“Ev mənimdir, əl çəkin” yanaşması, icbari, yoxsa müştərək yol?
Daşınmaz əmlakın sığortasının könüllü, yoxsa icbari
olması ilə bağlı məsələyə mütəxəssislərin yanaşmaları fərqlidir
Daşınmaz
əmlakın sığortası ölkəmizdə icbari, yəni məcburidir. Bununla bağlı qanun
2011-ci ildən qüvvədədir. Ancaq keçən 9 ildə bu icbarilik təmin edilməyib.
Yalnız daşınmaz əmlak alğı-satqıda iştirak edəndə, məcburən bir illik sığorta
etdirilir. Bir ilin tamamında həmin şəxslər əksər hallarda buna təkrara getməyə
maraq göstərmirlər.
Əslində,
daşınmaz əmlakın icbari olduğu haqqında da çox adam xəbərdar idi. Ta ki ötən
ilin ikinci yarısında bu məsələ gündəmə gələnə qədər. Həmin vaxt elan edildi
ki, 2019-cu ilin sonuna qədər daşınmaz əmlakını sığortalamayanlar cərimələnəcəklər,
hətta cərimələrin məbləği də açıqlandı. Vaxt yetişdi, ancaq cərimələnmə olmadı
və məsələ müzakirə mövzusu olaraq gündəmdən düşdü.
Ancaq
gündəmdə olduğu müddətdə müzakirə edildi və bu zaman fikirlərin heç də birmənalı
olmadığı göründü.
"Bunun nəyi
pisdir ki? İcbaridir, biz bunu etməliyik. İnsan çox vaxt pis günü düşünmür,
hadisə birdən olur və heç də çoxumuzda, evin təmir və bərpası üçün pul olmur.
İldə 40-50 manatı birtəhər vermək mümkündür”.
Ancaq məsələyə
"öz uşağımdır, oxutmuram, əl çəkin” prinsipi ilə yanaşanlar da az olmadı: "Məndə
həyət evidir, ev mənimdir, qoy yansın. Kimə nə dəxli var? Nə ziyan dəyəcəksə, mənə
dəyəcək. Sığortalamıram. Bina evləri sığortalanmalıdır, lakin həyət evləri məcburi
olmamalıdır”. "Bəlkə mənim pulum yoxdur, indi məni niyə cərimələməlidirlər ki?”
Qeyd
edilən tipli fikirlər bu sualı yaratdı: daşınmaz əmlakın sığortası könüllü
olsun, yoxsa icbari?
İndiki halda başqa yol yoxdur
Sığorta üzrə ekspert Kamran Babayev deyir ki, ilkin mərhələ üçün daşınmaz əmlakın
sığortası icbari olmalıdır: "Bir çox ölkədə bu sığorta növü könüllüdür. Əmlak
kirayə verilirsə, bu zaman sığorta icbari olur. Dünya ölkələrində əsas təcrübə
budur. Bizdə icbaridir. Düzdür, çox adam bunun tərəfdarı deyil, ancaq qəbul etməliyik
ki, bizdə insanlar daşınmaz əmlaklarını sığortalatmağa meyilli deyillər. Sonra
problem yarananda, onlara dəyən zərərin pulunu dövlətdən istəyirlər. Dövlətin
isə belə bir öhdəliyi yoxdur. İnsanlar daşınmaz əmlaklarını sığorta etdirməyin
faydasını tam başa düşdüklərində, özləri bunu etdirməyə maraqlı olacaqlar. O
zaman artıq icbariliyi aradan qaldırmaq olar. İndiki durumda könüllülük doğru
olmazdı”.
Əmlak bazarı üzrə ekspertNüsrət İbrahimli də
ilkin mərhələdə icbariliyin tərəfdarıdır: "Daşınmaz əmlakı sığortalatmağa insanlar ona görə
meyilli deyillər ki, bizdə bununla bağlı ənənə yoxdur. Sovet dövründə belə təcrübə
olmayıb. Yalnız müstəqillik dövründə sığorta məsələsi ortaya çıxdı. Müstəqilliyin
ötən dönəmində də sığortanın üzərinə çox gedilməyib. Avtomobillərin icbari
sığortası üzərində işləndi və o artıq bir sistemə düşdü. Daşınmaz əmlak sahəsində
ənənə formalaşmayıb, bununla bağlı işlək mexanizm hazırlanıb ortaya qoyulmayıb.
Ənənə və işlək mexanizm olmadığından, o sahə bizdə müəyyən qədər axsayır. İşlək
mexanizm olsa, bir neçə il icbari tətbiq edilsə, insanlar buna öyrəşərlər.
İndiki halda başqa yol yoxdur”.
Prinsip pozulub
İqtisadçı-hüquqşünas Əkrəm Həsənov isə daşınmaz əmlakın sığortasının könüllü
olmasının tərəfdarıdır: "Sığortanın hansı hallarda könüllü, hansı hallarda
icbari olması ilə bağlı ümumi prinsiplər var. Məsələn, avtomobillərin icbari
sığortasına baxaq. Bu sığorta, avtomobil sahibinin başqasına vurduğu zərərə görə
məsuliyyətidir. Avtomobil sahibinin öz nəqliyyat vasitəsinə dəyən zərərin
qarşılanması ilə bağlı sığorta isə könüllüdür. Daşınmaz əmlakın sığortasında isə
bu prinsip pozulub. Deyirlər ki, hər bir hala görə evini sığortala. Bu, artıq mənim
öz məsuliyyətimdir. İcbarilik başqasına dəyən zərərə görə ola bilər. Məsələn, mən
aşağı mərtəbədə yaşayan şəxsin mənzilini suya basmışam. Bunun icbari sığortası
olmalıdır. Özümə dəyən zərərə görə sığorta etdirməyə isə məni məcbur etməməlidirlər.
Təklif edərdim ki, bu, bölüşdürülsün. İcbarilik başqasının daşınmaz əmlakına
vurulan zərərə görə olsun”.
Əkrəm Həsənov deyir ki, daşınmaz əmlakın sığortası bir çox ölkədə
könüllüdür: "Öz daşınmaz əmlakına dəyən zərərdən sığortalanmaqla bağlı hər hansı
ölkədə sistemin icbari olduğunu bilmirəm. Əksər ölkələrdə könüllündür. İcbari
olduğunu eşitdiyim ölkə yoxdur. Mənə vurulan ziyana görə məni məcbur etməməlidirlər.
Hər yerdə üçüncü şəxsə vurulan zərər görə sığorta icbaridir”.
Qanunda var və belə də olmalıdır
Hüquqşünas Ceyhun Cəfərov da düşünür ki, vətəndaşı belə bir sığortaya məcbur etmək doğru yanaşma
deyil: "Bu məsələlər İcbari Sığortalar Haqqında Qanunla tənzimlənir. Qanuna görə,
daşınmaz əmlaklar iki cür sığortalanır. Birincisi, mülki məsuliyyətin icbari
sığortasıdır. Bu, hüquqi şəxslərə aiddir. Bir də mənzillərin, tikililərin, fərdi
yaşayış evlərinin və s. Hansı ki, fiziki şəxslər burda mülkiyyət sahibi kimi
çıxış edirlər. Daşınmaz əmlakın icbari sığortası da iki yerə bölünür. Biri
könüllü olur, digəri isə icbari. Düşünürəm ki, burda da avtomobillərin icbari
sığortasındakı kimi yanaşma olmalıdır. Çünki orda sığorta, avtomobil sahibinin
başqa avtomobilə vurduğu zərəri qarşılayır. Bunu daşınmaz əmlak məsələsinə gətirsək,
yuxarı mərtəbədə yaşayan evin sahibi aşağıdakı qonşunun evinə hər hansı bir
maddi ziyan vurubsa və bunu qarşılamaq imkanı yoxdursa, bu zaman ona dəyən zərəri
kim qarşılamalıdır? Buna görə, başqasının daşınmaz əmlakına dəyən zərərə görə
sığorta məcburi olarsa, bunu normal qəbul etmək olar. Ancaq vətəndaşı öz əmlakını
sığorta etdirməyə məcbur etmək olmaz. Sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirən şəxslərin
öz mülkiyyətlərində olan daşınmaz əmlaklarının istismarı ilə bağlı öz mülki məsuliyyətlərini
icbari sığorta etdirməlidirlər. Qanunda bu var və belə də olmalıdır. Amma əmlak
sığortası kimi, şəxsin öz əmlakını sığortalaması könüllü olmalıdır. Qanundur,
amma könüllü olmalıdır”.
Sistem tam qurulanda, könüllülük təmin oluna bilər
9 ildə
daşınmaz əmlakın sığortasının icbariliyinin tətbiq olunmamasının səbəblərinə gəlincə,
Kamran Babayev bildirdi ki, hələ ki,
bu işdə sistem tam qurulmayıb: "Avtomobillərin icbari sığortasında da eyni məsələ
olmuşdu. Radarlar yox idi, cərimələr aşağı idi, vətəndaşların sığortasının
olub-olmadığını DYP maşını saxlayıb yoxlayanda bilirdi. İndi yola sığortasız
çıxmaq olmur, radarlar cəriməni avtomatik yazır. Həmin elektron mexanizm
daşınmaz əmlakda da olanda, eyni vəziyyət olacaq, hamı sığorta etdirəcək. Bu da
artıq vərdiş halını alacaq. İnsanlar sığortaya vərdiş etməlidirlər. Bu işdə
sistem tam qurulanda, könüllülük təmin oluna bilər”.
Məcbur etməyək, maarifləndirək
İcbarilik
çıxış yolu deyilsə, nə etmək olar? Əkrəm
Həsənov bildirdi ki, insanların daşınmaz əmlaklarını könüllü sığorta etdirməsi
üçün maarifləndirmə işi aparılmalıdır: "Daşınmaz əmlakın sığortası vacibdir, mən
bunun tərəfdarıyam, amma könüllü olsun. Könüllü olaraq insanların buna getməsi
üçün maariflənmə olmalıdır. Maariflənmə isə ilk növbədə Mərkəzi Bankın vəzifəsidir.
Çünki Azərbaycanda ötən ilin sonundan başlayaraq sığorta bazarına nəzarət bu
quruma tapşırılıb. Sığorta şirkətlərinin qanunla belə öhdəlikləri yoxdur. Amma
yaxşı olardı ki, onlar da maarifləndirmə aparsınlar. Yerli icra hakimiyyəti
orqanları bu işdə aktiv olmalıdırlar. İcbari sığorta etdirməyən şəxslərin
qanunda inzibati cəriməsi nəzərdə tutulub. Həmin cəriməni də yerli icra
hakimiyyəti orqanları tətbiq etməlidir. Bunu etmirlər. İcbari olsa, əvvəl-axır
cərimələməyə başlayacaqlar. Amma onlar bunu etməzdən əvvəl insanlar arasında
maarifləndirmə aparmalıdırlar”.
Prezident
İlham Əliyev 2019-cu ilin yekunlarına həsr olunan müşavirədə bu istiqamətdə
insanların maarifləndirilməsi məsələsinə toxunmuşdu: "Mən bunu əvvəllər də
demişəm, bir daha demək istəyirəm ki, Azərbaycanda mülkiyyətin sığortalanması
prosesi ilə bağlı çox böyük maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. Vətəndaşlar
bilməlidirlər ki, evlər, əmlak sığortalanmalıdır. Nəzərə alsaq ki, Azərbaycanda
bu sahədə böyük boşluqlar var, dövlət bütün maliyyə yükünü öz üzərinə
götürübdür. Əlbəttə, bu, böyük vəsait tələb edirdi, ancaq yenə də deyirəm, vətəndaşların
rahatlığı, onların rifahı, normal yaşayışı bizim üçün əsas məsələdir. Ancaq
hesab edirəm ki, bu il və bundan sonrakı illərdə əmlakın sığortalanması, o cümlədən
maarifləndirmə ilə bağlı çox ciddi addımlar atılmalıdır. Bu məsələ ilə bağlı
müxtəlif tədbirlər keçirilməli, atılacaq addımlar haqqında vətəndaşlara ətraflı
məlumat verilməlidir”.
"Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sədrliyi ilə keçirilən
2019-cu ilin yekunlarına həsr olunmuş müşavirədən irəli gələn tapşırıqların
icrasının təmin edilməsi üzrə Tədbirlər Planı" təsdiq edilib. Tədbirlər
Planına görə, Mərkəzi Bank, İqtisadiyyat Nazirliyi 2020-ci ilin sonunadək
sığorta fəaliyyəti, o cümlədən daşınmaz əmlakın icbari sığortası barədə vətəndaşların
maarifləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər həyata keçirməlidir.
Dövlətin belə öhdəliyi yoxdur
Sığorta
etdirməyənlərin hadisə baş verəndə dövlətdən kömək istəməsi məsələsi də
qabardılır. Kamran Babayev deyir ki,
belə halların olmaması üçün sığorta etdirmək vacibdir: "Ev mənimdir, istərəm, sığortalayaram,
istəmərəm, yox” deyənlər problem olan kimi dövlətdən kompensasiya istəyirlər.
Ancaq dövlətin belə öhdəliyi yoxdur”.
Ə.Həsənov
bildirdi ki, maariflənmə olarsa, insanlar kömək üçün yanlış ünvanlara müraciət
etməzlər: "Könüllü olsa, əhali maarifləndirilmiş halda buna müraciət edəcək.
İstəməsə, etməyəcək. İnsanlara tövsiyə ediləcək ki, daşınmaz əmlakınızı
sığortalatdırın, əks halda bilin ki, sizin daşınmaz əmlakınıza zərər dəysə,
dövlət bunu qarşılamayacaq. İnsanlar bunu biləcək və istəsə sığorta etdirəcək,
istəməsə yox. Zərər dəyəndə də dövlətin qapısını döymək lazım olmadığını başa
düşəcək. Ticarət mərkəzlərində də yanğınlar oldu, hamısı dövlətdən kömək istədi.
Onların sığortası var idi? Əgər yoxdursa, dövlət niyə onlara kömək etməlidir?
Ancaq o insanların sözündə də haqq var. Kim maarifləndirdi ki, onlar sığorta
etdirmədilər?”
Cərimə effektiv yol deyil
Ötən
ilin sonunda daşınmaz əmlakın icbari sığortalatması gündəmə gələndə, bu,
insanlar arasında təşviş yaratdı. Əkrəm Həsənov deyir ki cərimələnmə, ümumilikdə,
daşınmaz əmlak sığortasının vacibliyi ilə bağlı əks reaksiya verə bilər:
"Maariflənmə odur ki, izah olunsun ki, bu, vətəndaşın xeyrinədir. Bizdə "etməsəniz,
cəzalandırılacaqsınız” yanaşması oldu.
Bu, maariflənmə deyil. Cərimə əks fikir yaratdı. İnsanlarda o fikir
yarandı ki, bizdən sığorta şirkətlərinin cibini doldurmaq üçün pul istəyirlər”.
Müştərək yol?
Əkrəm Həsənov bildirdi ki, müştərək sığorta növü insanların
daşınmaz əmlaklarını sığorta etdirməyə maraqlı olmaları üçün effektiv üsul ola
bilər: "Ötən il Azərbaycanda Sığorta Fəaliyyəti Haqqında Qanuna müştərək
sığorta fondu ilə bağlı maddə əlavə edildi. Həmin qanun bu ilin yanvar ayının
1-dən qüvvəyə mindi. Bunun adi sığortadan fərqini qısa şəkildə izah edim. Yəni
adi sığortada siz avtomobilinizi bir illik sığortalayırsınız. Bir il ərzində
avtomobilinizlə bağlı problem olursa, sizə sığorta ödənişi edilir. Əgər sığorta
hadisəsi baş vermirsə, o pul batır və bir ilin tamamında yenidən şirkətə
sığorta üçün ödəniş edirsiniz. Pulunuz sığorta şirkəti sahibinin cibinə getdi.
Müştərək sığortada prinsip başqadır. Müştərək sığortada hər bir əmlak sahibi
sığorta şirkətinə sığorta haqqını ödəyir və orda fond yaradılır. Tutaq ki, 5
milyon manat yığıldı. Onun bir milyonu sığorta şirkətinin olur, qalan məbləğ isə
sığorta hadisələrinə sərf olunur. İl ərzində sığorta hadisələrinə sərf olunan
pulun yerdə qalanı şirkətin deyil, vətəndaşların olur. Növbəti illərdə bizim
sığorta haqqımız kimi nəzərə alınır. Əgər məbləğ az olarsa, sadəcə əlavə ödəyirik.
Hesab edirəm ki daşınmaz əmlakın sığortası ilə bağlı insanları maraqlandırmaq
üçün bu yola getmək lazımdır”.
Aygün
Asimqızı
Yazı İcbari
Sığorta Bürosunun keçirdiyi "Daşınmaz əmlakın icbari sığortası və Daşınmaz əmlakın
istismarı ilə bağlı mülki məsuliyyətin icbari sığortası haqqında nə
bilirik? Maariflənək, maarifləndirək” müsabiqəsinə təqdim edilir