MİRCAVAD MƏNİ ÖLDÜRDÜ
Azərbaycanın
dissident rəssamı Mircavad Mircavadovun rəsmlərinin əslini görməmişdim. Çox istəyirdim
vurduğu rəngləri, əllərinin izlərini ürəyimə köçürüm. Təsadüfən Azərbaycan
Milli İncəsənət muzeyində sərgisinin düzənləndiyini öyrəndim. Sərgiyə getməliydim.
Belə fürsət çətin ələdüşəndi.Qızım Nihaləyə
dedim, sən də mütləq o sərgiyə baxmalısan. Razılaşdıq. May ayından iyul ayının
sonunadək nə zaman hazırlaşdıq, həmin gün elə hadisə baş verdi, on dəqiqəlik
yolu dəf edə bilmədik.Aydın məsələydi,
hansı qüvvəsə ora getməyimizi istəmirdi.
Mircavad öləndən sonra öz hökmünü əsərləriylə yaşadırdı. Yenə də orijinallıq
göstərirdi: vaxtilə ona edilən haqsızlığın əvəzini onu sevənlərdən çıxırdı.
Dönük insanları ulduz dünyasına yaxın buraxmırdı, laqeydliyimizi beləcə özümüzə
qaytarırıdı.Bir gün əvvəl qərara
gəldik ki, səhər tezdən bütün iş-gücü atıb sərgiyə gedəcəyik.
***
Mircavad
istedadın QİYAMƏT GÜNÜYDÜ. "Mənim şəkillərimin mövzuları” qeydində mövzularını
belə açıqlamışdı:"Bizim eraya qədərin
kataklizmləri. Dünyaların yaranışı. Qalaktikaların məhvi. Tale. Aləmi fəth edən
ruh. Dünya harmoniyasının fəthi. Ulduzların doğulması. Mahiyyət. Bütün bunlar,
sözsüz ki, antrtopomorf və zoomorf obrazlarla ifadədir. Xoşbəxtlik və bədbəxtlik. Sevinc və kədər. Həyat burulğanı. Peyğəmbərlərin
əzəməti və xəbisliyin bədnamlığı.
Məişət təlxəkliyi. Yarmarka oyunbazlığı. Fatehlər və qullar.
İşğal. Qlobal müharibə təhlükəsi. Ümid işığı. Pəncərə arxasında ulayan külək. Məhəbbət. Ekstaz. Marazm.Damda oxuyan
müştəbeh axmaq. Aslan nəriltisi. Qadın mərsiyəsi. Məişət miskinliyi. Qüdrət.
Unutqanlıq”.
Anladım ki, bütün
bunlar SSRİ dağılandan sonrakı aqibətimizdir. Dünyanın indiki
çaxnaşmasıydı.Bir milyon 200
min yurdsuzun fəryadıydı.Yanan kəndlərimiz,
şəhərlərimiz, əsirliyə sürüklənən qız-gəlinlərimizin ah-naləsiydi.Çingiz
Mustafayevin çatlayan ürəyiydi. Çingizin Xocalı dəhşətlərini yığıb-yığışdıra
bilməyən kamerası bu əsərlərə bənzəyirdi.Məgər görmürük?Əlbəttə, biz
yalnız şahidi olduğumuzu, yaşadığımızı təsdiqləyirik.
***
Mircavadın əsərləri
zamanın nəbziydi, hər kəs onu tuta bilməzdi. O, təkcə qana batmış Qarabağı
deyil, sivilizasiyaların, dinlərin, əxlaqların… sevgilərin qarşıdurmalarını,
dünyanın altını üstünə çevirən sunamiləri, daşqınları, zəlzələləri, vulkanları,
SSRİ dağılandan sonra daha da itilənən qanlı milli münaqişələri görürdü və
yaşadırdı.21-ci əsri çəkib
20-ci əsrə gətirmişdi.Zaman saatını yüz il... min illər... irəli çəkmişdi.Onun tabloları
mövcud olduğumuz məkanla uyuşmayan, özünə yer tapmayan, yer tuta bilməyən,
ağlımıza, duyum və idrakımıza uyğun gəlməyən zaman parçalayırdı.İnsanlar
yaşamadıqları zamanın yükünü çəkə bilmirdilər.Bu həqiqətin
içində olub dərk etməyənlər, "Somnambula” (1986)
vəziyyətinə düşürdülər.Bu əsərlər
qaranlıq gələcəyimizin parçalayırdı. Həyəcanlandırır, şok vəziyyətinə salırdı.Bəşər
psixologiyasının affekt halıydı.Bir çox insanlar
sadəcə bu əsərləri görmək istəmirdilər. Çoxları izah edə bilmirdilər. Təsirinə
düşənlər mənim kimi kimi yazıq vəziyyətə
düşürdülər.Zamanın
amansızlığı duyanı da, duymayanı da qorxudurdu.Zamansız məkandan
məkansız zamana keçiddə mənəvi iflic keçirirdilər.
***
Mircavad əsrimizin
ən qüdrətli maqı, öncəgörəniydi. Onun əsərlərinin kodu heç zaman açılmayacaq.Mən indiyədək heç
bir rəssamın əsərində bu qədər şifr, simvol, hərəkət görməmişəm.Əbədiliyin kodunu
fani dünyada açmaq olarmı?Onun əsərlərinə
baxanda adamı vahimə basır. Bu qədər bəşəri, bu qədər milli olasan!İki əlin
boynumdan yapışdığını hiss edirəm. Bu, "İşğal”
əsəridir. 1978-ci il. Sovet zamanında hansı işğaldan söz gedə bilərdi, onu
aqressiya kimi qəbul etmirdilər. Onda Qarabağ müsibəti yoxdu. Masmavi səmada
qırmızı günəş parlayırdı. Geniş tarlalarda gözəl-göyçək qız-gəlinlər qovurula-qovurula
ağ qızıl yığırdılar.Alma-qarpız,
balıq-kürü böyük vicdanla, ülvi məhəbbət və mətin sədaqətlə Moskvaya daşınırdı.Ətin buzu beş
saata açılmırdı.Telli sazın
şaqraq sədaları qavalı divara yapışdırmışdı.Bu bəxtiyarlığı
kim cəsarət edib pozsaydı, aqibəti məlumdu. Soruşmurdular, nədi canını sıxan?
Elə bu məsud vaxtda küncdə-bucaqda, sarayda-tövlədə, yasda-yataqda… Qarabağın məkrli
planı cızılırdı. Bu plan bizi bal yuxularda yatıran Kremldə möhürlənirdi.Xocalı düzlərindəki
vəhşət. Onu 1972-ci ildə doğulmuş "Yırtıcılar”
törədəcəklər."Əsrlərin himni” silsiləsinin kantatası
1983-cü illərdə qol qaldırıb gözlərimizi qamaşdıran, kor edən "İblisin rəqsi”ydi.Xoşbəxtliyimiz
aşıb-daşırdı. Atımız-eşşəyimiz də qəhqəhə çəkib gülürdülər. "Nəhəng gəlinlər” təkgöz uşaqlar doğurdular. Həyat səyyar
aktyorlardan, akrobatlar və musiqiçilərdən ibarət "Tamaşa”ydı.
Mixail Qorbaçovun
hakimiyyətə gəlməsinə hələ 13 il vardı, amma Mircavad bu gəlişi görmüşdü. Artıq
"Qırmızı divanda” (1978) yayxanan erməni qadınları məsum türk
qadınlarının "Yuva”sını (1982) dağıdıb, onları ərsiz qoyurdular.
Qırmızı
imperiyanın aysberqi tərpənmişdi. Məkrli Qarabağ planı qaraxal Qorbaçovun dirsəyinin
altındaydı. Azərbaycan "Letargiya”
(1983) yuxusuna dalmışdı. Millət "Hərəkət”ə gəlmirdi. Camaat kosmosa
uçanda bizim "Nur saçan atlı”lar (1986)
Ermənistana nur və şəfəq saçırdılar."Yüzilliklərin himni” hələ çalınmamışdı."Yirtıcılar”ın torpaqlarımızı işğal etmələrinə az
qalmışdı."Duyma” qabiliyyətimizi qeyb etmişdik.Bu əsərlər özgə
dünyalara açılan qapılardır – onlardan necə bilməzsən.Keçən bir daha
geri qayıtmaz.
***
Çün günorta
olmuşdu, dedim gəl nahar edək, qızım həmişəki kimi mənə görə razılaşdı. Az yesəm
də, halım dəyişdi, ürəyim bulanır, başım ağrıyırdı. Təəccüb qalmışdıq. Bu, yeməkdən
deyildi, dünən günün altında bir az gəzmişdik, amma o dünəndi. Dünən kefimiz əladan
əlaydı. Filarmoniyanın qarşısında durmuşduq. Mən ürəksiz-ürəksiz deyirəm:
– Bəlkə taksiylə
qayıdaq evə. Başım bərk ağrıyır.
– Yox, ana,
buracan gəlmişik, indi qayıtsaq, bir də sərgiyə gəlmək bizə qismət olmayacaq. Mən
artıq qorxuram.
Hərəkəti tənzimləyən
gənc polis elə bildi yolu keçməyə ehtiyat edirik.
– Gəlin sizi
yoldan keçirim.
Deyəsən, tilsim
qırıldı. Polis ağacı qaldırıb maşınları saxladı, yolu keçməkdən başqa çarəmiz
qalmadı.
İlk dəfəydi polis
ehtiram göstərib məni yoldan keçirirdi.
***
Elə bilirdim muzeyə girəndə nəsə qəribə hisslər
keçirəcəyəm. Birinci mərtəbədə müsbət, qeyri-adi aura hiss etmədim. Bilet
aldıq, fotoşəkil çəkməyə də icazə verirdilər. Bir onu dedilər ki, televiziya çəkilişi
gedir. Bu, heç xoşuma gəlmədi.
***
Ah, İBTİDAİ
DƏRKİN RAHATLIĞI!
İkincə mərtəbəyə
qalxdıq. Salonlarda məkan ölçüləri itmişdi. Harada olduğumu unutmuşdum. Bura gəlməmişdən
bir sərgi illüziyası yaratmışdım. Rəsmlərin qarşısında donub qalacaq, onların
sirrinə dalacaqdım.
Düşündüyüm kimi
olmadı. Əsərlər tünd şərab kimi adamı tuturdu. Ayaqlarını yerə dirəyib, zillənib
baxmağa, araşdırmağa həvəsin, ya da gücün qalmırdı.
Tez baxıb keçmək
istəyirsən.
***
Görkəmli qırğız
yazıçısı Çingiz Aytmatov onun əsərlərini görəndə heyrətini belə ifadə etdi:
"Açığını deyim ki, fəciliyi və iblisanəliyi fırça vasitəsilə belə ifadə etmək
ustalığına indiyədək rast gəlməmişəm. Tablolar bir an belə göz önündən getmir.
Görəsən, biz onları qiymətləndirə biləcəyikmi?"1987-ci ildə ilk
sərgisi açılanda Mircavadın 64 yaşı var idi.Əgər Çingiz
Aytmatov olmasaydı, bəlkə də unudulacaqdı. Ən yumşağı, çoxları onu
tanımayacaqdı.
***
Mircavad özgə dünyanın adamıydı, maddiliyi
dişlərinə çəkərək möhkəmliyini yoxlayırdı.Çoxdan həmin
ölçülərdə ölümsüzlüyünü yaşayırdı. Orada müasirlərinə yer yox idi. Hər yerdə
yerlənmək istəyənlər onlarda yer tapa
bilməyəndə gücsüzlüklərini onun əsərlərini çırmaqda, parçalamaqda, aşağılamaqda
ifadə edirdilər.Bircə fraqment də
bəs idi, ürəkləri, şüurları fəth etməyə. Daşlaşmış təsəvvürlər bəşəri
yaramazlıqlara diş qıcayan, qışqıran rənglərə
tab gətirə bilməyib parçalanırdı.Özü tam və bölünməz
qalırdı.
***
Ən çox qırmızı və
qara rənglərdə çəkmək də yalnız ona xasdı. Qırmızı şeytanın rəngidir. Həm də rəhmin,
həyanın, sevginin rəngidir.Ağ-qara prinsipinin
bərqərar olduğu dünyada qara ürəklərin qırmızı qanını kətana axıtmaqdan həzz
alırdı.Qırmızı qanı
obrazlara çevirib maddi dünyanın üstünə qaldırırdı.
Acı reallıqla
vuruşmağa göndərirdi.
***
Nənəm çox əsəbiləşib
birinə qarğış edəndə deyirdi: "Görüm səni qırmızı gülləyə tuş gələsən!”Qırmızı gülləylə
vurulmuş əliyin yarasından qara-qırmızı qan fışqırırdı. Daşlıqda gölmələndiyindən
çala-çopurdu.Rənglərin dadını
da hiss etdim – turşməzə, şirin, həm də qarışıq ekzotik dadı.İmisti.
***
Məzar soyuqluğu
bizi üşütdü. Muzeydə tamaşaçı gözə dəymirdi.Yayın ortası olsa
da, bu soyuqluq xoşagəlməzdi. Başa düşdüm,
qəflətin nəfəsidir bu rəsmlər.Ölüm
obrazlarıydı.Və mən qorxdum.İlk dəfə şəkil çəkəndə
belə qorxmuşdum. Çəkdiklərimi özüm də anlamırdım. Bütün günü şəkil çəkmək istəyini
ağılsızlıq hesab edirdim.
***
...Azan səsi gəldi.
Fikrim dağıldı. Yazmağı saxladım. Sübh namazının vaxtıdır. Ağır bir gecə
yaşayıb, yuxumu ərşə çəkib yazıram. Yəni özgə vaxtlarda fədakarlıq edib, yuxumu
kəsib, yazan deyiləm. Bax bu an, səhərə yaxın, saat 5-ə 3 dəqiqə qalıb. Azan ərşə
qalxdı, ürəyim çalxandı. Bu azan Mircavad rəsmlərinin rəngləri kimi göylərin
yaxasından yapışıb nəsə diləyirdi. Suallarına cavab tapmayanda hayqırırdı.
***
Pəncərəm açıqdır,
yayda belə sərinlik?Mircavadın rəsmləri kosmik ənginliyin pəncərələridir: oradan könlümüzə
işıq da düşür, daşlar da yağır başımıza.
***
Bəşər həmişə yaxşılıqdan
deyil, bədbəxtlikdən ruhlanıb nümunə götürür.2006-cı ildə "7
ayın ovqatı” kitabımı çapa hazırlayırdım.
Kitabın tərtibatı üstündə mənasız yerə baş sındırırdım. Həyatım boyu qohum,
dost, tanış qarşısında… borc ipinin boynuma salınıb biabırcasına sürünməyimə,
ömrümün-günümün oğurlanmasına, talanmasına razı olmuşam…Kaş onların bircəsi
dilə gəlib deyəydi: "Yazıqsan, əvvəl özünə gün ağla!”
Ya da beləcə üzümə
çırpılaydı: "Bilirsən nə var, sənin diqqətin bizə lazım deyil. Sənin
qayğılarına ehtiyacımız yoxdur. Sənsiz özümüzü daha xoşbəxt, daha azad hiss
edirik”.Belə! Əlbəttə,
bunların heç biri olmayıb. Mircavad, İsa Muğanna, Ramil Səfərov, Adil Mirseyid,
Mübariz, Əliyar kimi cəmiyyət
buxovlarından qopmağa cəsarətim çatmayıb.Beləliklə, iki
dünyanın arasında çapalaya-çapalaya qalmışam. Ondan da olmuşam, bundan da. Mənim
kimi müti insanlar yüzlərlə, minlərlədir.
***
Mircavad rənglərin
sehirbazıydı, mavi kölgəyə dönüb dalğaların üstüylə sonsuzluğa gedirdi...
...Qalmışdım dəryanın
ortasında. Həyatım boyu çapalayırdım, hamı kimi sahilə çıxıb lövbər atmaqdan
uzaqdım. Batırdım, amma qışqırıb, haraya salıb kimisə köməyə çağırmaq istəmirdim.Sahildə yerlənmiş, irilənmiş, lövbər salıb, torpaqları zəbt etmiş insanlar... yaxın
ürək dostlarım uzaqdan əl edib batmamağı məsləhət görürdülər. Onlar fədakarlığıma
əmin olub yeri gələndə mənə arxalansalar da, cəsarətimə gülürdülər. Xilas olma
şansıma əmin deyildilər. Dalğasız dənizin şüşə səthində müvazinətimi hansı
üsullarla saxlamağım onlar üçün daha maraqlıydı.
Adam kimi də bata
bilmirdim, ürəkləri toxtasın. Yorulanda dalğalar da, dəniz də məni taleyin
ümidinə buraxdılar.
Hanı qəddar dəniz,
coşub-daşan, gurlayan dalğalar, sinəsi qəzəblə qabaran quduz sular?
Yer adamı suyun
üstündə dura bilərmi?
Dalğalar meyitləri
sahilə atırlar.
Sahil kimsəsizdi.
Xilasım heç kim üçün maraqlı deyildi.
***
Mağazada boya
alırdım. Gördüm bir qadın diqqətlə mənə baxır. Yəqin təəccüblənirdi mən necə rəssamam,
rəngləri, rəssamlıq avadanlıqlarını tanımıram.
Albomu həyəcanla
xalq yazıçısı Anara təqdim edəndə ağlıma da gəlməzdi ki, azlıq təşkil edən rəngli rəsmlərim sənət bilicisi
olan yazıçının diqqətini çəkəcək. Anar müəllim dedi: "Mircavadın rəsmlərinə
oxşayır”.Sevindim,
Mircavad kimi çəkə bilməsəm də, ona bir azca, lap bir azca da oxşamağım ürəyimə
toxtaqlıq gətirdi."Rəngli” şəkillər çəkməyə başladım. Allah Mircavadın ruhunu şad
eləsin.
***
Azan səsi Bakı
göydələnlərinin səs, hava keçirməyən pəncərələrində sozalırdı. Əridi, əridi,
Danüzünü gözləmə anında qırıldı.Kiminsə qapısı
çırpıldı. Qapı cırıldayırdı.
Gecəylə gündüzü
qarışıq salan uşaq ağlayıb süd istədi.Sükut buzu
qırıldı.
***
Mircavad
ölümsüzlüyün "Mənbə”yini (1989) tapmışdı – "Od tanrısı”ydı». Heyhat ömrü gəlib Qarabağ müharibəsinə dirəndi.
1992-ci -cü ildə vəfat etdi. Bu sonluğu 1982-ci ildə görmüşdü. "Ümid işığı” əsərində ümid qapısını
qabırğaları sayılan goreşənə bənzər qorxunc bir heyvan kəsmişdi.Ah, intibah
dövrünün insanları gözəl öldürən cəlladları! Haradasınız?
1970-ci ildə "Güllələnmə” əsərini çəkən insan
ölümünü gözünün altına almışdı.
Son illərdə çoxlu
qadın rəsmləri çəkirdi. Dolğun qadın obrazları yaranışın, ümidin rəmziydilər. "Qadın balqabaqla”, "Od gəlini” "Analıq
silsiləsi”ndən əsərlərindəki yaşantılar, çağırışlar, hayqırtılar. Hamilə
qadınlar, uşaqlı qadınlar fani dünyadakı gözləmələrinə aiddi.
Qarabağı qoruyan
oğullarımıza inanırdı.
***
Mircavadın ömür
payı 69 ilin bir zaman dönəmi yüz ildi. Ömrünü "Yüzilliklər himni” silsiləsində
notlara düzmüşdü.
***
1992-ci ilin bir
iyun günündə Kopenhagen - Moskva qatarında yer üzündəki qapıları aça bilməsə də, göyün qapıları Mircavadın üzünə açıqdı.
Cismin qanadları bu dəfə bükülüb gözlərini qapayırdı.Öz-özümə
danışdıqlarım ürəyimdə qaldı.
***
Özü dediyi kimi,
"insanlar arasında ruh kimi yaşayan” şair-rəssam Adil Mirseyid "Mircavadin rəsmləri önündə” məqaləsini bu
cümləylə bitirmişdir: "Mən bu yazını tamamlamıram. Bu yazı yarımçıq qalacaq.Qoy Mircavadin rəsmlərinə
baxan hər kəs öz içində bu yazının ardını yazsın…”
***
Birdən anladım bu
yazı indi yarımçıq qalacaq, çünki heç onu başlaya bilməmişdim.
***
Adil Mirseyid Mircavad haqqında yazır:
"Mircavad sonuncu minotavrın ölümündən sonrakı dünyanın adamıdı”.Mircavad yaşamın
sirrini anladığı üçün ölmək haqqını da bizə anlatdı.Mircavad məni də
öldürdü.Dirilsəm, bir də
Şuşada diriləcəyəm.
22-23 sentyabr 2012.
Müəllifdən: Qara hərflə dırnaq içində
yazılanlar Mircavadın əsərlərinin adlarıdır.
MAHİRƏ ABDULLA