Atamla bağlı xatirələr

Romançının işi, əlbəttə ki, əgər o yamsılamaqla məşğul deyilsə, indiki və ya keçmiş bir zamana aid gerçəklərə olan münasibətini və ideyalarını ifadə etməkdən ötrü ona həyatdan tanış olan müxtəlif hadisələrin, obrazların kombinasiyasından ibarətdir. "Anna Karenina” kimi realistik bir  romandan hər şeydən öncə dürüstlük tələb olunur.  Ona görə də onun yazılmasında həm iri, həm də xırda faktlar material kimi istifadə olunmuşdu. Bu faktların hardan götürülməsi barədə düşüncələr nəinki müəllifin həyat və yaradıcılığını öyrənmək üçün maraqlıdır, bu həm də romanla çağdaş olan məişəti, həyatı da bilməkdən ötrü lazımdır.
Tolstoy yaradıcılıq prosesi barəsində danışmağı sevməsə də, müəyyən şeylər haqqında bir-iki kəlmə danışıb. Volkonskiyə yazdığı məktubda (3 may 1864-cü il) sualına cavab olaraq "Hərb və sülh” əsərindəki Andrey Bolkonski obrazı haqqında yazmışdı: "Andrey Bolkonski şəxsiyyətlər haqqında və memuarlar yazan adam yox, hər bir romançının obrazı həyatdan bir adam deyil. Əgər işim portretlər yazmaqdan ibarət olsaydı, mən çap olunmaqdan utanardım”.
N.N.Straxova olan məktubunda (26 aprel 1876-cı il) Tolstoy yazırdı: "Əgər mən demək istədiklərimi romanda ("Anna Karenina”) sözlə yazsaydım, onda gərək əvvəldən yazmağa başladığım romanı ortalığa çıxarardım. Və əgər tənqidçilər indi felyetonu da başa düşə, dərk edə bilirlərsə, deməli, mən demək istədiklərimi də başa düşərlər. Və mən ancaq onları təbrik və əmin edə bilərəm ki, qu’ils savent plus long que moi (məndən çox bilirlər)... Hər şeydə, demək olar ki, hər şeydə məni özümü ifadə etmək üçün birləşən fikirlərimi cəmləmək tələbatı idarə edib. Lakin sözlə ifadə olunan hər bir fikir öz mənasını itirir, toxunduğu hörgüdən ayrı götürüləndə dəyəri dəhşətli dərəcədə aşağı düşür.
 
"Anna Karanina” necə yarandı?
 
 S.A.Tolstaya (Tolstoyun həyat yoldaşı) gündəliyində yazır: "Seryoja məndən kitab istəyirdi. Onu yaşlı xalası üçün oxumaq fikrinə düşmüşdü. Mən ona Puşkinin "Belkinin povestləri”ni verdim. Amma baxdıq ki, xalanı yuxu aparıb. Və mən kitabı aşağı düşüb kitabxanaya aparmağa tənbəllik etdiyimdən pəncərənin qırağına qoydum. Ertəsi günü səhər qəhvə içən zaman Lev Nikolayeviç həmin bu kitabı götürdü və yenidən heyrətlə oxumağa başladı”.
Bu, 1873-cü il 19 martında olmuşdu. Mənim on yaşım vardı. Uşaqlıq xatirələri daha çox yaddaşda qalır. Mən o günü yaxşı xatırlayıram və tez-tez yada salıram. Yuxarıda qonaq otağında yox, xalanın otağında kitabı oxuyandan sonra mən getmədim və Puşkinin kitabını vərəqləməyə başladım. "Qonaqlar bağ evinə yığışırdılar” parçası mənə darıxdırıcı gəldi və ardının olmadığını görə qanım qaraldı. Mən kitabı bu parça olan hissədə açıq stolun üstünə qoydum. Atam otağa daxil oldu. Kitabı götürüb baxdı və dedi: "Belə yazmaq lazımdı!” Bu sözlər xüsusilə ona görə yadımda qalıb ki, həmin vaxtda o parçanın niyə bəyəndiyini anlaya bilməmişdim. 
Lev Nikolayeviç həmin zamanlarda ailə həyatını ideallaşdırırdı və kişinin qadına xəyanətini böyük əxlaqsızlıq olduğunu hesab edirdi. Romanında da elə bunu göstərmək istəyirdi. Həminki dövrdə o, çoxlu ingilis ailə romanlarını oxuyurdu. Arada onlara gülərək deyirdi: "Bu romanlar kişinin qadının round her waist  (belinə) sarılaraq evlənməsi, malikanəyə və baronluğa sahib olması ilə bitir”.
S.A.Tolstaya bu hadisə haqqında  bacısı  T.A.Kuzminskayaya (rus yazıçısı, memuarist – 1846-1925) yazırdı: "Bizdə çox faciəvi bir hadisə baş verib. Bibikovgildəki Anna Stepanovnanı xatırlayırsan? Bax həmin Anna Stepanovna  Bibikova bütün mürəbbiyələri qısqanırdı. Sonuncu dəfə Anna Stepanovnanı elə pis qısqanmışdı ki, Aleksandr Nikolayeviçin ona acığı tutmuşdu.  Buna görə Annayla dalaşmışdı. Və Anna birdəfəlik Tulaya çıxıb getmişdi. Üç gün ortalıqda görünməyəndən sonra o, saat altı radələrində Yasenkaya (sonradan Şyokina stansiyası) əlində balaca bağlama ilə gəlib. Burada o, yamçıya Bibikova yazdığı məktubu və bu məktubu ona çatdırmaq üçün də 1 rubl pul verir. Bibikov məktubu qəbul etməmişdi, yamçı stansiyaya geri qayıdanda öyrənib ki, Anna Stepanovna özünü vaqonların altında atıb və qatar onu əzib-keçib. O da dünyasını dəyişib”. Bu faciənin epiloqu A.N.Bibikovun Anna Stepanovanın qısqandığı mürəbbiyəylə  evliliyi oldu. S.A.Tolstaya gündəliyində Anna Stepanovananı bu cür təsvir edir: üzü və xarakteri rus tipi olan, qarayanız, boz gözlü, hündür, dolu, xoşagəlimli olsa da, gözəl olmayan bir  qadın.
T.A.Kuzminskaya  xatirələrində yazırdı: "Anna Kareninanın xaraktercə yox, zahirən tipi A.S.Puşkinin qızı Mariya Alkeksandrovna Qartunqdan götürülmüşdü. Bunu Lev Nikolayeviç özü də etiraf edirdi”. Tolstoy onunla 1868-ci ildə general Tulubyevin evində qonaqlıqda görüşüb. O. Anna Karenina kimi balda qara paltarda olubmuş. "Onun xəfif yerişi, qıvraq, düz və gözəl qaməti vardı. Məni onunla tanış etdilər. Onda Lev Nikolayeviç hələ stolun ətrafında oturmuşdu. Onun qızı necə diqqətlə nəzərdən keçirdiyini görürdüm.  – O kimdir? – məndən soruşdu. – Madam Qartunqdur, şair Puşkinin qızı. – Həəə, – uzatdı, – indi başa düşdüm. Boynundakı ərəb qıvrımlarına bir bax. Nəsildən gəlir”. M.A.Qartunqun krujevalı qara paltarda olduğunu, Lev Nikolayeviçin onun boynundakı qıvırcıqlara diqqət etdiyini mən həm də anamdan eşitmişdim. Ola bilər ki, Tolstoy Annanın zahirini təsvir edəndə başqa qadınları da xatırlayırmış, məsələn, bir zamanlar ona qarşı müəyyən hisslər yaşadığı Aleksandra Alekseyevna Obolebskayanı və ya onun bacısı Mariya Alekseyevnanı xatırlayıbmış. Tolstoyun prototiplərinə aid fikirlərin romanın qaralama və müxtəlif variantlarına baxaraq obrazların yazı prosesində həm daxilən, həm də zahirən nə qədər dəyişildiklərini əyani şəkildə görəndən sonra nə qədər təxmini olduğunu anlaya bilərik.  Romanın inkişafı boyu Anna obrazı mənəviyyatca yüksəlir, Karenin və Vronski obrazları isə əksinə, alçalırlar.
Romanın Annaya aid olan süjeti ola bilər ki, əvvəllər Sergey Mixayloviç Suxotində (ordu poruçikı, Yasnaya Polyananın ilk komendantı – 1887–1926)  ərdə olmuş və onu 1868-ci ildə tərk edərək S.A.Ladıjenskiylə ailə qurmuş  Mariya Alekseyevna Dyakovanın tarixçəsindən də gəlib. Təbii ki, Tolstoya bu cür başqa sevgi tarixçələri də məlum idi. Məsələn, P.A.Valuyevdə ərdə olub qraf Stroqanova aşiq olan knyaz P.A.Vyazemskinin qızı. O, 1849-cu ildə vəfat edib. Deyirdilər ki, guya zəhərlənib. Bir başqa misal da çəkmək olar. 1872-ci ilin yayında ailəlikcə atamın yenicə aldığı Samaradakı malikanəmizə yollandıq. Nijnıdan Samaraya gedəndə gəmidə  Y.A.Qolitsina və onunla vətəndaş nikahında olan N.S.Kiselyovla tanış olduq. Yadımdadır ki, anam Kiselyovla ərini atan Qolitsinanın açıq-aşkar bir yerdə yaşamağının cəmiyyətdə rüsvayçı bir iş kimi qarşılandığını deyirdi.  Bunu ona ərinin pis olduğuna görə bağışlayırdılar. Amma əri pis olub neyləmişdi, onu bilmirəm. Kiselyov həmin vaxtda vərəm idi. Qolitsina onu kumısa aparırdı. Onun ağır öskürək səslərini və yerişini xatırlayıram. Sonralar öldüyünü də eşitdik. Onun ölümüylə bağlı "Anna Karenina”da Nikolay Levinin ölüm təsvirlərində istifadə olunan bir detalı danışırdılar. Ölümündən əvvəl Kiselyov sakitcə uzanıb tərpənmirmiş və hamı elə bilib ki, o artıq dünyasını dəyişib. Ordakılardan biri deyib: "O artıq ölüb”. Və o bircə dodaqlarının tərpənişi ilə "Hələ yox” deyib. Romanda (5-ci hissə, XX fəsil) keşiş can üstündə olan Nikolay Levin üçün deyir: "O artıq ölüb”. "...birdən onun yapışmış bığları tərpəndi, sakitlikdə sinəsinin dərinliyindən bu sözlər eşidildi: – Hələ yox... Az qalıb”.
 
Karenin soyadı hardan gəlib?
 
Lev Nikolayeviç 1870-ci ildən yunan dilini öyrənməyə başladı və tezliklə də onu elə gözəl mənimsədi ki, artıq Homeri orijinaldan oxuyurdu. 1876 ya da 1877-ci ildə mən onun köməkliyiylə "Odissey”dən iki parça oxudum. Bir dəfə mənə demişdi: "Karenon – Homerdə başdır. Karenin soyadı bu sözdən yaranıb”. Bəlkə də, o, Annanın həyat yoldaşına Karenin soyadını həmin obrazın hislərlə, ürəklə yox, başla düşündüyü üçün vermişdi.
Bəzi tənqidçilər Karenin prototipinin S.M.Suxotin olduğunu təxmin edirlər. Onlar ortaq cəhəti bircə buydu ki, Suxotinin də arvadı onu atıb Ladıjenskiyə ərə getmişdi. Suxotin bir o qədər yadımda deyil, onun Kareninə nə qədər oxşadığını deyə bilmərəm. Amma mənə elə gəlir ki, o adi, tipik bir məmur olmayıb.  O, çox varlı bir mülkədar idi və Peterburqda nazirlikdə deyil,  Moskvada saray kontorunda xidmət edirdi. Belə bir ehtimal var ki, Karenində P.A.Valuyevin də müəyyən əlamətləri var. Valuyev yaxşı təhsil görmüş, liberal və bununla yanaşı, həm də quru formal bir adam idi. Nazir olanda Valuyev də Karenin kimi əcnəbilərlə bağlı işlərlə məşğul idi. Onun zamanında başqırd torpaqlarının oğurluq satışı ortaya çıxmışdı, bu da onun istefaya getməsinin səbəblərindən biri olmuşdu.  Bu işlə Tolstoyun uşaqlıq dostu, Dövlət Mülki nazirliyində xidmət edən arvadının əmisi Vladimir Aleksnadroviç İslavin də məşğul idi. İslavinlə də Kareninin ortaq cəhətlərini tapmaq olar. İslavin ömrü boyu xidmət etmiş və axırda gizli müşavir çininə qədər yüksəlmişdi. Karenində Tolstoyun qohumu – şöhrətpərəst məhkəmə işçisi  A.M.Kuzminskinin də müəyyən cəhətləri  görünür.
Kareninin prototipinin K.P.Pobedostsevin (yazıçı, tərcüməçi, kilsə tarixçisi – 1827-1907) olduğu fikri həqiqətə az yaxındır.
Obolonskinin özü də ümumiləşdirilmiş tipdir. Adətən, onun Vasili Stepanoviç Perfilevdən (Rus dövlət xadimi, Moskva qubernatoru – 1826-1890)  götürüldüyünü zənn edirlər. O, "amerikanlı” ləqəbi ilə məşhur olan, Lev Nikolayeviçin əmisi Fyodor Tolstoyun qızı Praskovya Fyodorvnayla evli, Tolstoyun da dostu idi. 70-ci illərdə Pefilyev Moskva mülki vitse-qubernatoru, 1878-ci ildən isə qubernator olub. Onun Obolonskiylə ünsiyyəti vardı. Əyləncə və komforta meylli, xeyirxah, müəyyən qədər liberal, yaxşı tərbiyə almış, düzgün və namuslu bir adam idi. Amma bu xüsusiyyətlər ali zadəgan dairələrinə aid, yaxşı həyata öyrəşmiş insanlardan çoxunda vardı. Stiv Obolonskidə knyaz Obolinskilərin bəzi nümayəndələrinin xüsusiyyətlərini də görmək olar: A.A.Dyakovanın əri Andrey Vasileviç, liberal əyan Dmitri Aleksandroviç, onun qardaşı – uğursuz işlərin ucbatından müflis olan Dmitri Dmitryeviç,  Leonid Dmitriyeviç və b.
Steva Obolonskinin arvadı Darya Aleksandrovna (Dolli) Tolstoyun tanıdığı bir çox çoxuşaqlı analara bənzəyirdi. Onda həmçinin 1872-ci ilə qədər artıq beş uşaq anası olan S.A.Tolstoyun da müəyyən cizgiləri vardı. D.A.Obolenskinin arvadı Dolli də vardı. Amma onda daha çox knyaginiya Myaqkayanı daha çox görmək olardı, nəyinki Dolli Obolonskini.
Vronski – varlı kübar ailəsindən olan tipik ordu zabitidir. Orduda xidmət  zabitlərdə müəyyən bir izlər buraxırdı. Vronski üçün məşhur simanın individual xüsusiyyətlərindən də – onun enerjili olması, dürüstlüyü, yoldaşlarına və qadınlara qarşı münasibətinin də götürülüb-götürülmədiyin bilmirəm. Tolstoy yazanda  Krımdan tanıdığı ordu zabitlərini və ya Peterburqda olduğu zaman gördüklərini də yadına sala bilərdi. Levinin energetik, güclü və eybəcər bədən quruluşlu olması, onun paradoksları, avtoritetlərə qarşı çıxmaq istəyi, səmimiyyəti, bələdiyyə və məhkəməyə qarşı mənfi münasibəti, kəndlilərlə rəfdarı, elmdə məyusluğu, dinə münasibəti və bir sıra başqa şeyləri ola bilər ki, elə Tolsoyun özünə məxsusdur. Bu, sanki 70-ci illərdəki Lev Nikolayeviçin pis fotoqrafik portretidir. Amma elə foto kimi də təsvir olunmuş insanın ancaq bir anını tuta bilir. Levində də Tolstoyun həyatının ancaq bir mərhələsi təsvir olunub. Bu fotoda Tolstoyu Levindən ayıran ən başlıca amil yoxdur: Tolstoyun yaradıcılığı. Bunun yerinə Levin kənd təsərrüfatı işçilərindən diletant məqalə yazır. Onda Tolstoyun "Anna Karenina”nı yazana qədərki  kənd təsərrüfatına  marağı öz əksini tapıb.
Nikolay Levin obrazını romandakı başqa obrazlardan daha çox portret adlandırmaq olar. Tolstoy bu obrazı yaradanda onun həyatını, xarakterini və zahiri görünüşünü də qardaşı Dmitri Nikolayeviçdən götürmüşdü. Bu haqda geniş bir qədər irəlidə romanın ayrı-ayrı epizodları ilə gerçəklik arasında müqayisə aparanda  danışacağıq.
Kitidə gənc Sofya Andreyevnanın, onun anasında isə Sofya Andreyevnanın anası Lyubov Aleksandrovnanın əlamətlərini görmək olar.
Ayrı-ayrı epizodların yaranması ilə bağlı fikirlərdən və romanın ikinci dərəcəli obrazlarının prototiplərindən danışaq.
 
Birinci hissə
V fəsil
 
Levin də Tolstoy kimi zemstvoya (inqilabdan qabaq: tərkibinin çox hissəsi zadəganlardan ibarət olan seçkili yerli idarə) qarşı çox pis münasibətdədir. Məsələ burasındadır ki, zemsto bütün quberniya və qəza silklərinə torpaq və başqa vergilər qoymaq haqqına sahib idi.  Bu cür vəziyyətdən sonra zemstvo upravalarına sədr və üzvlüyə, dünyəvi hakim və başqa vəzifələrə adətən, çox da varlı olmayan mülkədarlar seçilirdi. Onlar çox vaxt pis işləyən və çox yüksək maaş alanlar olurdu. Levinin "zemstvo xidməti qəza coterie (dairə) üçün pul toplamaq vasitəsidir" sözü xüsusən,  Krapivensk qəzasını bəzi mülkədarlara, keçmiş təhkimçilik tərəfdarlarına şamil olunurdu. Tolstoyun barışdırıcı münsif (Çar Rusiyasında 1861-cı il kəndli islahatından sonra kəndlilərlə mülkədarlar arasında törəyən torpaq mübahisələrini qaydaya salmaq üçün yaradılan vəzifə) olduğu vaxtlarda onlar Tolstoya  qarşı düşmənçilik mövqeyində idilər. Bunun da səbəbi bu idi ki, Tolstoy mülkədarlar və kəndilər arasında torpaq bölgüsü zamanı onların xeyrinə deyil, işini qərəzsiz, tam ədalətli şəkildə aparırdı.
 
 
V Fəsil.
 
Levinin Karazin qəzasında "üç min desyatini (1,092 hektara-bərabər yer ölçüsü) var”. 70-ci illərin əvvəllərində Tolstoyun da böyük dədə-baba malikanələri – Yasnaya Polyanada 750 desyatin yaxın, 1200 desyatin yaxın Nikolsk-Vyazemsk  kəndi ətrafında 1200 desyatinə yaxın və Samara quberniyasında 1871-ci ildə aldığı böyük bir (2500 desyatin) malikanəsi vardı. Daha sonra o, Samara quberniyasında daha 4000 desyatin ərazi almışdı.
 
VI Fəsil
 
Levin özü barəsində belə düşünürdü ki, o, "kübar təbəqənin fikrincə, inəklərin artımı, cüllütlərin vurulması və tikinti işi ilə məşğul olan, yəni, əlindən heç nə gəlməyən, bir şey bacarmayan, cəmiyyətin düşüncəsində heç nəyə yaramayan adamların etdiyini edən bir adamdır". Əvəllki zamanlarda yüksək zadəgan dairələrində xidmətdə olmayan zadəganlara qarşı müəyyən etinasızlıqla, laqeydliklə yanaşırdılar.  Bir yaşlı mülkədarın mənə dediyi sözləri xatırlayıram: "Özünə hörmət qoyan zadəgan çalışmalıdır ki, əlli yaşına kimi ya həqiqi mülki müşavir vəzifəsində olsun, ya da ki istefada olan polkovnik və ya general olsun".
 
X Fəsil
 
Obolonski "ona yapışan tatarlara əmrlər verirdi” Həmin dövrlərdə Moskva restoranlarındakı ofisiantlar əksərən Qasim və Kazan tatarları olurdu.
 
X Fəsil
 
Obolonski deyir: "Siz Levinlər kobudsuz”.  Lev Nikolayeviç 1865-ci ilin oktyabrnda  A.A.Tolstoya məktubunda yazırdı: "Sizdə biz Tolstoylara xas olan kobudluq var. Fyodor İvanoviç də (amerikalı Tolstoy) əbəs yerə bədənə şəkil döydürməmişdi”.
 
XIV Fəsil
 
Tolstoy da Levin kimi spiritizmə (dini-fəlsəfi doktrina) qarşı münasibəti mənfi idi. Və danışıqlarında Levinin gətirdiyi sübutları, əsasları gətirirdi. Sonralar  "Maarifin meyvəsi”ndə spiritləri lağa qoyur.
 
XXII Fəsil
 
 Romanda təsvir olunan bal o zamanlarda eyniylə bir çox evlərdə keçirilən ballar kimi keçirdi. Rəqslərin ardıcıllığı belə idi: bal yüngül bir valsla başlayırdı. Ardınca dörd kadril rəqsi, sonra da mazurka səslənirdi. Mazurkadan sonra fasilə olurdu; mazurkanı rəqs edən cütlüklər bir yerdə nahar edirdilər. Sonuncu rəqs isə kotilon olurdu.  Kotilon müxtəlif fiqurlar – məsələn, grand-rond (böyük xorovod), vals, mazurka, qalop, qrassfater kimi rəqslərdən – chaîne (zəncir) və s.   ibarət kadrildir. Xanımlar daha çox mazurkaya üstünlük verirdilər: bəylər ən çox bəyəndikləri xanımları dəvət edirdilər.
Yeqoruşka Korsunkinin  simasında Tolstoy S.A.Rimski-Korsokov və əmisi qızı A.s.Qriboyedovanın oğlu Nikolay Sergeyeviç Rimski-Korsokovu (1829—1875) təsvir etmişdi. O, varlı, yaraşıqlı, eleqant, iti ağıllı və şən oğlan idi. Peterburq və Moskvanın ilk aslanlarından biri, kübar təbəqənin sevimlisi, bütün bal və şən məclislərin ürəyi idi. O, Moskva Universitetini bitirmiş, zadəganların seçilmiş nümayəndəsi işləmiş, Krım kampaniyası zamanı hərbi xidmətə qəbul olunmuş və Sevastopolun müdafiəsində iştirak etmişdir. Tolstoy onu da, həyat yoldaşını da yaxşı tanıyırdı. Varvara Dmitriyevna  Moskvanın ilk gözəllərindən biri sayılır.
 
XXIV fəsil              
 
Nikolay Levinin prototipi, qeyd etdiyimiz kimi, Lev Nikolayeviçin qardaşı Dmitridir. Nikolay Levin kimi o da gəncliyində kilsə qanunlarına ciddi riayət edərək, bütün əyləncə və şənliklərdən, xüsusən də, qadınlardan uzaq qaçmış,  rahib kimi yaşamışdır. Onu hamı ələ salır, Nuh adlandırırdılar. Qəfil o öz yolundan çıxır, ən pis adamlara qoşularaq ən avara həyat yaşamağa başlayır. Bundan başqa, o, əsəb gərginliyi vaxtı oğlanı döyür, hansısa vicdansıza veksel verir. Sonralar onun əsasında qardaşları Lev və Sergey  pul ödəməli olurlar. Bundan başqa, fahişəxanadan pulla aldığı Maşayla yaşayır, həddindən artıq alkoqollu içkilər qəbul edirdi. Nikolay Levinlə Dmitri Tolstoy arasında bircə fərq vardı: Nikolay Levin müxtəlif sosialist ideyaları irəli sürür və sosialist Kritskiylə kooperativ başlanğıc əsasında çilingər arteli təsis etmək fikrinə düşür. Bunu 1856-cı ildə dünyasını dəyişən Dmitri Nikolayeviç edə bilməzdi. O, ancaq mülkədarlar və kəndlilər arasında münasibətləri yaxşılığa doğru dəyişilmək haqqında bəzi şeyləri düşünürdü. Bu haqda onun qeydi (əlyazması) var.
 
I, XXVI və XXVII fəsil
 
 
Levin malikanəsində kabineti, maral buynuzları, atasının divanı, pudluq gimnastik daşları, Laska adlı iti, Pava adlı inəyi və s. – bütün bunlar Tolstoyun Yasnaya Polyanadakı subay həyatını xatırladır. Tolstoyla yaşlı qohumu və tərbiyəçisi Tatyana Aleksandrovna Yerqolskaya yaşayırdı. Son versiya kimi çap olunmuş romanın mətn qaralamalarında Levinlə bir yerdə analığın yaşaması haqda qeydlər var. Yasnaya Polyanada Aqafya Mixaylovna da yaşayırdı. O, Tolstoyun nənəsi Pelaqeya Nikolayevnanın  keçmiş qulluqçusu idi. Lakin Aqafya Mixaylovanın Levinin həyatında oynadığı rolu o, Tolstoyun həyatında oynamamışdı. Keçmiş zadəgan təbəqənin orijinal nümayəndəsi Aqafya Miyalovna haqqında T.A.Kuzminskaya, T.L.Tolstaya ("Yasnaya Polyananın dostları və qonaqları”) və İ.L.Tolstoy xatirələrində yazırdı. "Levin anasını güclə xatırlayırdı. Anasının xatirəsi onun üçün müqəddəs bir xatirə idi...” Tolstoy da anasını xatırlamırdı və onu belə ideallaşdırırdı.
XXVIII Fəsil. "Hər kəsin qəlbində öz skeletons (skelet) var”, – Anna deyirdi. Bu ifadə ingilis romanlarından götürülüb. Skeletons in the closet (anbarda skeletlər) ifadəsi başqalarından gizlənən ailələrin, insanların utanc sirləri deməkdir.
 
XXIX Fəsil
 
 Anna qatarda gedərkən silkələnmədən, istidən soyuğa keçən temperaturdan narahat olur. Dəmir yollarında sonradan yaradılan rahatlıq 70-ci illərdə hələ yox idi: par istixanası, elektrik işıqlandırılması və s. yox idi. Birinci klassda gecələr açılan kreslolar var idi.
 
XXXII Fəsil
 
 Qrafiniya Lidiya İvanovna bəzi xüsusiyyətləriylə qrafiniya Antonina Dmitriyevna Bludovanı (1812-1891) xatırladır. O, I Nikolayın dövründə daxili işlər naziri, II Alkeksandrın dövründə Dövlət şurasının sədri olmuş D.N.Bludovun qızı idi.  O, slavyanpərəstliyə yaxın idi, dini xarakter daşıyan xeyriyyəçilik ilə məşğul olurdu. Gündəliyindən məlum olduğu kimi, Tolstoy Bludovgildə 1856-1857-ci illərə olub.
 
XXXIV Fəsil
 
Zabit Buzulukovun (o zamanlar bu, çox pis bir hərəkət hesab olunurdu) baldan götürdüyü meyvə və konfetləri doldurduğu yeni kaskasıyla bağlı epizod hansısa zabitin başına gələn bir hadisədir. Bu haqda lətifə də eşitmişdim.
 
Sergey Lvoviç Tolstoy 
Tərcümə edən: Xanım Aydın