İntibah çağının mədəniyyət düşüncəsi bu çağın və bu çağa qədərki mifik, kosmoqonik, dini, fəlsəfi, elmi, ideoloji, poetik sistem-gələnəklərin qövsündə hərəkət etsə də, o, bütün çabalarında qəliblərə sığmazlıq, onların hüdudlarını yarıb da genişləndirmə əzmindədir. Qatı mühafizəkar sistemlərsə İntibah düşüncəsinin həndəvərində çatlayır. Bu düşüncə bəşəriyyətin ən sağlam ideyalarından mayalanaraq böyüyən, nəhəngləşən, sonra da özündən budaqlandıran düşüncədir. İntibahın bəşəriyyət tarixində, bəlkə də, ən böyük missiyası – monoteosofiyadan onu itirmədən, məhz onun zəminində panteosofiyaya yüksəlməsi, Kainatı təkcə sakrallığında deyil, ilahi vəhdət həqiqətində dərk edərək oxumaq təliminə yiyələnməsi, insan yaradıcılığını kosmik məkanına çıxarmaqla onun fəaliyyətinin yeni, labüd proqramını açmasıdır. Bu, artıq bəşəriyyətin Yer modelində deyil, Kainat modelində düşünməsinin – kosmorasionalizmin başlanğıcıdır.

 

Kainatın ilahi nura qərq olmuş doğma məkanında Yaradıcı (Allah) və Yaradılan ( Külli-aləm içrə İnsan) – Birdir. "Tat tvam asi” ("Sən elə Osan”) burada – bəşər mənəviyyatının yeni dalğasında ali məqamına çatır. Vəhdətin bu yolu – İlahi Qüdrətdən yaranan İnsanın İlahi Qüdrətlə yaratmaq vergisi – onun lap yaranışından başlanan və sıza-sıza gəlib də belə böyük axara çevrilən fəaliyyətinə yeni miqyas – Kainat məkanını açırdı. Həmin fəaliyyət yönündə əvvəlcə Şərq, sonra da Qərb intibahçılarının panteosofiyası ilə qanadlanan kosmologiya, teologiya, təbabət, poeziya, musiqi.., Nikolay Kopernikin "Yeni dünya mexanizmi oçerki”, Cordano Brunonun "Səbəb, başlanğıc və vəhdət haqqında”, "Sonsuzluq, Kainat və dünyalar haqqında”, Françesko Patrisi de Korsonun "Yeni fəlsəfi universum” əsərləri... yaranırdı. Fəqət bu istiqamətin içərisindən elmi-nəzəri-eksperimental praktika getdikcə vüsət qazansa da, onun həmin səviyyədə mənəviyyatca dərinləşmə xətti onurğalanmadı. Dünya inkişafının bütün sonrakı mərhələlərində o inkişafın bütövlüyü, fundamentallığı üçün zəruri şərt olan maddi-mənəvi əsaslar balansı ikinci tərəfin zərərinə daim pozuldu və onlar arasındakı disharmoniya dərinləşməkdə davam etdi. İntibah ideallarından enən Qərb mədəniyyət düşüncəsi getdikcə onu Yer praqmatizminə pərçimləyən qəlibdə bərkidi, sümükləşdi, qafalaşdı, rasionallaşdı və şəhdi-şirəsini sozalınca itirdi, dekadans ruhunda – hörümçək torunda qərar tutdu, estetikasını harmoniya qibləsindən çəkib onu məzə ladında köklədi. Şərq mədəniyyət düşüncəsi isə Yerlə Göy arasında çaşıb qalaraq, nə Yerin, nə Göyün fəlsəfəsində dayaqlandı, mütərəddid bir vəziyyətdə onu hətta XXI yüzillikdə də monarxiya cəhalətində saxlayan ortodoksalizm qəlibində dondu. Keyi açılınca, başının üstünü Qərb kəsdirdi. Bununla da, materialist fəlsəfənin siyasi-hərbi təntənəsi olan Qərb dünya imperializminin amansız yürüşü başladı. (İmperializm – böyüklüyün, əzəmətin deyil, dekadans ruhunun cilvəsi, idealsızlığın vakhanaliyasıdır.) Dünya fatehliyinin praqmatikası (əslində, maniyası!) ümumdünya vəhdəti ideallarını öz tozanağında itirdi. Bəşəriyyət "Ənəlhəq!” (Nəsimi) deyənlərin çadırı altına deyil, "Dövlət – mənəm!” (XIV Lüdovik) deyənlərin qəsri ətrafına yığışdı. Bəşəriyyət bir də heç zaman İntibah gücündə, tutarında "Ənəlhəq!” (Nəsimi) və "Deus et Homo” ("Tanrısal İnsan”, Nikolay Kuzanlı) həqiqətinə yüksəlmədi. Teokratiya siyasi avtokratiya ilə əlbir olaraq, insan tanrısallığını küfr saydı ki, hökmdarı – bütləşdirə, "allahlaşdıra” bilsin. "Tanrısal İnsan” mədəniyyətinin yerini – şah, xəlifə, kral, prezident, papa, ayətullah, dalay-lama, siyasi partiya lideri, "pop-ulduz” ... tutdu. Buna görə də İntibah keçmişindən nur saçan İlahi Vəhdət fəlsəfəsi (həm də Dünya Hökmranlığı siyasəti ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edən və ona qarşı dayanan fəlsəfə) bu gün nə qədər "romantik” və qeyri-real görünsə də, özünün bütün enerjisi, ideya tükənməzliyi və təkzibedilməz həqiqəti ilə tarixin perspektivində, gələcəyin Sübhündədir...

 

Nəsimi edam ediləndə Nikolay Kuzanlının 16 yaşı vardı. Yaradıcılığında antik filosoflarla yanaşı, erkən İslam İntibahının klassiklərinə – Averroes (İbn Rüşd) və Avitsennaya (İbn Sina) müraciət edən xristian katolik ruhanisi idi. Şerlərini sanki yollarda səpələyən hürufilik müridi və mürşidi İmadəddin Nəsimidən fərqli olaraq, Nikolay Kuzanlı Tirolda Briksen yepiskopu, kardinal və bütün Almaniyanın leqatı, sonra da Roma papası II Piyin vikarisi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Nəsimi – Şərq panteizminin ("panteizm” termini İslam dünyasındakı böyük mənəvi İntibah hərəkatının mahiyyətini tam qapsamasa da) bütün ana xətlərini öz poeziyasına sığdıran "cahanasığmaz” mücahid, Nikolaus Cusanus isə – xristian sosiumunu vahid ruhaniyyət ətrafında birləşdirməyə çalışan, yəni katolikliyin xaçpərəst cərəyanların vahid mərkəzinə çevrilməsi layihəsini hazırlayan islahatçı idi. Nəsimi panteizmi – sufi simvolikasına yeni mənalar gətirən, heç cür nəzəri modellərə sığmayan bir dünyagörüşü, dininin, fəlsəfəsinin, poeziyasının, sosial-siyasi məramının harada başlayıb harada qurtardığı bilinməyən bir təlatüm, təriqət içində təriqət, din içində din, söz içində söz, rəmz içində rəmz, zərrə içində Kainatdır. N. Kuzanlı panteizmi isə – sxolastik-teoloji panteizmdir, daha doğrusu, panteizmə yüksəlmiş dindir, bütün emosional çalarları ilə bərabər, ciddi, ölçülü-biçili rasional düşüncənin bəliridir (Şərq və Qərb mədəniyyət düşüncələrinin getdikcə böyüməkdə, onları özgürləşdirməkdə olan fərqlərindən biri də bundadır). N.Kuzanlının əsərləri bir çox məqamlarda Nəsiminin ilahi poeziyasının ruhani nəsri – fəlsəfi-teoloji şərhi kimi görünür. Eyni tanrısal ideyanı – bəlkə də Nəsimi xristian Avropasında doğulsaydı, Kuzanlı kimi, Kuzanlı İslam Şərqində doğulsaydı, Nəsimi kim bəyan edərdi... Yeri gəlmişkən, xristian teologiyası doktrinasından çıxış edən  Nikolaus Cusanus İslamı yanlış bir təsəvvürlə tənqid də edir: "Onlar (müsəlmanlar, müəllifin sözüncə "məhəmmədilər” – R.U.) Xristian xaçını əbəs yerə təqib edərək və onun sirlərini anlamayaraq, bağışlanmanın ilahi nemətindən dadmırlar. Əlbəttə, yalnız ehtiraslı istəklərin icrasını vəd edən özlərinin Məhəmməd qanunundan onlar heç bunu gözləmirlər də...” Nikolaus Cusanusun xristologiyası onun xtistosofiyasına yüksələrək, burada özünün kanonik metafizikasını və bu metafizikanın imperativlərini, dil-düşüncə modelini, terminoloji bazasını yaradır. Nəsiminin hürufi təriqətçiliyi klassik "vəhdət əl-vücud” fəlsəfəsini dərinləşdirərək, Kainat elminin "poeziyasına” doğru genişlənir, okeanlaşır. Hər iki İntibah yaradıcısında o çağın seçkin mənəviyyatını duyuran, gizlədə-gizlədə bəyan edən, bəyan etdikcə də ayrıntılarını dürləyən güclü simvollaşdırma istəyi var. Nəsimi sənin gözünün qabağında xalçanı toxuyur, Kuzanlı isə toxunmuş xalçanı təqdim edir...