Postmodernizm, ironiya və ləzzət

1965-ci ildən bu günədək iki fikir hamı üçün gün kimi aydındır. Biri budur ki, süjeti hətta digər süjetlərin nəql edilmə prosesində də bulmaq olar; digər cəhət ondan ibarətdir ki, nəql etmə prosesi nəql edilən süjetin özündən daha az "barışdırıcı” təsir bağışlaya bilər. Demək, mahiyyətcə nə qədər ağır, problematik olsa da, hər halda heç zaman əldən düşməyən – ürəklər ovlayan romanlar yazmaq mümkündür.

Belə bir "bağlaşma” təkcə süjet axtarışı yox, həm də ləzzət-zövq axtarışları idi və postmoderizmin Amerika tədqiqatçıları bunları incələməli idilər.

Təəssüf ki, "postmoderzm” termini hazırda nəyə desən aid edilir. Görünür, bu gün belə ad qoyma təkcə "istehlakçının” zövqündən asılıdır. Digər tərəfdən, yenə görünür ki, bu gün onun mənasını yalnız keçmişlə bağlayırlar. Əvvəllər belə bir fikir var idi ki, bu anlayış son iyirmi ilin yazıçı və rəssamlarına aiddir. Daha sonralar onu əsrin əvvəllərinə qədər dartıb uzatdılar və sonra bir az da… Bu dartma, uzatma prosesi hələ ki, son dayanacaq bilmir. Ən sonuncu postmodernist elan edilən şəxsin adı Homerdir.

Ümumən, mənim fikrim budur ki, postmodernizm – heç bir ayrıca, müəyyən zaman kəsiyində aid edilə bilməyən bir təmayüldür. Bu, necə deyim, daha çox mənəvi-ruhi bir kateqoriyadır, daha doğrusu, sənətə cəhd etmə, onun yolunda özünü fəda etmə üsuludur.

Demək mümkündür ki, hər bir dövrün özünəməxsus postmodernist ovqatı olur, necə ki, hər bir dövrün özünün manyerizmi mövcuddur (belə deyək: məncə, postmodernizm manyerizmin bir metatarixi kateqoriya kimi sadəcə addəyişməsidir).

Belə bir rəy mövcuddur ki, hər bir dövrdə müəyyən böhran məqamının qabarıqlaşması təbiidir, bunu Nitsşe "Vədəsiz düşüncələr” əsərində də göstərmişdir. Keçmiş qarşımızda şərt qoyur, bizi şantaj etməkdən usanmır. Keçən zamanların avanqard sənəti keçmişlə haqq-hesab çürütmək arzusunda bulunur. "Rədd olsun Ay işığı!” kimi futurist şüarlar istənilən avanqard sənətin tipik proqramıdır, yalnız "Ay işığı”nı uyğun ifadəylə əvəzləmək gərək. Avanqard keçmiş olanı – ənənəvi obrazlılığı dağıdır. "Avinyonlu qız” elə klassik avanqard jestidir. Bunu ifa etdikdən sonra avanqard sənəti daha irəli cumur, mövcud obraz sistemini dağıdır, öldürür, abstraksiyayacan gedib çatır, forma amorflaşır, onlar sanki dartılıb cırılmış kətana çevrilirlər. Arxidekturada bu, artıq təkcə bir sütundan ibarət evdir, tam paraleliped formasıdır. Ədəbiyyatda bu, Borrouzh tipli eksperimentlərdir; nitq axını kollaj doğurur, hər şey lallığa doğru axır, yazılmalı vərəq əvvəl-axır ağ qalır. Musiqidə atonallıq yerini küyə və mütləq sükuta verir.

Ancaq elə bir məqam yetişir ki, artıq avanqard (modernizm) özünə yer tapmır, axı artıq o, özünün metadilini formalaşdırıb və bunun üzərində özünəməxsus "anlaşılmaz” mətnlər istehsal etməkdədir. Postmodernizmin modernizmə cavabı keçmişin etirafından ibarətdir: onu dağıtmaq olmazsa, demək o zaman biz tam sükuta, lallığa gedib çatırıq, onu təzədən ironiya ələyindən keçirib yoxlamaq gərək. Postmodernizmin belə yanaşma tipi məncə son dərəcə mədəni qadına vurulmuş kişini xatırladır. O bilir ki, məsələn, deyə bilməz: "Mən səni dəlicəsinə sevirəm”. Çünki o, bilir ki, bunu Liala yazıb. Ancaq necə də olsa çıxış yolu var. o, belə də deyə bilər: "Liala demişkən, mən səni dəlicəsinə sevirəm”. Beləcə o, yalançı məsumluqdan vaz keçərək və dəqiq bildikdən sonra ki, daha belə məsum söhbət bir də alınmayacaq, bu an qadına ürəyindən keçənləri artıqlaması ilə deyə bilib: deyir ki, onu sevir, bəli, onu lap sadəlövh vaxtlarından sevməyə başlayıb. Əgər qadın onun ağırlığına dözüb oyunun içində qala bilsə, bunu məhəbbət etirafı kimi anlayacaq. Bu anda onların hər biri keçmişin təhdidini qəbul edəcək. Bu keçmişi artıq yox etmək, aradan qaldırmaq, nə də onu vurub öldürmək olmaz, hər ikisinin ağılları başlarında ikən böyük ləzzətlə ironiya oyununa girişəcəklər. Ancaq hər ikisi ayaq saxlayıb bir dəfə də təmiz məhəbbətdən söz aça bilərlər.

İroniya metadil oyundur. Kvadrat içində oyundur, oradan kənara çıxmaq, qaçıb qurtulmaq mümkünsüzdür. Bu babətdən, əgər modernizmdə kimsə oyunu anlamırsa, ona yalnız bunu inkar etmək qalır. Ancaq postmodernizm oyunu anlamadan da, hər şeyi ciddi qəbul etmək mümkündür. Bu isə məhz ironiyanın özəlliyi və təbiətidir. Həmişə ironik olanı ciddi qəbul eləyən tapılır. Bizə elə gəlir ki, Pikassonun, Xuana Qrisin… kollajları modernizmə aiddir. Buna görə adi kütlə onları qəbul etmədi. Ancaq Maks Ernestin kollajları postmodernizmə aiddir. O, XIX əsr qravürasından qalaq-qalaq fraqmentlər əxz etmişdi. Onları fantastik nağıl kimi – yuxuların səsləndirilməsi kimi oxumaq da olardı. Və burada heçə sezmək də olmur ki, bu təhkiyə qravüralardan "axıb gəlir”, ya bəlkə o kollajların özləri səslənib oxuyur. Bu elə əsl postmodernizmdirsə, aydındır ki, niyə Stern və Rable də məhz postmodernist sayılırlar. Borxes də elə bu səbəbdən həmin sıranın bir nəfəridir.

Postmodernizm barədə lap bineyi-qədimdən hər şey deyilib (Bartın "Ədəbiyyat və tükənmə” məqaləsini anaq). Ancaq heç də hər şey postmodernizm nəzəriyyəçilərinin müəyyənləşdirdikləri yarlıqlara uyğun gəlmir: bu, postmodernistdir, o, isə yox! Ancaq mən tədqiqatçıların çoxsaylı istinadlarında müəyyənləşən bir qayda maraqlandırır: mənim üçün ideal postmodern yazıçı heç kəsi təqlid etmir və bununla bərabər XIX əsrdə yaşayan babalarını da, XX əsrdə yaşayan atalarını da inkar etmir. O, postmodernist sənəti əxz edib, ancaq bunu boynunda ağır bir yük kimi daşımır. Bəlkə bu dünyada bu yazıçı üçün daha arzulanmalı heç nə qalmayıb, özünü gözə soxmağa da bir elə ehtiyacı yoxdur. Bu adam Ceyms Mqinera və İvinq Uollesin pərəstişkarlarını həyəcanlandırmaq niyyətinə də düşmür. Burada biz hələ savadı çatışmayan kütlədən, bir də informasiya vasitələrinin beyinlərini çürütdüyü kəslərdən söz açmırıq. Ancaq, o, ümid etməlidir ki, diqqətlər projektor kimi əvvəl-axır ona yönələcək. Tomas Mannın ilk xristianlar adlandırdığı kəslərdən daha çox auditoriya yığacaq.

Burada mən cazla, yaxud klassik musiqiylə analogiya aparmaq istərdim: təkrar QULAQ asanda, yaxud partituranın təkrar oxunuşunda ilk dəfə görmədiklərimizi görürük. Və bu hal istər professional musiqiçilərdə, istərsə də adi dinləyicilərdə müşahidə olunur. Bax, beləcə, 1980-ci ildə Rolan Bart təzədən bu mövzuya qayıtdı, ancaq bu dəfə yazısına "Ədəbiyyatın bütövlüyü” adını qoydu. Heç şübhəsiz, Lesli Fider kimi məsələyə tam paradoksal yanaşmaq mümkündür. "Kolibano” jurnalında onun 1981-ci ildə qələmə aldığı məqaləsi çap edilib. Lap yaxınlarda "Kölgə sahəsi” jurnalında (yeni nömrədə) onun Amerika həmkarlarıyla disskusiyası (höcətləşməsi-!) görünməkdədir. Təbii ki, Fidler onları divara qısnayır. O, sonuncu mogikan hesab etdiyi macəra, qotik ədəbiyyatını tərifləyir, ümumən tənqidin qəzəbinə düçar olan bu "xırda məlumat” mif yaratmaq gücünə malikdir və saysız oxucu nəslinin təsəvvüründə yenə də diridir. O. belə bir ciddi sual qoyur, görəsən nə vaxt "Tom dayının koması” tipli əsərlər yaranacaq, elə bir əsər ki, onu eyni maraqla mətbəxdə də, uşaq və qonaq otağında da oxumaq mümkün olsun. O, Şekspiri də cəlb edə bilənlər dəstəsinə aid edir, onun əsərlərini "Küləyin apardıqları” ilə bir sırada görürdü. O, bizim hamımıza incə zövqlü tənqidçi kimi tanışdır, ancaq özü necə, buna inanırmı? Sadəcə o, incəsənətlə ləzzət, zövq arasındakı divarı vurub uçurmaq istəyir. Anlayır ki, geniş oxucu kütləsinin diqqətini çəkmək və onların arzularını tam şəkildə ödəmək elə avanqard olmağın özüdür. Ancaq o, bizə bunu deməyə əl yeri qoyur ki, oxucunun arzusunu reallaşdırmaq heç də mütləq mənada barışdırıcı olmaq demək deyildir.

Tərcümə edən: Cavanşir Yusifli