Birdən dil olmasa...
Zaman-zaman
içində tək qaldığımız dünyanın axirətini düşünürəm. Təsəvvür edəndə ki, göy
üzündə milyardlarla ulduzun içində sadəcə insan olan bizik və sonrası məchul
olan bir sınağın marionetləriyik, əbədi suallar yenə başıma tökülür. Onsuz da
milyardlarla ulduzlara yad olan bizlər bir də bir-birimə yadıq. Təklik içində
təklik yaşayırıq. Dillərimiz ayrı, bir-birimizi necəsə anlamağa çalışırıq. Dil
insanlara günahının cəzası kimi verilib. Məşhur babil miflərində gecə-gündüz
göy üzünü dəlib ona çatmaq istəyən adamların dillərini qarışdırıb hərəsini
dünyanın bir bucağına atan Tanrı haqqında hekayə var. Öz yaradılışına çatmaq,
onunla bu dünyaya göndərilən ölümcül sualların cavabını tapmaq istəyən adəmin
oğulları dillərindən ayrı düşürlər. Sivilizasiya arın yaranması, fərdlərin
təkamülü bu uçurumları bir az daha dərinləşdirir. Elə bilirdik ki, dünyanı
öyrəndikcə, onu ilmə-ilmə kəşf elədikcə aramızdakı məsafələr minimum olacaq.
Amma yanıldıq. Elmin inkişafı xoşbəxtlik gətirdiyi qədər bədbəxtlik də gətirdi,
göyə çıxmaq istəyən insanı torpağın iki-üç metr altına gömdü. Dillər arasındakı
savaşın yaratdığı ədəbiyyatlar yenidən dünya ədəbiyyatı kimi eyni rəfdə
toplanmaq istəsə də, milli ədəbiyyat, yəni milli dil anlayışının qarşısında bu
proses də zəifləyir. Adamlar bölünməyə, özlərinin mahiyyətindəki vahidliyi
sındırmağa könüllü oldu. Bu gün Babil mifləri nə qədər aktualdı, bir az
müzakirəli və ayrıca yazılası mövzudur. Amma çox güman ki, fırlanıb, dolaşıb
yenə eyni mənbəyə, eyni məcraya gələrik.
Rəvan Cavid
Dil fikrin,
düşüncənin konseptləşmiş təzahürüdür. Onun mutasiyası başqa bir məfhum yox, elə
dilin özüdür. Dil düşüncə qədər yeyin, düşüncə qədər elastik olduğu üçün zaman
fasilələrində baş verən bütün proseslərə bizdən asılı olmayaraq (həm də olaraq)
özü reaksiya verir. Sözlərin, ifadə şəkillərinin bir-birindən törənmədiyi halda
belə dil öz funksiyasını insanın müşahidə qabiliyyəti ilə yerinə yetirməyə can
atır. Alimlər yüz uşağı fərqli kameralarda heç bir ünsiyyət əlaqəsi olmadan
saxlayırlar. Müəyyən müddətdən sonra yüz fərqli dillə onlara müraciət edən
tamam fərqli fərdlərlə qarşılaşırlar. Onların özlərini ifadə etdikləri dillərin
hamısı ivrit dilinə uyğun gəlsə də, modifikasiya xətaları gözdən qaçmır.
Uşaqların böyümə dövründə dillər getdikcə daha çox fərqlənməyə başlayır və
nəticədə bütün kodlar qarışır. Lakin qarışan kodların açar sözləri onların
valideynlərinin dilinə müəyyən qədər yaxınlıq təşkil edir. Dil təfəkkür
hadisəsindən genetik hadisəyə çevrilir. Təkcə metafizik mahiyyətində deyil, həm
də bioloji mahiyyətində özünü büruzə verməyə başlayır.
Son aylarda
yaşananlar dillərə hansı prizmadan təsir göstərəcək, bunu hələ bir neçə on
illikdən sonra müəyyən edəcəyik. Amma insanların izolyasiya şəraitində, virtual
olaraq sosial, reallıq olaraq asosial qaldığı bir dövrdə (ki, bu yeni əsrin
başlanğıcından belədir) düşüncə minimum alqoritmlərlə, dil minimum lüğətlə
varlığını qoruyur. Belə olan halda yazının və dilin mahiyyətcə eyni yerdən
qidalandığını deyə bilsək də, təzahür şəkillərindən hansının daha aktual
olduğunda mübahisələr yaranır.
Bəs dil böyük
kontekstdə yoxa çıxarsa, gərəksiz qalarsa, düşüncələrimizdə, təxəyyülümüzdə
hansı proseslər necə və nə ilə dinamikləşir? Milyon illərdi günahlarının
cəzasını öz ağızlarında daşıyan insanlar bir andaca bu cəzadan qurtulmaq
istəsələr, dildən, ünsiyyətdən imtina etsələr nə baş verər. İlk dilin
birdən-birə minlərlə dilə bölünməsi prosesində olduğu kimi insanlar arasındakı
fərqlər çoxalarmı, yoxsa dillərin vahid genetik kodlarının aşkara çıxmasından
sonra bu yadlaşmanın başqa səbəblərini axtaranların əlində ciddi dəlillərmi
toplanar? Səsi ifadə etmədən sözə, sözü ifadəsiz cümləyə, cümləni vizual şəklə
salmadan mətnə çevirmək mümkün ola bilərmi? Süni intellektin yazdığı şeirlər,
ssenarilər, apardıqları diskurslar sualımızın cavabını müəyyən mənada vermiş
olur. Bəs ünsiyyətin ruhsal qatındakı konturları yazıda nə qədər ifadə edə
biləcəyik? Qodarın "Əlvida, dil!” filmindən sonra bu qədər sualların dilimi
deyil, təxəyyülümü məşğul etməsi bəlkə rejissorun yuxarıdakı suallara cavabıdır
elə, bilmirəm.
P.S. Mətndə
dil mətnin özəyini təşkil edən yox, onu vizuallaşdıran
element kimi istifadə olunub.Rəvan Cavid