Con Faulzla “Fransız generalın qadını” romanı haqqında söhbət
Con Faulz Bedford
İnstitutunda oxuyanda bir müddət xəstəxanada yatmalı olur. Həmin günlərdə ona
dərs deyən, Conun sevimli müəllimlərindən biri onu ziyarətə gəlir. Bu ortayaşlı
baş müəllimin əsas məqsədi onun da köməyi ilə ədəbi tənqid üzrə elmi araşdırma
aparmaq və elmi dərəcə almaq yolunda irəliləməkdir. O, hər vəchlə Faulzu digər
tələbələrindən fərqli olduğuna, qeyri-adi bədii üslubu, təhkiyə dilinin
cəlbediciliyinə inandırmağa çalışır, hətta ona İrlandiya folklor ədəbiyyatından
nümunələr toplusu hədiyə edir. Müharibədə iştirak etmiş, üstün xidmətlərinə
görə bir neçə adla təltif olunmuş bu müəllim həyatın demək olar ki, hər
sahəsinə dərin maraqla girişdiyindən qarşısında kim dayansa, ovsunlaya bilərdi.
Amma gənc olmasına baxmayaraq, Faulz özündəki imkana və perspektivə inanaraq,
ortaq iş təklifindən yayınır.
Əgər bu roman Faulz yaradıcılığından oxuduğunuz ilk romandırsa, bəzi məqamlar diqqətinizi xüsusilə cəlb edəcək.
İngilis dilindən tərcümə edən və hazırlayan: Elcan Salmanqızı
Dünən, həmin o vaxtdan əsrin
dörddə biri qədər zaman keçəndən sonra, Con Faulz "Messr WH SMİTH&SON”
nəşriyyatının ədəbiyyat nümayəndələrinə mükafatlar təqdim edən fondundan 1000
funt sterlinq pul alıb. Həm də sadəcə bu il ədəbiyyatın ən çox müzakirə olunan
nümayəndəsi olduğuna görə. Niyəsə ingilis ədəbiyyatının ayaq üstündə can
verdiyi bu dövrdə Faulzun xüsusilə qiymətləndirilməsinin vacibliyi
qənaətindəyəm. Düzdür, Qombriçs, Qittinqses (XX
əsrdə yaşamış ingilis nasirlər – red.) ədəbi məktəblərinin nümayəndələri,
Leonard Vulf, Patrik Vayt, Cin Rays, VS Naypol kimi istilaçı yazarlar da var.
Amma mən əminlik və bir o qədər də dərin səmimiyyətlə adını çəkdiyim bu
müəlliflərin bədii irsində "Fransız generalın qadını” çəkisində bir nümunə
olduğunu düşünmədiyimi etiraf edirəm. İngilis ədəbiyyatında saf intiligent
beynin və ruhun qidası ilə yazılmış belə romanların sayı ondan çox deyil. Adını
çəkdiyim romanın Faulz yaradıcılığında Kristofer Riks, Janet Adam Smits və
cənab Rupert Hartın (hər üçü XX əsrdə
yaşamış ingilis əsilli ədəbi tənqidçilərdir. İngiltərədə bədii nəsrin yazı
texnikasına qoyulan tələbləri yüksəldib, ədəbi tənqid normalarını təyin
edənlər, ədəbi tənqidin ən məşhur nümayəndələridirlər – red.)
münsifliyindən keçə bilmiş azsaylı əl işlərindən biridir.
1969-cu ildə yazılan romanda hadisələr bir əsr
əvvəldə, 1867-ci ildə baş verir. Faulz Viktorian dövrünün ənənələrinə,
qaydalarına, düşüncə tərzlərinə qatı müxalif olsa da, dövrün ədiblərinə eyni
dərəcədə simpatiyası var. Takereyin isə onun yaradıcılığına xüsusi təsiri var:
"Yazıda birinci şəxsin mövqeyini yadırğamışam. "Mən”... Bir əsr əvvəlki
hadisələrdən danışmaq məni ən çox bu subyektdən xilas etdi. XX əsrin sonlarında
yaşayan bir insanın düşüncə və duyğuları ilə bir əsr əvvəlki insanların
həyatını mühakimə etmək kitab yazmaqdan çox xəyal qurmaqdır. Əsas çətinlik
yerinə oturan, roluna uyğun dərinlikdə və bir-birini təkrarlamayan obrazlar
yaratmaq idi”.
Romanın qəhrəmanı adi bir fermerin yaşadığı
qeyri-ənənəvi həyat tərzi ilə "pozğun ilahə”yə çevrilmiş qızıdır. Bəli, əslində
o da digərləri kimi öz taleyi haqqında özü hökm verib. Arada bir fərq var –
hamıda ikrah hissi oyadan bir yol seçib. O, Laym körfəzinə müvəqqəti ezam
olunmuş, ona heç bir gələcək vəd etməyən fransız generalın qeyri-qanuni qadını
olur və bu eşqi kimsədən gizləmir: "Romanın qəhrəmanları onun azğınlığını
qınayır. Mənim oxucum isə azadlığını, dürüstlüyünü, qətiyyətini alqışlayır. Əks
halda bir dövrün ictimai qınaq mərkəzi edilmiş nümayəndəsi başqa bir dövrün
qəhrəmanı ola bilməzdi”.
Faulz roman yazıb orada öz nəzəriyyəsini,
fəlsəfəsini əks etdirməsə, bu romana "intelligent” təyini yaraşmazdı. Müəllifin
təbiətindəki çoxqatlılıq burada da əksini tapır. Qəhrəmanların dili ilə
zaman-zaman Viktorian dövrünün, zaman-zaman öz dövrünün aparıcı axınlarını
tənqid atəşinə tutur, yenilərini yaradır. İngiltərə tarixində xüsusi yer tutan
nəhəng bir dövrə isə yaratdığı qəhrəmanın aliliyi, intellekti, dərinliyi və
mübarizə əzmi ilə meydan oxuyur. Faulzun wslubundak; ironiya elə ilk səhifədən
oxucunu müşayiət edir. Onun qəhrəmanı öz taleyinin ağası olduğu halda, burjua
sinfinin nümayəndəsi, böyük bir mirasın ehtimal edilən varisi olan digər baş
qəhrəman Çarlz belə ictimai qanunların, çürük bir nüfuz və rütbə həvəsinin
boyunduruğundan qurtulub, taleyinə sahib çıxa bilmir. Faulz özü qəhrəmanını
müşahidə edir: "… müəyyən bir nöqtədə o? öz daxilində özünəinamın nüvəsini
tapır, böyüməyə başlayan əsl bənzərsiz duyğunu kəşf edir, arzuladığı həyatdan
gözüyaşlı imtinasının səbəblərini ayırır, amma yenə də beyninə yeridilən
"ictimai balon” öz sözünü deyir. Əslində? elə Çarlz da hamımızın həyatdan
öyrəndiyini öyrənir. Həyat tapmaca deyil, versiyaları sadalamaqla yaşamaq
seçimimiz yoxdur. Hamının bir seçim haqqı var, taleyin bir üzündə yer tutmaq
haqqı. Zəri atandan sonra oyundan çəkilə bilməzsən. Varlı şəhərin dəmir kimi
soyuq divarlarında əbədi, nüfuz sahibi olmaq dərdi var onun. Bunu arzulamaq
üçün Çarlz bütün müasirləri kimi kifayət qədər boş, ümidsiz və duyğusuzdur”.Ekzistensializmin qatı tərəfdarlarının
ürəyinə ən yaxın mövzudur bu. Con Faulz da bu nəzəriyyədən yüngülvari
təsirləndiyini utanaraq dilləndirir: "Əlbəttə, ingilis dilində bir Sartrvari
roman yaza bilməzsiniz. Bu, oxucunun beynində fransız dilindən tərcümə olunmuş
nümunə dadı verəcək. Mən də sadəcə az-az təsirlənmələr olsun istədim. Bir az
marksizmdən, bir az Freyddən, bir az darvinizmdən, bir az ingilis fəlsəfəsinin
ayrı-ayrı söz sahiblərindən…”. Birmənalı şəkildə ədibin romanın yüksək satışına
kökləndiyinin sübutudur.
Con üçün çox satılmaq, siyahının lideri olmaq
əsla ciddi bir məsələ deyil. Açığı bu məsələdə heç problem də olmayıb. Amma
cəmi bir neçə gün ərzində dörd mindən çox nüsxənin satılması bu romanda xüsusi
diqqət çəkən fərqin, üstünlüyün olduğuna işarə edir. Almaniya, İngiltərə və
Amerikada "Fransız generalın qadını” bütün nəşr və yenidən nəşrlərində çox
satılanlar siyahısının başında gəlib.
Buna baxmayaraq, Faulz təbiətinə uyğun
şəkildə ədəbiyyatın gələcəyi haqqında həmişə kədərli, qaranlıq danışır: "Roman haqqında tənqidçilərin
yazdıqları ilə tanış olduqda kədər məni götürür. Mövzunun təkralığı. Bəli,
hadisələr bir əsr əvvəldə yaşansa da, mövzu İkinci Dünya müharibəsi illərində
tez-tez yaşanan hadisələrdən götürülüb. Mən bəlkə də, tamamilə fərqli bir
hekayə işləyə bilərdim. Amma məqsədim qeyri-adi mövzu deyildi, qeyri-adi
obrazlar, fərqli yazı texnikası və bədii təsvir dərinliyinin öhdəsindən gəlmək
idi. Sarah Vudrof beynimdə silueti uzun illərdir mövcud olan qəhrəman
idi. Başqa bir tənqiddə fəlsəfi məsələlərlə süjeti qarışdırdığım iddiası var.
Bir əsr əvvəlin insanını tanıtmağa, göstərməyə çalışıram. Bütün mühiti, ictimai
və sosial tələbləri, qaydaları, hakim ideologiyanı, həyat tərzini, inancları
göstərməliyəm. Belə səthi tənqidləri oxuyanda boğuluram. Çünki yaxşı yazarları
dərin biliyi, müşahidə və analitik qabiliyyəti iti olanlar yetişdirir”.Əgər bu roman Faulz yaradıcılığından oxuduğunuz ilk romandırsa, bəzi məqamlar diqqətinizi xüsusilə cəlb edəcək.
Təhkiyəçi kimi çıxış edən müəllifin üslubu və
ehtiva etdiyi düşüncələrin dərinliyi. Hətta ən sadə qəhrəman Meriyə belə Faulz
ən az Çarlza, Ernestaya yanaşdığı kimi həssas yanaşır. Təhkiyəçinin bəzən
qəhrəmanların arasına qarışması, bəzən üçüncü şəxsə çevrilməsi, bəzən
qəhrəmanları qabaqlayıb, hadisələrin yaxın şahidi olması Faulzun özünə əsl "teleskopçu”
mövqeyi seçdiyini göstərir. Bəzən təhkiyəni kəsib, oxucusu ilə söhbətləşməyə
başlayır. Bəzən isə qəhrəmanlarının qarşısına keçib onların özlərinə də etiraf
edə bilmədikləri duyğulara boylanır.
Dövr haqqında dərin araşdırmalar apardığı,
Laym körfəzi ərazisinə çox yaxşı bələd olduğu və buranı necə sevdiyi bütün
roman boyu diqqətə çarpır. Təsvir məsələsində qüsursuzluq müəllifin məlumat
bazasının tamamlığından irəli gəlir. Yəni, bu bildiyiniz şişirdilmiş
tarixi-romantik əsər deyil, postmodern ədəbiyyatın qüsursuz nümunəsidir.
Romandakı hər bir obraz canlı, realdır. Geniş
və romantizm yüklü romanlarda köməkçi qəhrəmanların təsvirində, sonrakı
taleyində yazarlar həmişə boşluqlara yol verir, bunu önəmsəmirlər. "Fransız
generalın qadını”-nda oxucuya sonu xəyal etməkdən başqa bir şeyi düşünmək qalmır.
Baş qəhrəman Sarah Vudrofun eniqmatik
obrazının bütün roman boyu qorunması həm də maraq ünsürünün sona kimi canlı
qalmasını təmin edib. Faulzun qamçısı Sarahın düşüncələri, yolu, tərzi və
duyğularıdır. Sarah yaşadığı dövrün çox-çox üstündə dayanan, intellekti və
dərinliyi ilə sanki ona meydan oxuyan bir obrazdır. Faulz demək olar ki, bütün
romanlarında qeyri-adini, qeyri-ənənəvini qadın obrazında yaradıb: "Yenilik və
inqilab uğrunda kişilər də mübarizə aparıb, qadınlar da. Amma mənim nəzərimdə
qadının hər cür mübarizəsi daha dəyərli, daha mistik və daha əzəmətlidir”.Romanın adı "Fransız generalın qadını”dır. Bəli, baş qəhrəman bir qadındır.
Amma onu yaradan general haradadır?!: "General haqqında təsvirlər vermək
Sarahın mənə lazım olan cəlbediciliyini korlayardı. Ona görə də, oxucunun onun
haqqında heç düşünməməsini istədim”. Həqiqətən də, oxucuya generalın kimliyi,
necəliyi, taleyi maraqlı gəlmir. Sadəcə çevrəsinə, əxlaq bələdçilərinə,
viktorian qanunlarına deyil, hətta eşq yaşamağa başladığı Çarlza belə etiraz
edə bilən bir obrazın fonunda gəmisi batmış bir general obrazı tamamilə sönür.
İngilis dilindən tərcümə edən və hazırlayan: Elcan Salmanqızı