüb keçən maşının olmayacağını bilirdi. Babelsberqdə, demək olar, maşın qalmayıb, hamısını cəbhənin ehtiyacı üçün alıblar. Köhnələri isə qarajda durur, çünki benzinə də çox ciddi limit qoyulub. Yolu keçən bir canlı da görsənmirdi. Yalnız bombalar atılan vaxtda onlar mənzildən çıxıb, təhlükəsiz yerdə xilas olmağa çalışırdılar.
Mən gözləyəcəyəm, - deyə Ştirlits mühərriki də söndürdü. Gözləməyi
bacarıram. Axı, deyilənə görə, soldan sağa yolu keçən qara pişik – çox pis
əlamətdir. Mən hər şeyi dərindən düşünüb, düzgün qərar verməliyəm. O gün ki
Berlinə qayıtmağa razılıq verdim, başa düşdüm ki, özümə ölüm hökmü vermişəm.
Yalnız xəstə adamlar qorxu hissi keçirmirlər. Deməli, qayıtmağa razılaşmaqla
mən sağ qalmağa ümid edə bilərəm. Məni nədə günahlandıra bilərlər? Şübhə üçün
pastor Şlaqın bacısı və onun uşaqları ola
bilər. Əgər onları gestapoya aparsalar, mənim işim bitmiş olar.
Ancaq deməliyəm ki, onları praktiki
olaraq hansısa bir işdə müqəssir saymaq çətindir, sənədləri də etibarlıdır. Məskunlaşdıqları
dağlara, amerikalılar hər an gələ bilərlər. Əlbəttə, dünyanın işini bilmək
olmaz. Pastor özü necə? Onu ələ keçirmək çox çətin olar. Görəsən, Şellenberq
Müllerlə kontakta girə bilərmi? Belədə onun birinci sualı bu olacaq: "Necə ola
bilərdi ki, Kaltenbrunner və Borman separat danışıqlardan xəbər tuta biliblər?”
Mən özümə müdafiə variantı tapmalıyam, beynimdə fikirlər dolaşır, indi də qara
pişik qabağımdan keçdi. Oturub gözləyəcəyəm, heç olmasa bir nəfər bu yolu
birinci keçsin. Bəlkə sərhədi qoruyanlar, Alman-İsveçrə sərhədini keçənlərin
gizli yolla şəklini çəkir. Yəqin indi Müller Katya ilə mənim portretimə baxır.
Niyə də yox? Bundan əlavə, onun agentləri izimə düşüb, Potsdamda və ya
Veddinqdə rabitəçilərlə kontakta girəcəyim məqamda da məni tuta bilərlər.
Ştirlis yorğun halda başını qaldırır; maşının yan güzgüsündə kimsəsiz
boş küçəni görür. Məni indi əsas sual düşündürür. Onu da mənə Şellenberq
verəcək...
Adicə təbəssümü ilə İsveçrədə gördüyüm işlər barədə hesabat yazmağı
tələb edəcək, xüsusilə də general Volfun maşında yanması barədə. Sonra pastorla
keçirdiyim görüşün ünvanını, habelə zəng etdiyim telefon nömrələrini bilmək
istəyəcək. Yəqin orada məni izləyənlər də olub. Axı, mən vətənə qayıtmağa
razılıq alacağıma əmin idim. Ona görə də, yoxlamadan pis çıxdım. Səni çox pis
yoxlayıblar, İsayev, harada iz qoyduğunu yadına sal. Əvvəla, professor
Pleyşnerin qaldığı "Virdjiniya” pansionatında. Bilavasitə sübut - Müllerin
idarəsindən gələn xəbər idi. "Blyumenştrasse” küçəsində gestaponun tutduğu mənzilə
düşünmədən daxil olan və mənim gizli şifrəmi onlara verən ağlı çaşmış Pleyşner
oldu. Lakin qoca professor səhvini başa düşəndən sonra intihar etdi. Bununla da
o, Müllerin kabinetində bizi qarşı-qarşıya durmaqla gestapo şefini sevindirə
bilmədi. Belə olan halda məni günahlandırmaq üçün sübut yoxdur. Başqa nə ola
bilər? Sadəcə, Şellenberq pastoru çağırmağı tələb edə bilər: "Mən onu burada,
kamerada görmək istərdim, orada, azadlıqda yox”. Mənim cavabım isə belə
olacaqdı: "Bu, məqsədəuyğun deyil, biz Şlaqın köməyilə İsveçrədə gedən məxfi
danışıqlarla kontakt bağlamalıyıq. Onunla əlaqəni kəsmək işin xeyrinə olmaz”.Qara pişiyin yolu keçməsinin səbəbi bu qədər vaxtı yolda dayanmağım
üçün də faydalı oldu. Yalnız günah sahibi olmayan adam belə edə bilər.
Berlinə çatan kimi ilk görüşəcəyim adam Borman olmalıdır. Pastor
Şlaqın əldə etdiyi plyonkanı və Dalles
ilə aparılan danışıqlar haqqında məlumatı da ona verməliyəm. Niyə də
yox? Britaniyalılar demişkən "parçala və hökm sür”... Ancaq Bormana evdən zəng
vurmaq olmaz. Kim bilir, bəlkə Müller öz adamlarına orada oturmağa əmr verib?O, mühərriki işə saldı, mexaniki olaraq güzgüyə baxdı və gördü ki,
balaca bir oğlan itlə bərabər səkinin üstü ilə qaçır. O, qorxudan başını
çiyinlərinə sıxaraq qaçırdı, deyəsən, hava həyəcanı gözlənilirdi. Oğlanın
sifəti qırışmış perqamentə bənzəyirdi. Belə vəziyyət ölümqabağı, qocalarda
olur. Ştirlis sürət rıçaqını "birinciyə” keçirdi, "pişiyin qara xəttini”
yavaş-yavaş keçərək bir anlığa əyləci basdı, ardınca həmin xətti keçən oğlana
gülümsəyərək əl elədi. Bundan sonra maşını arxaya verib, səmtini dəyişdi və
mərkəzə tərəf getdi.
Orada, metronun yaxınlığında, bir neçə yerdə telefon-avtomatlar
işləyirdi. Fişermarkteyə məxsus olan kafelərin birindən zəng vurmaq olardı.
Lakin oradan bütün danışıqlar rayon gestaposu tərəfindən yazılırdı. 1934-cü il
iyun ayının 7-dən etibarən bütün restoran, mehmanxana, bar və kafelərin
sahibləri hakimiyyət orqanları ilə əməkdaşlıq etməli və şübhəli qonaqlar
haqqında məlumat verməyə borclu idilər. Əgər pivə içməyə gələn üzü tüklü adam
səliqəsiz və yaxud əksinə, həddən artıq gözəl geyinibsə, əgər qonaq ağlayır və
ya ucadan gülürsə, bir sözlə, kütlədən xeyli fərqlənirsə, o zaman onun barəsində dərhal gestapo
şöbəsinə məlumat bildirməli idilər.
Ştirlis maşını "Adolf Hitler Plats” metro stansiyasının yaxınlığında
saxladı. Diqqətlə nəzərdən keçirdikdən sonra maşının çirkli olduğunu görüb, onu
təcili yumaq qərarına gəldi. Əks halda, polislər onun xidməti maşınının
nömrəsini dərhal zəncirvari rabitə ilə bir-birinə ötürəcəklər. Çünki hər gün
vəzifəli nasistin səfərləri barədə məlumat yoxlanılır və onların qeyri-standart
hesab edilən marşrutları gestapoya çatdırılırdı.
Ştirlis ilk telefon zəngini Bormana etməkdən vaz keçdi. O fikirləşdi
ki, belə etmiş olsa, Mülleri qəzəbləndirə bilər. Vaxtilə aralarında olmuş dialoqu
o, bir daha xatırladı: "Gördünüz, Ştirlis, necə asanlıqla – on dəqiqəyə sizi
aldım!”
Mən indi onun köməkçisi Ştoltsa zəng vurub deməliyəm ki, qayıtmağımı
rəisinə çatdırsın və fövqəladə vacib informasiyanı ona vermək üçün vaxt təyin
etsin... Ondan sonra mən Bormana zəng vuracağam. Əhsən, Ştirlis, sən vaxtında
çox vacib düzəliş etdin. Deyirlər, toplananların yerini dəyişməklə cəm
dəyişmir. Ancaq həmişə belə olmur. Məni indi bir məsələ daha çox narahat edir.
Cavan oğlanın, barda oturduğum gün mənə qayıtmaq barədə verdiyi əmri başımdan
çıxara bilmirəm. Əmr yox, əlbəttə, aydın məsələdir, bu, xahiş idi. Mən bu sualı
özümə verməkdən qorxuram: "Niyə mən qayıtmalıyam?” Yəqin İsveçrədə olduğum vaxt
bizim qəzetlərdən oxuduqlarımı mən, sadəcə, dərk edə bilmədim. Necə ola bilər
ki, doğma evdə olanlar hansı hadisələrin baş verəcəyini, burada oturduğum
yerdə, məndən yaxşı bilirlər? Bəlkə - bu, həqiqətən belədir. Elə ona görə də
mən qayıdıram...”
Yulian Semyonov
Hekayəni qısa ixtisarla tərcümə etdi: Həsən Tağıyev