Eşq – Kainatın Ruhudur
Bu gün 3 əsas
kitabı bütün dünyada 19 milyon tirajla satılan bir yəhudi filosofunun –
Yerusəlim Hebrew Universitetinin professoru Yuval Nuh Hararinin "Tarix insanın
allahı kəşf etməsi ilə başlamışdı, insanın allah olması ilə də sona çatacaq”
kəlamı yeni kosmik eranın əsas paradiqması kimi irəli sürülür. Əslində isə,
hələ altı əsr öncə o çağın başlıca ideyası olaraq Şərqdə Nəsimi, Qərbdə Kuzanlı
dərk etmişdilər ki, Qul-İnsan yox, Tanrısal-İnsan Kainatın ali məqsədlərinin
məsuliyyətini daşıyan varlıqdır. Mahiyyətcə bu, bütün dinlərdən (hətta elmdən!)
yüksəkdə dayanan bir dünyagörüşünə yol açılması deməkdir. Nəsimi və Kuzanlı
belə bir inqilabi idraka yetmişdilər ki, Kainata (və onun quruluşunun hər hansı
bir təzahürünə) mütləqiyyət donu geyindirmək olmaz və onu tanrısal qüdrətdən
soyundurmaq olmaz. Bax, homosivilizasiyanın cövhəri – bu zərif və titrək tülün
duyulmasındadır.
İçində olduğumuz və içimizin Kainatı
Kainatın maddi-mənəvi bütövlük kimi duyulması və dərk edilməsinin "Upanişadalar”dan, "Dəyişmələr kitabı”ndan Siolkovski, Vernadski, Şardenə ... qədər gərilən prosesi İntibah mədəniyyəti ilə özünün yeni qatına yüksəlir. Bu qatda çağın dühası özünü Kainatın Yerüzündə mərkəzləşən yaradıcı nüvəsi kimi hiss edir. Bu nüvədə yetişən ideyalar polifoniyası Kainat həyatında "düşünən” Yerüzünün onu həmin həyatın böyük Loqosuna və Harmoniyasına yatıran bəlkə də, ən güclü realizminin cücərtiləri idi. İnsanı Kainat Harmoniyasından kənara çıxaran və çıxarıb da ona "praqmatik” xülya-cənnətlər vəd edən bütün ideya düyürcəkləri – ideologiyalar yanlışdır və onu tarix boyu qatı antitəbiət-urrasosium qılafında boğmaq yanıltısındadır. İntibah insanı Kainatda var olmaq, Kainatın ilahi-doğma məkanında yaratmaq həqiqətinə yüksəlir. Bu məqamda Yerüzü bəsirətsizliyi, çaşqınlıqları, vurnuxmaları, yolsuzluqları, günahkarlıqları, kilidlənmələri, rəzalət küllü daha aydın görünür. İnsanın içindəki Kainat qışqırır, "mən varam!” deyir, – od tutub yanıban göydələnin pəncərəsindən alov-tüstü qarsında xilas üçün bayraq yelləyib fəğan qoparan zavallı sayaq "mən buradayam!!!” – deyir. İntibah yaradıcısı Kainatı təkcə səma "kitabı”ndan – ulduzlu Göyüzündən oxumur. İntibah yaradıcısı içinin Kainat səsini eşidən insandır. İntibah insanı Kainatın nəfəsini duyan insandır.
Kainatı oxumaq. Kosmorasionalizm
Yer praqmatizmi
İlahi Ruhun Fəlsəfəsi
Cürbəcür təriqətçiliklərin, nəzəri-ideoloji yozum və terminologiyaların qəlibində İntibah yaradıcılığı nə qədər darılsa da, bu yaradıcılıq yeni dünyagörüşü sistemi – insana Kainatı açıb oxudan, insanı Kainatla bəsləyən, canlı Kosmosla əmizdirən İlahi Ruhun Fəlsəfəsidir. Bu Fəlsəfədə dünya dinlərinin bir-birindən fərqi – təbiətdəki rənglərin, iqlimlərin bir-birini tamamlayan çoxvarlığı qədərdir. İntibah harmoniyasında İslam və Xristian mədəniyyətlərinin dueti çağdaş olmuş İmadəddin Nəsimi (1369/73 – 1417) və Nikolay Kuzanlı [Nikolaus Cusanus] (1401 – 1464) yaradıcılığının bir-biri ilə səsləşməsi – dürləşməsi ilə yetərincə parlaq görsənişlidir. Əlbəttə, nə Nəsimi ənənəvi İslama, nə Kuzanlı ənənəvi Xristianlığa sığır...
Həyəcan və titrəyişlər...
Nəsimi Kainatla "Quran” dilində danışır, Kainatı "Quran” dilində, nəfəsində, avazında, ruhunda danışdırır. Nikolaus Cusanus isə Kainatla "Müqəddəs Kitab” dilində, onun məntiqi, əxlaqı, prinsipləri ilə danışır və danışdırır. Ancaq hər ikisində bu dil inqilabi dərəcədə yeniloqosyaradıcı, sıldırımlı, ötkəm, küfr suçlamalarına açıq bir dil-yoldur.
Kainat öz inkişafının elə bir məqamına çatır ki, artıq onun bəşər mədəniyyətinə özül Ruh ərazisində – bizim doğma Yerüzündə İntibah düşünərləri, eləcə də Nəsimi və Kuzanlı ruhunda özünün Böyük Vəhdətini bir daha yeni dalğasında dilə gətirir və əsl mahiyyətinin bu Vəhdətdə olduğunu və bu Vəhdətdə idrak edilmək zərurətini bir daha yeni dalğasında bəyan edir. Bu Vəhdətin sirlərinə bələd olduqca, onu açdıqca, Nəsiminin və Kuzanlının necə həyəcan keçirdiklərini, vəcdlə titrədiklərini hiss edirsən. Nəsimi bu Vəhdətin dilini anlamaq, açmaq üçün Təsəvvüfdən ayaq verərək, İslamın bütün hikmətini oyandırır, elm, kəlam, rəmz küllünü hərəkətə gətirir, Kuzanlı isə bütün teoloqosu.
"Rəbb Mənəm!”
Nəsimi bəyanında Vəhdətin kəlamı daşır. Böyük Vəhdətə qovuşma yolunda İnsanın yetdiyi həqiqətlər onu addım-addım, damcı-damcı Yaradıcısına doğru qaldırır. Bu ucalıqdan sanki ilahi vəhylə "Ey Kainatə məqsəd!”, "Ey Xaliqin kəlamı!”, "Ey Tanrının sifatı!”, "Ey gövhəri-həqiqət!”, "Ey sifatın "qülhüvəllah!” – deyə çağırılan İnsan Kainat içrə özünü dərk etdikcə, "dürlü-dürlü dürr saçaraq”, Allah – Kainat – İnsan Vəhdətinin Tam Loqosunu açır: "Mən Həqqə məkan, məkan mənəm mən!”; "Mənşəimdir Kainat!”; "Mən cümlə-cahanü Kainatəm! // Mən dəhrü zəman, zəman mənəm mən!”; "Lövhi-məhfuz mənəm!”; "Nitqi Allah mənəm!”; "Surəti-Rəhman mənəm!”; "Ruhi-Mütləq Həq kəlamı qafi-vəl-Quran mənəm!”; "Qamu (hamı) aləm İlahiyəm!”; "Cümlə cahan təndir mənə!”; "Aşiq qatında küfr ilə İslam birdir...”; "Ol Kəbeyi-məna mənəm!”; "Töhfəyəm, pakizə cövhər, laməkanın xasiyəm // Aləmül-qeybəm, vücudəm, həm anın (onun) dəryasiyəm!”; "Həm həvayəm, dörd təbiət, atamın babasiyəm!”; "Allahi-nurin Nuriyəm!”; "Vəhdətin mənzuriyəm!”; "Məkanə sığmadı zatım...”; "Mən cahanəm, həm cahanın eynivü-mahiyyəti...”; "Nöqtəyəm, hərfəm, bu hərfin sətriyəm...”; "Buğdayam, həm asiyabəm (dəyirman), həm xəmirü, həm fətir...”; "Həm təbibəm, həm əliləm, həm əlacəm, həm səqim...”; "Həm imaməm, həm hidayət, Mehdi həm Mehdiyyəti!”; "Həm xəlifə, həm zəman, həm "Ənəlhəq!” söylərəm...”; "Həm dar, həm Mənsuriyəm...”; "Mənəm... vacib ilə mümkünat...”; "Aləmül-qeybin vücudi Kainatın eynidir...”; "Cümlə aləm bil ki, Allahın özüdür!”; "Həm yetirən, həm yetən, həm bitirən, həm bitən // Cümlə mənəm, cümlə mən, dəhr ilə həm Kainat!” və nəhayət, "Rəbb Mənəm!” – Görün, İnsanda bütün Varlıq və onun sonsuz olaraq dəyişən şəkillənmələri, hərəkətlənmələri zühur edir. Dünya özü haqqında İnsan dili ilə danışır, gerçəyini, gerçəyinin sirlərini söyləyir: "Ey Nəsimi, sən degilsən, cümlə oldur, cümlə ol // Ol kim, aydır bu zəminü asimanın nuriyəm!”; "Həq gördü vü Həq dedi, Nəsimi nə desin kim...” Dünya İnsana yığılır, yığılır, nüvələşir, cövhərləşir, cilalanır və tam, mütləq kamilliyində, əlçatmaz heyrətinin zilində birdən daşaraq ... özünü həm Vəhdət tək, həm də sayrışan moduslarında saçır.
Ali həqiqətlər önündə pərəstiş
Xristian ilahiyyatçısı Nikolay Kuzanlının Vəhdət fəlsəfəsi dünyanın məhz İntibah dərki modelində həmin fəlsəfənin Nəsimisi ilə tutaşır: "İlahilik – sonsuz vəhdətdir...”; "Vahid maksimumun mövcudluğu – ali həqiqətdir...”; "Allah – fərqliliklərin fövqündə hər nəsnədədir, hər nəsnədə hər nəsnə var olduğundan Allah onların bütünlüyündədir...”; "Kainatın yaradıcısı Allah – Varlığın özünə bərabərdir, Kainat da Onun oxşarınca yaradılmışdır...”; "Bizdə Allah – sonsuz Həyat yaşayır...”; "Platonun dünyanın ruhu adlandırdığı, Aristotelin təbiət dediyi – hər nəsnədə hər nəsnəni var edən Allahdır...”; "Budur Allah – özünü bütün görünənləri ilə göstərən Allah!” Özünün "Deus et Homo”su (Tanrısal İnsan) ilə tənləşən Nikolay Kuzanlı "ilahi vücud” Nəsiminin "Həqq əyan oldu, gəlin, Həqqi görün! Həqqi batildən seçin, fərqi görün! Bədrimin üzündəki şəqqi görün! Aləmə sığmaz Ənəlhəqqi görün!” qatında ("De Visione Dei” (1452) ["Allahın görülməsi haqqında” əsəri]) Allaha üz tutaraq deyir: "İlahi, Sənin varlığın mənim varlığımı tərk etmir...”; "Sənin zühur edən qüdrətində zərrə ilə küll birləşir...”; "Sən – mahiyyətlərin mahiyyətisən...”; "Sənin yaratmaq qüdrətin – Sənin varlığındır. Yaratmaq və yaratdığı ilə bir olmaq – öz varlığını bütünə ötürməkdən, hər zərrədə bütün olmaqdan və eyni zamanda hər nəsnədən də mütləq şəkildə ayrıca olmaqdan başqa bir şey deyil...”; "İlahi, Sən həm də mənə mütləqcə və sonsuzca hər bir şəklə düşübən müəyyənləşməklə var olmaq imkanı (posse esse) bəxş edibsən. Bu mənada biz deyirik ki, materiyanın formayaradıcı potensiyası tükənməzdir, çünki heç vaxt öz bitkinliyinə çatmır. Ancaq Sən, tükənməz Nur, mənə anladırsan ki, mütləq potensiya uyarlaşmalar səddindən kənar sonsuzluğun elə özüdür, buradasa qalmaq imkanı (posse fieri) potensiyanın aktuallaşdığı yaratmaq imkanı (posse facere) ilə tamamlanır... Aktuallaşmış sonsuzluq – Vəhdətdir. Sən, sonsuz Allah – o vahid Allahsan ki, mən Səndə var olmaq mümkünlüyünün aktual (fəaliyyətə keçmiş – R.U.) mövcudluğunu görürəm... Sən var olmağın bütün mümkünatısan, mənim Allahım”
Əbədi substansiya
İntibah idrakında Vəhdət fəlsəfəsinin nəzəri bu Vəhdətin nüvəsinə – Mütləqə dikilir: Varlıq sonsuz olaraq nə qədər çevrimlərə uğrayırsa uğrasın – o, öz əbədi substansiyasında dəyişməzdir. Varlığı mümkün edən də Allah – Kainat – İnsan vəhdətindəki bu Mütləqliyi – materiyadan ruha və əksinə çevrimlərin sonsuz dövranında bu dəyişməzliyi saxlamasıdır. Ancaq Mütləq nüvəsində bu sonsuz dövran mexaniki özünütəkrar, sonun başlanğıca qayıtması deyil, Kainatmiqyaslı aramsız Kamilləşmənin getdikcə dərinləşən, yeni kəmiyyət və keyfiyyət hüdudları qazanan, Kainatın materiyabaşlanğıclı varlıqdan ruhbaşlanğıclı varlığa əsaslı dönüşünü təmin edən Sansarası (Hind) – Daosu (Çin) – Yolu (İslam) – Loqosudur (Antiklik, İntibah) ki, bu Yollar birləşməsinin də "Xəlifəsi” – Yerüzü İnsanıdır. Varlığın Mütləq nüvəsini – yaradılışın ulu mənasını dərk edən Kamil İnsan (əl-İnsan əl-Kamil) ki, Nəsimi dilində deyir: "Baqi mənəm!”; "Faili-mütləqəm, Həqəm, Həqilən”; "Faniyi-mütləq olmuşam, Həqqiləyəm, Həqq olmuşam!”; "Nəsimidir vücudi-fərdi-mütləq”; "Külli yerü gök Həqq oldu mütləq // Söylər dəfü cəngü ney Ənəlhəq!”; "Hər nəyə kim baxıram, Həq baxıram // Baxışım Həqdir, Ənəlhəq baxıram // Mütləq oldu, Həqqi-mütləq baxıram // Bigüman Həqqəm, mühəqqəq baxıram”. Bu yolun tərsində "faniyi-mütləq” İnsan faniliyini saxlayır, mütləqliyini itirir, cahiliyyəsinin dibinə yuvarlanır... Bu günün əsas dünyagörüşü – mütləqliyini itirmiş fani insan cahiliyyəsinin fəlsəfəsi, praqmakompleksidir.
"Allah – mütləq maksimallıq, deməli, vəhdətdir” postulatından çıxış edən Nikolay Kuzanlı Xaliqin "mütləq fövqəlqüdrəti” önündə Nəsimi kimi "mütləq həqiqətin dərkolunmazlığını” etiraf edə-edə, yenə onun əzəli sirlərinə vaqif olmağa çalışaraq İlahi Varlığı – "mütləq zərurət”, "mütləq sonsuzluq” substansiyasında açır.
Ümumdünya eşq cazibəsində
Bu İntibah düşünərlərinin ayıtında Vəhdətin dərk olunmasının – Allah qatına yüksəlməyin yolu, açarı – idrakdan öncə Eşqdir: "Məhəbbət bağlılığının hərəkəti hər şeyi vahid Kainat şəklinə salaraq onları bütünləşdirir” – Nikolay Kuzanlı bunu "Kainat Ruhu” adlandırır. Varlığı vəhdətə gətirən, onun bütün törəniş və zərrələrini bir-birinə bənd edib dünya nizamını yaradan – Eşqdir ki, atomik-energetik başlanğıcını Allahdan götürür və bütün yaradılışın mahiyyətində, modifikasiyası və hərəkət yönlərində qərar tutur. – "Nəfsini tanıdı, bildi Rəbbi // Tovhid yolunda əkdi hübbi (sevgini)”; "Səni məndən iraq, ey can, necə ayıra zəmanə // Gözüm ilə görmüşəm çün Səni hər məkan içində”; "Surətin ayineyi-eşq oldu əhli-vəhdətə // Lövhi-məhfuzunda Quran oldu hikmətdən kitab”...
Yalnız ümumdünya eşq cazibəsi ilə Vəhdəti yaradılan varlıq Təbiət təzahüründə öz bütünlüyünün orqanikasını və harmoniyasını tapır, İnsan təzahüründə isə özünün orqanikası və harmoniyasındakı gözəllikləri, həm də əxlaqi-mənəvi gözəllikləri görür, duyur və dərk edir. Nəsimi və Kuzanlının Vəhdət fəlsəfəsinə görə, varlığın hər zərrəsində Allahın İlahi Nurunun təcəllası var! Allah – Kainat – İnsan vəhdətində ən böyük kamillik Allahı Onun yaratdığı Kainatdan və İnsandan ayırmadan, Onun İlahi başlanğıcını Varlığın hər zərrəsində görərək, duyaraq, dərk edərək təsdiq etmək, həmin İlahi başlanğıca təkcə səcdə qılmaq, heyran qalmaq yox, həm də onu zəruri fəaliyyət axarına keçirməkdir. İntibah mənəviyyatının yüksəldiyi bu məqamın həqiqəti mədəniyyət düşüncəsinin daha çox poetik-teoloji dərinliklərində, pünhan sakral ideyalar boğçasında qaldı, gerçəkləşmə imkanlarını açmadı...
Üzün ayətləri
İntibah düşünərləri – Nəsimi və Kuzanlı Kainatdakı bütün görsənişlərində özünü bəyan və ehya edən Allahın var olduğuna ən böyük təsdiqi – Onun İlahi qüdrət və hüsnünün bu təcəllasında tapırlar. Nəsimi panteosofiyasının bütün məntiqi, əslində, bu təcəlladan təməl tutur. Nəsimi həyat qrammatikasına İnsan varlığında Allahın kamil yaradıcı enerjisinin emanasiyasının yeni xəttini – İnsan üzündə "Quran” və Kainat oxumaq – Allahın mahiyyəti (əz-zat) ilə Onun atributlarını (əs-sifat) vəhdətdə bulmaq ruhaniyyətini gətirir: "Üzünə əhli-nəzər surəti-rəhman dedilər // Oxuyanlar bu kəlamüllahı Quran dedilər”; "Vəhdətin şəmsi üzündür, laməkanı göstərir...”; "Ənəlhəq söylərəm Həqdən, ələl-ərş istiva gəldi // Üzündür sureyi-rəhman, ələl-rəhman əla gəldi”; "Lövh ilə Quran üzündür, vəssəlam...”; "Qaf vəl-Quran ol mahın üzü...”; "Qibləmizdir surətin, əlhəmdülillah, ey nigar...”; "Lövhi-məhfuz oldu üzün, vəhüvə Quranün mübin...”; "Kirpigin, qamu zülfü rüxsarın // Həq kəlamidir oxu Qurani”; "Surətin səhfəsində gör nə yazmış ol qədim // Oxudum ol xətti bismillahir-rəhmanir-rəhim”; "Aşiqin qəlbi içində sən bu Beytüllahı gör!”; "Can gözilə baxdın isə Kainatın eyninə // Andan özgə nəsnə varmı, həsbətənlillahı gör!”; "İgirmi səkkiz hərf kim, Həqqin kitabıdır üzü...”; "Gözlərin Allahü Nurün ayətin təfsir edər // Ey bu mənidən xəbərsiz, surəti-rəhman budur!”; "Möminin qəlbidir, ey sahibdil, Allahın evi...”; "On səkkiz min aləmin ayinəsidir surətin...”; "Ey sifatın "Qülhüvəllah”, vey cəmalın "Fatihə” // Üştə Fürqan, üştə Tövrat, üştə İncilü Zəbur...”
İntibah düşüncəsinin ilahi loqosu
Monoteist dinlərdəki – İslamdakı ət-Tovhid (Allahın birliyi – "Lailahəilləllah!) və Xristianlıqdakı Üçər – Trinitas (Vahid Allahın üç ipostası – Ata Allah, Oğul Allah, Ruh Allah) müstəvisində İlahi Təcəllanın – Emanasiyanın çox zərif bir ayrıntısı Nəsimi ilə Kuzanlını əslində, hər iki dinin fərqli kanonikasından eyni həqiqətə gətirir. Nəsimidə bu Yol – Allahın Nurunu (bu gözəl hədiyyəni!) Kainatdan toplayıban onu öz varlığının kamillik qatından keçirərək, özünün mübarək üzündə canlandıraraq yenidən ilahi mənbəyinə – Allaha qaytaran İnsan, Kuzanlıda isə həmin Yol – Allahla İnsanı, deməli, ilahi və insani təbiəti özündə birləşdirən İsadır: "Allah-Oğul – gerçək təcəlladır (ostensio)”. Nəsiminin İnsan qarşısında gördüyünü Kuzanlı İkona önündə görür. Xristianlığı da öz içində görən İslamın mədəniyyət düşüncəsinin imkanlarının genişliyindəndir ki, onun mütəfəkkiri – Nəsimi deyə bilir: "Məsihi-zatam!” Trinitasın Kuzanlı açımı isə belədir: "...Vəhdət – Ata ilə, tənləşmə – Oğulla, bağlılıq – məhəbbətlə, yaxud müqəddəs Ruhladır”; "İsa-İnsan, beləcə, pak Mütləqlə pak konkretlik arasındakı ortamdır”; "Allahoğulluğu (Qeyd: Bu – sözün fizioloji mənasında deyil, ruhani mənasındakı Allahoğulluğudur. Hər cür mənasında İslamda inkar bulur – R.U.) – dürlü insan potensiyasının zirvəsidir”; "Tək Oğulun Oğulluğu Atanın təbiətinə xas hər cür modusun fövqündə dayanaraq o ali mütləqlik olur ki, burada onun vasitəsilə bütün övladlar oğulluq qazanır”; N.Kuzanlıya görə, Allahın kamilliyində yalnız Üçərliyi – Trinitası görmək olar: "İlahi, mən görürəm.., hər nəsnə Səndə – Ata Allahın Oğul Allahında özünün zəka təməlində, məramında və səbəbiyyətində və ya görsənişlərindədir. Oğul da bu məram və təməl keyfiyyətində ən ümumi ortamyaradıcıdır (medium)... İnsan Səninlə yalnız Sənin Oğulun vasitəsilə ... birləşə bilər... Allah-Oğulun mütləq oğulluğu hər cür övladlığı özünə sığdırır, sənin insan oğulluğunsa, ey İsa, Mütləqlə dərindən dərinə bir vəhdətdir”. Kuzanlı ilahiyyatında Oğul Allah Ata Allahdan götürdüyü ilahi payı bir miras kimi saxlayıb inkişaf etdirməlidir: "Atada – bütün nəsnələrin mahiyyəti, Oğulda – potensiyası, müqəddəs Ruhda – hərəkətlənməsi (operationem) var. Ata Allah – hər nəsnədə bütünlüyün olması, Oğul Allah – hər nəsnədə bütünlüyün ola bilməsi imkanı, Ruh Allah – hər nəsnədə bütünün edilməsidir”. Bu – çan-buddizmdəki əsas formula ilə baş-başa gəlir: "Hər kəs potensiyasında Buddadır”. Bəşəriyyətin özünəqədərki fikir məbədlərinin ehtişamını – panteonunu yaradan İntibah düşüncəsi özü dünya inkişafının operationem (mənəviyyatda hərəkətlənmə!) zərurətini yaşadır.
Dünya puçdurmu?!
İntibah düşünərlərini ideallaşdırmaq deyil amacımız. Onlarda bir yöndə öz dinlərinin kanonikasına qapanış, əks yöndə həmin kanonikadan aşırı uzaqlaşma (xüsusilə Allahın vəhdaniyyətinin yozumunda intəhasızlığa varılması), bir yöndə poetik-fəlsəfi təfəkkür ortodoksalizminə sarınma, əks yöndə dünyanın formal-simvolik-metafor modellərinə yenə aşırı transsendensiya, bir yöndə teoateos, əks yöndə teobütləşdirmə var. Dünyanı, onun Tanrıdan gələn gözəlliklərini sürəkli bir ehtizazla vəsf edən İntibahçılar – İmadəddin və Nikolay dini dünyagörüşünün çevrəsincə dolanıb gicəllənərək, sanki İlahi aləmin əbədiyyətindən Yerüzü həyatını – baqi ilə fanini kəskincə fərqləndirmək üçün, sonuncunu, özlərinin köklü məntiqinə zidd olaraq, heçləşdirmək ifratına da varmışlar: Nəsimi – "”Dünya çün murdardır, igrən könül, murdardən!”; "Dünyanın nazü-nəimi cifədir, yəni nəcis // Ey könül, tahirsən axır, sunma əl murdarinə”; "Lənət olsun bu cahana, həm cahanın varinə!” Nikolay Kuzanlı – "...Nəcib həyat, dini ehkamlara riayət, dünyaya nifrət və bu kimi digər əməllər düzgün yolla axtarılan ilahi həyata və əbədi aqilliyə yolyoldaşlığı edir...” Yox. Yaradılan dünyaya lənət və nifrətlə onu yaradan Tanrını sevmək olmaz. Tanrının yaratdığına "murdar” demək olmaz. Əbədiyyətlə Fanilik də əl-ələ dünyanın sonsuz dövranındadır... Əbədi dünyanın insan həyatının içindən keçən real-dünya-görsənişini fani hesab etmək – tərsaxar kimi maddiyyəti mənəviyyata, xüsusilə ilahi mənəviyyata qarşı qoymağın bütün tarixi izləyən, bugünsə şiddətinə çatan əks-tendensiyalarını törədir.
Aqnostikanın ilbiz buynuzları sulu-sulu, eyhamla dəbərişir: İntibahçılar – bu "idealistlər” planeti monastra çevirməzdilər ki?! Yox, çevirməzdilər. Əksinə, ifrat materializm də yenə əks-tendensiya kimi ifrat idealizmi, zahid-monax tərk-dünyalığını yemləyir...
Tarixin Şamı
Bugünkü dünya tarixi "Ənəlhəq” İnsanının – "Deus et Homo”nun yaratmadığı, Allahından qopub düşmüş, Kainat mənəviyyatının ilahi səltənətindən endirilmiş, mütləqliyini itirmiş fani insanın yaratdığı tarix-stixiyadır. Bəşəriyyət tarixinin onu bugünkü yıpram durumuna gətirən, əyilib-burulmuş, azdırılıb-yabançılaşdırılmış yolu İlahi Qüdrətin Günəşincə deyil, Şamınca işıqlandırıldı... Bu Şamın kövrək-titrək işığını böyüdüb-gurlandırıb Böyük Vəhdət yoluna çıxmağa bəşəriyyətin gücü çatacaqmı?! İntibah dürründən bərəkətlənmək – o gücü toplamaqda, o İlahi Qüdrəti oyandırmaqda kamil mənəvi təkandır. Dünyanın semantikasına bir çox yönlərdən əsaslı dəyişiklik etməyə ayaq verən təkan.
Molto vivace
Dinlərin ən böyük yanlışı – ilahi aləmlə gerçək dünya arasında sədd çəkməsində, əbədiyyəti tarixə qarşı qoymasındadır. "Ənəlhəq” – "Deus et Homo” fəlsəfəsi bu səddi aradan qaldırır. Yolunuz açıqdır! Buyurun keçin, insanlar! Bethovenin Doqquzuncu simfoniyasının sədaları altında – ”molto vivace” ilə! Dağları və dalğaları yarıb keçərək!..
Rahid Ulusel
İçində olduğumuz və içimizin Kainatı
Kainatın maddi-mənəvi bütövlük kimi duyulması və dərk edilməsinin "Upanişadalar”dan, "Dəyişmələr kitabı”ndan Siolkovski, Vernadski, Şardenə ... qədər gərilən prosesi İntibah mədəniyyəti ilə özünün yeni qatına yüksəlir. Bu qatda çağın dühası özünü Kainatın Yerüzündə mərkəzləşən yaradıcı nüvəsi kimi hiss edir. Bu nüvədə yetişən ideyalar polifoniyası Kainat həyatında "düşünən” Yerüzünün onu həmin həyatın böyük Loqosuna və Harmoniyasına yatıran bəlkə də, ən güclü realizminin cücərtiləri idi. İnsanı Kainat Harmoniyasından kənara çıxaran və çıxarıb da ona "praqmatik” xülya-cənnətlər vəd edən bütün ideya düyürcəkləri – ideologiyalar yanlışdır və onu tarix boyu qatı antitəbiət-urrasosium qılafında boğmaq yanıltısındadır. İntibah insanı Kainatda var olmaq, Kainatın ilahi-doğma məkanında yaratmaq həqiqətinə yüksəlir. Bu məqamda Yerüzü bəsirətsizliyi, çaşqınlıqları, vurnuxmaları, yolsuzluqları, günahkarlıqları, kilidlənmələri, rəzalət küllü daha aydın görünür. İnsanın içindəki Kainat qışqırır, "mən varam!” deyir, – od tutub yanıban göydələnin pəncərəsindən alov-tüstü qarsında xilas üçün bayraq yelləyib fəğan qoparan zavallı sayaq "mən buradayam!!!” – deyir. İntibah yaradıcısı Kainatı təkcə səma "kitabı”ndan – ulduzlu Göyüzündən oxumur. İntibah yaradıcısı içinin Kainat səsini eşidən insandır. İntibah insanı Kainatın nəfəsini duyan insandır.
Kainatı oxumaq. Kosmorasionalizm
İntibah çağının mədəniyyət düşüncəsi bu
çağın və bu çağa qədərki mifik, kosmoqonik, dini, fəlsəfi, elmi, ideoloji,
poetik sistem-gələnəklərin qövsündə hərəkət etsə də, o, bütün çabalarında
qəliblərə sığmazlıq, onların hüdudlarını yarıb da genişləndirmə əzmindədir.
Qatı mühafizəkar sistemlərsə İntibah düşüncəsinin həndəvərində çatlayır. Bu
düşüncə bəşəriyyətin ən sağlam ideyalarından mayalanaraq böyüyən, nəhəngləşən,
sonra da özündən budaqlandıran düşüncədir. İntibahın bəşəriyyət tarixində,
bəlkə də, ən böyük missiyası – monoteosofiyadan onu itirmədən, məhz onun
zəminində panteosofiyaya yüksəlməsi, Kainatı təkcə sakrallığında deyil, ilahi
vəhdət həqiqətində dərk edərək oxumaq təliminə yiyələnməsi, insan
yaradıcılığını kosmik məkanına çıxarmaqla onun fəaliyyətinin yeni, labüd
proqramını açmasıdır. Bu, artıq bəşəriyyətin Yer modelində deyil, Kainat
modelində düşünməsinin – kosmorasionalizmin başlanğıcıdır.
Yer praqmatizmi
Kainatın
ilahi nura qərq olmuş doğma məkanında Yaradıcı (Allah) və Yaradılan (
Külli-aləm içrə İnsan) – Birdir. "Tat
tvam asi” ("Sən
elə Osan”) burada – bəşər mənəviyyatının
yeni dalğasında ali məqamına çatır. Vəhdətin bu yolu – İlahi Qüdrətdən yaranan
İnsanın İlahi Qüdrətlə yaratmaq vergisi – onun lap yaranışından başlanan və
sıza-sıza gəlib də belə böyük axara çevrilən fəaliyyətinə yeni miqyas – Kainat
məkanını açırdı. Həmin fəaliyyət yönündə əvvəlcə Şərq, sonra da Qərb
intibahçılarının panteosofiyası ilə qanadlanan kosmologiya, teologiya, təbabət,
poeziya, musiqi.., Nikolay Kopernikin "Yeni dünya mexanizmi oçerki”, Cordano
Brunonun "Səbəb, başlanğıc və vəhdət haqqında”, "Sonsuzluq, Kainat və dünyalar
haqqında”, Françesko Patrisi de Korsonun "Yeni fəlsəfi universum” əsərləri...
yaranırdı. Fəqət bu istiqamətin içərisindən elmi-nəzəri-eksperimental praktika
getdikcə vüsət qazansa da, onun həmin səviyyədə mənəviyyatca dərinləşmə xətti
onurğalanmadı. Dünya inkişafının bütün sonrakı mərhələlərində o inkişafın
bütövlüyü, fundamentallığı üçün zəruri şərt olan maddi-mənəvi əsaslar balansı
ikinci tərəfin zərərinə daim pozuldu və onlar arasındakı disharmoniya
dərinləşməkdə davam etdi. İntibah ideallarından enən Qərb mədəniyyət düşüncəsi
getdikcə onu Yer praqmatizminə pərçimləyən qəlibdə bərkidi, sümükləşdi,
qafalaşdı, rasionallaşdı və şəhdi-şirəsini sozalınca itirdi, dekadans ruhunda –
hörümçək torunda qərar tutdu, estetikasını harmoniya qibləsindən çəkib onu məzə
ladında köklədi. Şərq mədəniyyət düşüncəsi isə Yerlə Göy arasında çaşıb
qalaraq, nə Yerin, nə Göyün fəlsəfəsində dayaqlandı, mütərəddid bir vəziyyətdə
onu hətta XXI yüzillikdə də monarxiya cəhalətində saxlayan ortodoksalizm
qəlibində dondu. Keyi açılınca, başının üstünü Qərb kəsdirdi. Bununla da, materialist
fəlsəfənin siyasi-hərbi təntənəsi olan Qərb dünya imperializminin amansız
yürüşü başladı. (İmperializm – böyüklüyün, əzəmətin deyil, dekadans ruhunun
cilvəsi, idealsızlığın vakhanaliyasıdır.) Dünya fatehliyinin praqmatikası
(əslində, maniyası!) ümumdünya vəhdəti ideallarını öz tozanağında itirdi.
Bəşəriyyət "Ənəlhəq!” (Nəsimi)
deyənlərin çadırı altına deyil, "Dövlət –
mənəm!” (XIV Lüdovik) deyənlərin qəsri ətrafına yığışdı. Bəşəriyyət bir də
heç zaman İntibah gücündə, tutarında "Ənəlhəq!”
(Nəsimi) və "Deus et Homo” ("Tanrısal İnsan”, Nikolay Kuzanlı) həqiqətinə yüksəlmədi.
Teokratiya siyasi avtokratiya ilə əlbir olaraq, insan tanrısallığını küfr saydı
ki, hökmdarı – bütləşdirə, "allahlaşdıra” bilsin. "Tanrısal İnsan” mədəniyyətinin yerini – şah, xəlifə, kral,
prezident, papa, ayətullah, dalay-lama, siyasi partiya lideri, "pop-ulduz” ...
tutdu. Buna görə də İntibah keçmişindən nur saçan İlahi Vəhdət fəlsəfəsi (həm
də Dünya Hökmranlığı siyasəti ilə birbaşa ziddiyyət təşkil edən və ona qarşı
dayanan fəlsəfə) bu gün nə qədər "romantik” və qeyri-real görünsə də, özünün
bütün enerjisi, ideya tükənməzliyi və təkzibedilməz həqiqəti ilə tarixin
perspektivində, gələcəyin Sübhündədir...
Allaha inam – təkcə "Quran”ı və Xaçı
sinəsindən asmaqla, pulun (dolların) üzərinə "İn God We Trust” ("Biz Allaha inanırıq”) yazmaqla bitmir. Tanrısal yaradıcılığı öz
fəaliyyətinə köçürə, mənimsədə bilməyən insan daim problem, ziddiyyət və
böhranlar içərisində çabalayacaq, ən böyük bəxtəvərliyi turizm səyahətləri,
eros macəraları olacaq... Dünya dinlərindəki təşkilatlanmalar, ibadət və
mərasimlər Allahdan qopub ayrılmış insanın bu uçurumu doldurmaq çabası, həmin
Tanrısal düşüncə mədəniyyətinin relikt formasıdır. Vəhdət bu yolla baş
vermir...İlahi Ruhun Fəlsəfəsi
Cürbəcür təriqətçiliklərin, nəzəri-ideoloji yozum və terminologiyaların qəlibində İntibah yaradıcılığı nə qədər darılsa da, bu yaradıcılıq yeni dünyagörüşü sistemi – insana Kainatı açıb oxudan, insanı Kainatla bəsləyən, canlı Kosmosla əmizdirən İlahi Ruhun Fəlsəfəsidir. Bu Fəlsəfədə dünya dinlərinin bir-birindən fərqi – təbiətdəki rənglərin, iqlimlərin bir-birini tamamlayan çoxvarlığı qədərdir. İntibah harmoniyasında İslam və Xristian mədəniyyətlərinin dueti çağdaş olmuş İmadəddin Nəsimi (1369/73 – 1417) və Nikolay Kuzanlı [Nikolaus Cusanus] (1401 – 1464) yaradıcılığının bir-biri ilə səsləşməsi – dürləşməsi ilə yetərincə parlaq görsənişlidir. Əlbəttə, nə Nəsimi ənənəvi İslama, nə Kuzanlı ənənəvi Xristianlığa sığır...
Nəsimi edam ediləndə Nikolay
Kuzanlının 16 yaşı vardı. Yaradıcılığında antik filosoflarla yanaşı, erkən
İslam İntibahının klassiklərinə – Averroes (İbn Rüşd) və Avitsennaya (İbn Sina)
müraciət edən xristian katolik ruhanisi idi. Şerlərini sanki yollarda səpələyən
hürufilik müridi və mürşidi İmadəddin Nəsimidən fərqli olaraq, Nikolay Kuzanlı
Tirolda Briksen yepiskopu, kardinal və bütün Almaniyanın leqatı, sonra da Roma
papası II Piyin vikarisi kimi fəaliyyət göstərmişdir. Nəsimi – Şərq
panteizminin ("panteizm” termini İslam dünyasındakı böyük mənəvi İntibah hərəkatının
mahiyyətini tam qapsamasa da) bütün ana xətlərini öz poeziyasına sığdıran
"cahanasığmaz” mücahid, Nikolaus Cusanus isə
– xristian sosiumunu vahid ruhaniyyət ətrafında birləşdirməyə çalışan, yəni
katolikliyin xaçpərəst cərəyanların vahid mərkəzinə çevrilməsi layihəsini
hazırlayan islahatçı idi. Nəsimi panteizmi – sufi simvolikasına yeni mənalar
gətirən, heç cür nəzəri modellərə sığmayan bir dünyagörüşü, dininin,
fəlsəfəsinin, poeziyasının, sosial-siyasi məramının harada başlayıb harada
qurtardığı bilinməyən bir təlatüm, təriqət içində təriqət, din içində din, söz
içində söz, rəmz içində rəmz, zərrə içində Kainatdır. N. Kuzanlı panteizmi isə
– sxolastik-teoloji panteizmdir, daha doğrusu, panteizmə yüksəlmiş dindir,
bütün emosional çalarları ilə bərabər, ciddi, ölçülü-biçili rasional düşüncənin
bəliridir (Şərq və Qərb mədəniyyət düşüncələrinin getdikcə böyüməkdə, onları
özgürləşdirməkdə olan fərqlərindən biri də bundadır). N.Kuzanlının əsərləri bir
çox məqamlarda Nəsiminin ilahi poeziyasının ruhani nəsri – fəlsəfi-teoloji
şərhi kimi görünür. Eyni tanrısal ideyanı – bəlkə də Nəsimi xristian
Avropasında doğulsaydı, Kuzanlı kimi, Kuzanlı İslam Şərqində doğulsaydı, Nəsimi
kim bəyan edərdi... Yeri gəlmişkən, xristian teologiyası doktrinasından çıxış
edən Nikolaus
Cusanus İslamı yanlış bir təsəvvürlə tənqid də edir: "Onlar (müsəlmanlar, müəllifin sözüncə
"məhəmmədilər” – R.U.) Xristian xaçını əbəs yerə təqib edərək və onun
sirlərini anlamayaraq, bağışlanmanın ilahi nemətindən dadmırlar. Əlbəttə,
yalnız ehtiraslı istəklərin icrasını vəd edən özlərinin Məhəmməd qanunundan
onlar heç bunu gözləmirlər də...” Nikolaus
Cusanusun xristologiyası onun xtistosofiyasına yüksələrək, burada özünün
kanonik metafizikasını və bu metafizikanın imperativlərini, dil-düşüncə modelini,
terminoloji bazasını yaradır. Nəsiminin hürufi təriqətçiliyi klassik "vəhdət əl-vücud” fəlsəfəsini
dərinləşdirərək, Kainat elminin "poeziyasına” doğru genişlənir, okeanlaşır. Hər
iki İntibah yaradıcısında o çağın seçkin mənəviyyatını duyuran, gizlədə-gizlədə
bəyan edən, bəyan etdikcə də ayrıntılarını dürləyən güclü simvollaşdırma istəyi
var. Nəsimi sənin gözünün qabağında xalçanı toxuyur, Kuzanlı isə toxunmuş
xalçanı təqdim edir...
Həyəcan və titrəyişlər...
Nəsimi Kainatla "Quran” dilində danışır, Kainatı "Quran” dilində, nəfəsində, avazında, ruhunda danışdırır. Nikolaus Cusanus isə Kainatla "Müqəddəs Kitab” dilində, onun məntiqi, əxlaqı, prinsipləri ilə danışır və danışdırır. Ancaq hər ikisində bu dil inqilabi dərəcədə yeniloqosyaradıcı, sıldırımlı, ötkəm, küfr suçlamalarına açıq bir dil-yoldur.
Kainat öz inkişafının elə bir məqamına çatır ki, artıq onun bəşər mədəniyyətinə özül Ruh ərazisində – bizim doğma Yerüzündə İntibah düşünərləri, eləcə də Nəsimi və Kuzanlı ruhunda özünün Böyük Vəhdətini bir daha yeni dalğasında dilə gətirir və əsl mahiyyətinin bu Vəhdətdə olduğunu və bu Vəhdətdə idrak edilmək zərurətini bir daha yeni dalğasında bəyan edir. Bu Vəhdətin sirlərinə bələd olduqca, onu açdıqca, Nəsiminin və Kuzanlının necə həyəcan keçirdiklərini, vəcdlə titrədiklərini hiss edirsən. Nəsimi bu Vəhdətin dilini anlamaq, açmaq üçün Təsəvvüfdən ayaq verərək, İslamın bütün hikmətini oyandırır, elm, kəlam, rəmz küllünü hərəkətə gətirir, Kuzanlı isə bütün teoloqosu.
Vəhdət fəlsəfəsinin dayaqları
Vəhdət fəlsəfəsinin üç dayağı var:
Allah – Onun yaratdığı Kainat – Kainatın idraklayaradıcı nüvəsi İnsan. Bu
İntibah dühalarının duyumunca – fikrincə, Varlıq – Allah, Kainat və İnsanın
vəhdətindədir. İntibah düşüncəsinin bütün zamanların varlıq haqqındakı teoloji
konstruksiyasından əhəmiyyətli fərqi bundadır ki, bu düşüncə Allahı Kainatdan,
Kainatı İnsandan ayrı görmür: necə ola bilər ki, Yaradan Yaratdığında var
olmasın, Yaradan Yaratdığına saçılmasın, Yaradan Yaratdığından ayrı olsun?!
Yerüzünün ziddiyyətləri də elə bu çatdan özüllənir. Allah – Kainat – İnsan
vəhdəti sonuncuya ikincidən keçərək birinciyə müraciətlə – özü də təkcə İnsanın
yox, onun hər bir zərrəsinin dili ilə "Ənəlhəq!” dedirir. Bu – yaradan Allahın qüdrətini
azaltmır, yaradılan İnsanın qüdrətini artırır (Çünki Yaradan Yaratdığını
Yaradan kimi yaradıb!) və ona özünün
Kainat evini verir. Onu tarixin tapdağından, daim aşağılanmaq miskinliyindən
qurtarır. Siyasilər elə məhz bunu istəmirdilər. Allahı "əlçatmaz” edib, onun
yaratdığı müqəddəs varlığı – İnsanı hər zaman aşağı dartırlar ki, ondakı ilahi
başlanğıcı çürüdüb-öldürüb, qul başlanğıcını göyərtsinlər. Qul mənəviyyatının
daşıyıcısı heç vaxt "Ənəlhəq!” deyə
bilməz. Bu çatın nə o üzündə Allah, nə bu
üzündə İnsan görünür, nə də onları qovuşduran Kainat! Əvəzində qana
bələnmiş Habil-Qabil meydanı – məna cövhəri tükənmiş, quruyub sozalmış,
adamları bir-birini yağmalayan, talayıb sümürən, "güclünü” "gücsüzə”, kütləni
liderə tabe etdirən, savaşları bitməyən və bitməyən savaşlarından ləzzət alan,
bunu arsız-arsız "sivilizasiya” zənn edən dünya, onun ora-bura daşınan
tör-töküntüsü və bu qaçhaqaça, qovhaqova "yuxarıdan” zəhmli nəzərlə,
"xeyir-şər” daş-tərəzisi ilə baxaraq, "yolundan azmışları cəzalandıran” yenidən
bütləşdirilmiş qorxunc allah obrazı, qarşısında da günah edə-edə səcdə qılan,
hətta gələcək günahları üçün bağışlanmasını diləyən bəndələr!.. Allahın
vəhdaniyyətinin, əslində, ən böyük inkarıdır bu.
"Rəbb Mənəm!”
Nəsimi bəyanında Vəhdətin kəlamı daşır. Böyük Vəhdətə qovuşma yolunda İnsanın yetdiyi həqiqətlər onu addım-addım, damcı-damcı Yaradıcısına doğru qaldırır. Bu ucalıqdan sanki ilahi vəhylə "Ey Kainatə məqsəd!”, "Ey Xaliqin kəlamı!”, "Ey Tanrının sifatı!”, "Ey gövhəri-həqiqət!”, "Ey sifatın "qülhüvəllah!” – deyə çağırılan İnsan Kainat içrə özünü dərk etdikcə, "dürlü-dürlü dürr saçaraq”, Allah – Kainat – İnsan Vəhdətinin Tam Loqosunu açır: "Mən Həqqə məkan, məkan mənəm mən!”; "Mənşəimdir Kainat!”; "Mən cümlə-cahanü Kainatəm! // Mən dəhrü zəman, zəman mənəm mən!”; "Lövhi-məhfuz mənəm!”; "Nitqi Allah mənəm!”; "Surəti-Rəhman mənəm!”; "Ruhi-Mütləq Həq kəlamı qafi-vəl-Quran mənəm!”; "Qamu (hamı) aləm İlahiyəm!”; "Cümlə cahan təndir mənə!”; "Aşiq qatında küfr ilə İslam birdir...”; "Ol Kəbeyi-məna mənəm!”; "Töhfəyəm, pakizə cövhər, laməkanın xasiyəm // Aləmül-qeybəm, vücudəm, həm anın (onun) dəryasiyəm!”; "Həm həvayəm, dörd təbiət, atamın babasiyəm!”; "Allahi-nurin Nuriyəm!”; "Vəhdətin mənzuriyəm!”; "Məkanə sığmadı zatım...”; "Mən cahanəm, həm cahanın eynivü-mahiyyəti...”; "Nöqtəyəm, hərfəm, bu hərfin sətriyəm...”; "Buğdayam, həm asiyabəm (dəyirman), həm xəmirü, həm fətir...”; "Həm təbibəm, həm əliləm, həm əlacəm, həm səqim...”; "Həm imaməm, həm hidayət, Mehdi həm Mehdiyyəti!”; "Həm xəlifə, həm zəman, həm "Ənəlhəq!” söylərəm...”; "Həm dar, həm Mənsuriyəm...”; "Mənəm... vacib ilə mümkünat...”; "Aləmül-qeybin vücudi Kainatın eynidir...”; "Cümlə aləm bil ki, Allahın özüdür!”; "Həm yetirən, həm yetən, həm bitirən, həm bitən // Cümlə mənəm, cümlə mən, dəhr ilə həm Kainat!” və nəhayət, "Rəbb Mənəm!” – Görün, İnsanda bütün Varlıq və onun sonsuz olaraq dəyişən şəkillənmələri, hərəkətlənmələri zühur edir. Dünya özü haqqında İnsan dili ilə danışır, gerçəyini, gerçəyinin sirlərini söyləyir: "Ey Nəsimi, sən degilsən, cümlə oldur, cümlə ol // Ol kim, aydır bu zəminü asimanın nuriyəm!”; "Həq gördü vü Həq dedi, Nəsimi nə desin kim...” Dünya İnsana yığılır, yığılır, nüvələşir, cövhərləşir, cilalanır və tam, mütləq kamilliyində, əlçatmaz heyrətinin zilində birdən daşaraq ... özünü həm Vəhdət tək, həm də sayrışan moduslarında saçır.
Ali həqiqətlər önündə pərəstiş
Xristian ilahiyyatçısı Nikolay Kuzanlının Vəhdət fəlsəfəsi dünyanın məhz İntibah dərki modelində həmin fəlsəfənin Nəsimisi ilə tutaşır: "İlahilik – sonsuz vəhdətdir...”; "Vahid maksimumun mövcudluğu – ali həqiqətdir...”; "Allah – fərqliliklərin fövqündə hər nəsnədədir, hər nəsnədə hər nəsnə var olduğundan Allah onların bütünlüyündədir...”; "Kainatın yaradıcısı Allah – Varlığın özünə bərabərdir, Kainat da Onun oxşarınca yaradılmışdır...”; "Bizdə Allah – sonsuz Həyat yaşayır...”; "Platonun dünyanın ruhu adlandırdığı, Aristotelin təbiət dediyi – hər nəsnədə hər nəsnəni var edən Allahdır...”; "Budur Allah – özünü bütün görünənləri ilə göstərən Allah!” Özünün "Deus et Homo”su (Tanrısal İnsan) ilə tənləşən Nikolay Kuzanlı "ilahi vücud” Nəsiminin "Həqq əyan oldu, gəlin, Həqqi görün! Həqqi batildən seçin, fərqi görün! Bədrimin üzündəki şəqqi görün! Aləmə sığmaz Ənəlhəqqi görün!” qatında ("De Visione Dei” (1452) ["Allahın görülməsi haqqında” əsəri]) Allaha üz tutaraq deyir: "İlahi, Sənin varlığın mənim varlığımı tərk etmir...”; "Sənin zühur edən qüdrətində zərrə ilə küll birləşir...”; "Sən – mahiyyətlərin mahiyyətisən...”; "Sənin yaratmaq qüdrətin – Sənin varlığındır. Yaratmaq və yaratdığı ilə bir olmaq – öz varlığını bütünə ötürməkdən, hər zərrədə bütün olmaqdan və eyni zamanda hər nəsnədən də mütləq şəkildə ayrıca olmaqdan başqa bir şey deyil...”; "İlahi, Sən həm də mənə mütləqcə və sonsuzca hər bir şəklə düşübən müəyyənləşməklə var olmaq imkanı (posse esse) bəxş edibsən. Bu mənada biz deyirik ki, materiyanın formayaradıcı potensiyası tükənməzdir, çünki heç vaxt öz bitkinliyinə çatmır. Ancaq Sən, tükənməz Nur, mənə anladırsan ki, mütləq potensiya uyarlaşmalar səddindən kənar sonsuzluğun elə özüdür, buradasa qalmaq imkanı (posse fieri) potensiyanın aktuallaşdığı yaratmaq imkanı (posse facere) ilə tamamlanır... Aktuallaşmış sonsuzluq – Vəhdətdir. Sən, sonsuz Allah – o vahid Allahsan ki, mən Səndə var olmaq mümkünlüyünün aktual (fəaliyyətə keçmiş – R.U.) mövcudluğunu görürəm... Sən var olmağın bütün mümkünatısan, mənim Allahım”
Əbədi substansiya
İntibah idrakında Vəhdət fəlsəfəsinin nəzəri bu Vəhdətin nüvəsinə – Mütləqə dikilir: Varlıq sonsuz olaraq nə qədər çevrimlərə uğrayırsa uğrasın – o, öz əbədi substansiyasında dəyişməzdir. Varlığı mümkün edən də Allah – Kainat – İnsan vəhdətindəki bu Mütləqliyi – materiyadan ruha və əksinə çevrimlərin sonsuz dövranında bu dəyişməzliyi saxlamasıdır. Ancaq Mütləq nüvəsində bu sonsuz dövran mexaniki özünütəkrar, sonun başlanğıca qayıtması deyil, Kainatmiqyaslı aramsız Kamilləşmənin getdikcə dərinləşən, yeni kəmiyyət və keyfiyyət hüdudları qazanan, Kainatın materiyabaşlanğıclı varlıqdan ruhbaşlanğıclı varlığa əsaslı dönüşünü təmin edən Sansarası (Hind) – Daosu (Çin) – Yolu (İslam) – Loqosudur (Antiklik, İntibah) ki, bu Yollar birləşməsinin də "Xəlifəsi” – Yerüzü İnsanıdır. Varlığın Mütləq nüvəsini – yaradılışın ulu mənasını dərk edən Kamil İnsan (əl-İnsan əl-Kamil) ki, Nəsimi dilində deyir: "Baqi mənəm!”; "Faili-mütləqəm, Həqəm, Həqilən”; "Faniyi-mütləq olmuşam, Həqqiləyəm, Həqq olmuşam!”; "Nəsimidir vücudi-fərdi-mütləq”; "Külli yerü gök Həqq oldu mütləq // Söylər dəfü cəngü ney Ənəlhəq!”; "Hər nəyə kim baxıram, Həq baxıram // Baxışım Həqdir, Ənəlhəq baxıram // Mütləq oldu, Həqqi-mütləq baxıram // Bigüman Həqqəm, mühəqqəq baxıram”. Bu yolun tərsində "faniyi-mütləq” İnsan faniliyini saxlayır, mütləqliyini itirir, cahiliyyəsinin dibinə yuvarlanır... Bu günün əsas dünyagörüşü – mütləqliyini itirmiş fani insan cahiliyyəsinin fəlsəfəsi, praqmakompleksidir.
"Allah – mütləq maksimallıq, deməli, vəhdətdir” postulatından çıxış edən Nikolay Kuzanlı Xaliqin "mütləq fövqəlqüdrəti” önündə Nəsimi kimi "mütləq həqiqətin dərkolunmazlığını” etiraf edə-edə, yenə onun əzəli sirlərinə vaqif olmağa çalışaraq İlahi Varlığı – "mütləq zərurət”, "mütləq sonsuzluq” substansiyasında açır.
Ümumdünya eşq cazibəsində
Bu İntibah düşünərlərinin ayıtında Vəhdətin dərk olunmasının – Allah qatına yüksəlməyin yolu, açarı – idrakdan öncə Eşqdir: "Məhəbbət bağlılığının hərəkəti hər şeyi vahid Kainat şəklinə salaraq onları bütünləşdirir” – Nikolay Kuzanlı bunu "Kainat Ruhu” adlandırır. Varlığı vəhdətə gətirən, onun bütün törəniş və zərrələrini bir-birinə bənd edib dünya nizamını yaradan – Eşqdir ki, atomik-energetik başlanğıcını Allahdan götürür və bütün yaradılışın mahiyyətində, modifikasiyası və hərəkət yönlərində qərar tutur. – "Nəfsini tanıdı, bildi Rəbbi // Tovhid yolunda əkdi hübbi (sevgini)”; "Səni məndən iraq, ey can, necə ayıra zəmanə // Gözüm ilə görmüşəm çün Səni hər məkan içində”; "Surətin ayineyi-eşq oldu əhli-vəhdətə // Lövhi-məhfuzunda Quran oldu hikmətdən kitab”...
Yalnız ümumdünya eşq cazibəsi ilə Vəhdəti yaradılan varlıq Təbiət təzahüründə öz bütünlüyünün orqanikasını və harmoniyasını tapır, İnsan təzahüründə isə özünün orqanikası və harmoniyasındakı gözəllikləri, həm də əxlaqi-mənəvi gözəllikləri görür, duyur və dərk edir. Nəsimi və Kuzanlının Vəhdət fəlsəfəsinə görə, varlığın hər zərrəsində Allahın İlahi Nurunun təcəllası var! Allah – Kainat – İnsan vəhdətində ən böyük kamillik Allahı Onun yaratdığı Kainatdan və İnsandan ayırmadan, Onun İlahi başlanğıcını Varlığın hər zərrəsində görərək, duyaraq, dərk edərək təsdiq etmək, həmin İlahi başlanğıca təkcə səcdə qılmaq, heyran qalmaq yox, həm də onu zəruri fəaliyyət axarına keçirməkdir. İntibah mənəviyyatının yüksəldiyi bu məqamın həqiqəti mədəniyyət düşüncəsinin daha çox poetik-teoloji dərinliklərində, pünhan sakral ideyalar boğçasında qaldı, gerçəkləşmə imkanlarını açmadı...
Üzün ayətləri
İntibah düşünərləri – Nəsimi və Kuzanlı Kainatdakı bütün görsənişlərində özünü bəyan və ehya edən Allahın var olduğuna ən böyük təsdiqi – Onun İlahi qüdrət və hüsnünün bu təcəllasında tapırlar. Nəsimi panteosofiyasının bütün məntiqi, əslində, bu təcəlladan təməl tutur. Nəsimi həyat qrammatikasına İnsan varlığında Allahın kamil yaradıcı enerjisinin emanasiyasının yeni xəttini – İnsan üzündə "Quran” və Kainat oxumaq – Allahın mahiyyəti (əz-zat) ilə Onun atributlarını (əs-sifat) vəhdətdə bulmaq ruhaniyyətini gətirir: "Üzünə əhli-nəzər surəti-rəhman dedilər // Oxuyanlar bu kəlamüllahı Quran dedilər”; "Vəhdətin şəmsi üzündür, laməkanı göstərir...”; "Ənəlhəq söylərəm Həqdən, ələl-ərş istiva gəldi // Üzündür sureyi-rəhman, ələl-rəhman əla gəldi”; "Lövh ilə Quran üzündür, vəssəlam...”; "Qaf vəl-Quran ol mahın üzü...”; "Qibləmizdir surətin, əlhəmdülillah, ey nigar...”; "Lövhi-məhfuz oldu üzün, vəhüvə Quranün mübin...”; "Kirpigin, qamu zülfü rüxsarın // Həq kəlamidir oxu Qurani”; "Surətin səhfəsində gör nə yazmış ol qədim // Oxudum ol xətti bismillahir-rəhmanir-rəhim”; "Aşiqin qəlbi içində sən bu Beytüllahı gör!”; "Can gözilə baxdın isə Kainatın eyninə // Andan özgə nəsnə varmı, həsbətənlillahı gör!”; "İgirmi səkkiz hərf kim, Həqqin kitabıdır üzü...”; "Gözlərin Allahü Nurün ayətin təfsir edər // Ey bu mənidən xəbərsiz, surəti-rəhman budur!”; "Möminin qəlbidir, ey sahibdil, Allahın evi...”; "On səkkiz min aləmin ayinəsidir surətin...”; "Ey sifatın "Qülhüvəllah”, vey cəmalın "Fatihə” // Üştə Fürqan, üştə Tövrat, üştə İncilü Zəbur...”
İntibah düşüncəsinin ilahi loqosu
Monoteist dinlərdəki – İslamdakı ət-Tovhid (Allahın birliyi – "Lailahəilləllah!) və Xristianlıqdakı Üçər – Trinitas (Vahid Allahın üç ipostası – Ata Allah, Oğul Allah, Ruh Allah) müstəvisində İlahi Təcəllanın – Emanasiyanın çox zərif bir ayrıntısı Nəsimi ilə Kuzanlını əslində, hər iki dinin fərqli kanonikasından eyni həqiqətə gətirir. Nəsimidə bu Yol – Allahın Nurunu (bu gözəl hədiyyəni!) Kainatdan toplayıban onu öz varlığının kamillik qatından keçirərək, özünün mübarək üzündə canlandıraraq yenidən ilahi mənbəyinə – Allaha qaytaran İnsan, Kuzanlıda isə həmin Yol – Allahla İnsanı, deməli, ilahi və insani təbiəti özündə birləşdirən İsadır: "Allah-Oğul – gerçək təcəlladır (ostensio)”. Nəsiminin İnsan qarşısında gördüyünü Kuzanlı İkona önündə görür. Xristianlığı da öz içində görən İslamın mədəniyyət düşüncəsinin imkanlarının genişliyindəndir ki, onun mütəfəkkiri – Nəsimi deyə bilir: "Məsihi-zatam!” Trinitasın Kuzanlı açımı isə belədir: "...Vəhdət – Ata ilə, tənləşmə – Oğulla, bağlılıq – məhəbbətlə, yaxud müqəddəs Ruhladır”; "İsa-İnsan, beləcə, pak Mütləqlə pak konkretlik arasındakı ortamdır”; "Allahoğulluğu (Qeyd: Bu – sözün fizioloji mənasında deyil, ruhani mənasındakı Allahoğulluğudur. Hər cür mənasında İslamda inkar bulur – R.U.) – dürlü insan potensiyasının zirvəsidir”; "Tək Oğulun Oğulluğu Atanın təbiətinə xas hər cür modusun fövqündə dayanaraq o ali mütləqlik olur ki, burada onun vasitəsilə bütün övladlar oğulluq qazanır”; N.Kuzanlıya görə, Allahın kamilliyində yalnız Üçərliyi – Trinitası görmək olar: "İlahi, mən görürəm.., hər nəsnə Səndə – Ata Allahın Oğul Allahında özünün zəka təməlində, məramında və səbəbiyyətində və ya görsənişlərindədir. Oğul da bu məram və təməl keyfiyyətində ən ümumi ortamyaradıcıdır (medium)... İnsan Səninlə yalnız Sənin Oğulun vasitəsilə ... birləşə bilər... Allah-Oğulun mütləq oğulluğu hər cür övladlığı özünə sığdırır, sənin insan oğulluğunsa, ey İsa, Mütləqlə dərindən dərinə bir vəhdətdir”. Kuzanlı ilahiyyatında Oğul Allah Ata Allahdan götürdüyü ilahi payı bir miras kimi saxlayıb inkişaf etdirməlidir: "Atada – bütün nəsnələrin mahiyyəti, Oğulda – potensiyası, müqəddəs Ruhda – hərəkətlənməsi (operationem) var. Ata Allah – hər nəsnədə bütünlüyün olması, Oğul Allah – hər nəsnədə bütünlüyün ola bilməsi imkanı, Ruh Allah – hər nəsnədə bütünün edilməsidir”. Bu – çan-buddizmdəki əsas formula ilə baş-başa gəlir: "Hər kəs potensiyasında Buddadır”. Bəşəriyyətin özünəqədərki fikir məbədlərinin ehtişamını – panteonunu yaradan İntibah düşüncəsi özü dünya inkişafının operationem (mənəviyyatda hərəkətlənmə!) zərurətini yaşadır.
Dünya puçdurmu?!
İntibah düşünərlərini ideallaşdırmaq deyil amacımız. Onlarda bir yöndə öz dinlərinin kanonikasına qapanış, əks yöndə həmin kanonikadan aşırı uzaqlaşma (xüsusilə Allahın vəhdaniyyətinin yozumunda intəhasızlığa varılması), bir yöndə poetik-fəlsəfi təfəkkür ortodoksalizminə sarınma, əks yöndə dünyanın formal-simvolik-metafor modellərinə yenə aşırı transsendensiya, bir yöndə teoateos, əks yöndə teobütləşdirmə var. Dünyanı, onun Tanrıdan gələn gözəlliklərini sürəkli bir ehtizazla vəsf edən İntibahçılar – İmadəddin və Nikolay dini dünyagörüşünün çevrəsincə dolanıb gicəllənərək, sanki İlahi aləmin əbədiyyətindən Yerüzü həyatını – baqi ilə fanini kəskincə fərqləndirmək üçün, sonuncunu, özlərinin köklü məntiqinə zidd olaraq, heçləşdirmək ifratına da varmışlar: Nəsimi – "”Dünya çün murdardır, igrən könül, murdardən!”; "Dünyanın nazü-nəimi cifədir, yəni nəcis // Ey könül, tahirsən axır, sunma əl murdarinə”; "Lənət olsun bu cahana, həm cahanın varinə!” Nikolay Kuzanlı – "...Nəcib həyat, dini ehkamlara riayət, dünyaya nifrət və bu kimi digər əməllər düzgün yolla axtarılan ilahi həyata və əbədi aqilliyə yolyoldaşlığı edir...” Yox. Yaradılan dünyaya lənət və nifrətlə onu yaradan Tanrını sevmək olmaz. Tanrının yaratdığına "murdar” demək olmaz. Əbədiyyətlə Fanilik də əl-ələ dünyanın sonsuz dövranındadır... Əbədi dünyanın insan həyatının içindən keçən real-dünya-görsənişini fani hesab etmək – tərsaxar kimi maddiyyəti mənəviyyata, xüsusilə ilahi mənəviyyata qarşı qoymağın bütün tarixi izləyən, bugünsə şiddətinə çatan əks-tendensiyalarını törədir.
Aqnostikanın ilbiz buynuzları sulu-sulu, eyhamla dəbərişir: İntibahçılar – bu "idealistlər” planeti monastra çevirməzdilər ki?! Yox, çevirməzdilər. Əksinə, ifrat materializm də yenə əks-tendensiya kimi ifrat idealizmi, zahid-monax tərk-dünyalığını yemləyir...
Tarixin Şamı
Bugünkü dünya tarixi "Ənəlhəq” İnsanının – "Deus et Homo”nun yaratmadığı, Allahından qopub düşmüş, Kainat mənəviyyatının ilahi səltənətindən endirilmiş, mütləqliyini itirmiş fani insanın yaratdığı tarix-stixiyadır. Bəşəriyyət tarixinin onu bugünkü yıpram durumuna gətirən, əyilib-burulmuş, azdırılıb-yabançılaşdırılmış yolu İlahi Qüdrətin Günəşincə deyil, Şamınca işıqlandırıldı... Bu Şamın kövrək-titrək işığını böyüdüb-gurlandırıb Böyük Vəhdət yoluna çıxmağa bəşəriyyətin gücü çatacaqmı?! İntibah dürründən bərəkətlənmək – o gücü toplamaqda, o İlahi Qüdrəti oyandırmaqda kamil mənəvi təkandır. Dünyanın semantikasına bir çox yönlərdən əsaslı dəyişiklik etməyə ayaq verən təkan.
Molto vivace
Dinlərin ən böyük yanlışı – ilahi aləmlə gerçək dünya arasında sədd çəkməsində, əbədiyyəti tarixə qarşı qoymasındadır. "Ənəlhəq” – "Deus et Homo” fəlsəfəsi bu səddi aradan qaldırır. Yolunuz açıqdır! Buyurun keçin, insanlar! Bethovenin Doqquzuncu simfoniyasının sədaları altında – ”molto vivace” ilə! Dağları və dalğaları yarıb keçərək!..
Rahid Ulusel
