Çağdaş ədəbiyyatımızda millilik
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi ölkəmiz
müstəqillik qazandıqdan sonra öz çiçəklənmə dövrünü yaşadı. Düzdü, çağdaş dövr
ədəbiyyatı yaranmazdan əvvəl ümumilikdə müstəqillik qazanılana qədər baş vermiş
bir sıra qanlı faciələr olsa da, elə bunlar özü də zamanla ədəbiyyat tarixinə
çevrildi.
Eyni zamanda ermənilərin məkiri, insanlığa sığmayan hərəkətləri müəllif tərəfindən təsvir olunub.
Yunus Oğuzun qeyd etdiyi və tarixdən də bizə məlum olan erməni məkrliyinə burada da yer verilmişdir.
Nadir Şahın hüzuruna gələn erməni katoliki Abram şahdan bütün alban kilsələrinin Üçməzdinə tabe olmasını istəyir və bu kilsələrə xidmət etmək üçün Azərbaycana, daha dəqiq Qarabağa bir neçə erməni ailəsini köçürməyini ondan xahiş edir. Katalikos guya həmin ailələrin kilsəyə xidmət etmək məqsədilə köçürülməsini arzulayır. Nadir şah bu hiylənin əsl mahiyyətini bilməsə də, katoliki razılşamır.
Ümumiyyətlə, bütün bunların fonunda isə millilikdən, tarixdən danışaq onu deyə bilərik ki, ümumi olaraq millilik olduqca geniş bir anlayışdır və bədii ədəbiyyatda da tez-tez təsadüf olunur.
Pafosdan uzaq, Azərbaycan tarixi də,
ədəbiyyatının tarixi də geniş və zəngindir. Elə təkcə ədəbi müstəvidə baxmaq
kifayət edir ki, bunların şahidi olaq.
Tarixi geriyə alıb bir çox dövrlərə, eləcə
də xanlıqlar dövrünə nəzər salıb şanlı tariximizi görə bilərik. Və əsrlər,
illər sonra yaranan bir sıra ədəbi nümunələr hər şeyi aydan arı, sudan duru
ortaya qoyur. Məhz elə bu əsərlərdə insanlarda milli əhval
ruhiyyənin qaldırılmasına xidmət edirdi. Yəni bir növ ideoloji məsələlərdir həm
də.
Tehran Əlişanoğlu bu barədə yazırdı ki,
"İdeologiya vacibdir. O cümlədən ədəbiyyatın, sənətin, artmasındaideoloji
diskursun iştirakı şəksizdir. Bunu bizə 1990-cı illərin ideoloji atmosferinin mürəkkəbliyi bir daha andırdı. Özlüyündə azad
olmuş, buxovlardan qurtulmuş ədəbiyyat, sənət meydan situasiyasının təklif
etdiyi qəfil, ideya bolluğundan sanki pat durumuna düşmüşdü. Ona görə yox ki, situasiya
ədəbiyyat və sənət üçün maraqlı deyildi, məhz ona görə ki, Azərbaycan yazıçısı,
sənətçisi, Azərbaycan insanı üçün situasiya qəfil, maraq kontekstləri isə çox
idi".Çağdaş dövr yazıçılarından olan Sabir
Rüstəmxanlının da bəzi əsərlərində tarixi nəsr nümunələrini görə bilərik.
Tarixi-mifoloji üslubda qələmə aldığı "Göy tanrı" əsərində oğuzların
yaşam tərzini, mənəviyyatını, əxlaq aspektlərini göstərmişdir. Amma burada Oğuzların
daha qədim dövrlərindən– İslami qəbul etməmişdən əvvəlki dövrlərdən söz açılır.
Sabir Rüstəmxanlının başqa bir romanı
"Ölüm zirvəsi" romanı da 1804-cü ildə Gəncənin çar Rusiyası
tərəfindən işğal olunmasına həsr olunmuşdur.
"Difai fədailəri” əsəri isə Difai hərəkatına
həsr olunub və müsəlman-erməni qarşıdurması haqqındadır. Bu qarşıdurma bu gün
də davam edir. Bu cür əsərlər təkcə keçmişlə bağlı deyil, həmçinin bu günə işıq
salan əsərlərdir.Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi əsərlərin
müəllifi kimi tanınanlardan biri də Mustafa Çəmənlidir. O, "Xallı
gürzə", "Ruhların üsyanı", "Ölüm mələyi" kimi tarixi
nəsr əsərlərinin müəllifidir.Məsələn, "Ölüm mələyi" tarixi romanında
Səfəvilər dövlətinin şahlarından olmuş, Şah İsmayıl Xətainin oğlu I Şah
Təhmasibin ömrünün son illəri və onun on doqquz il altı ay dustaq həyatı
yaşayandan sonra taxta oturmuş oğlu II Şah İsmayıldan bəhs edir. Romanda həmin
dövrün xarakterik obrazları göstərilmişdir.
Müəllifin digər bir əsəri, "Ruhların üsyanı" povestində isə Azərbaycan
tarixinin müxtəlif dövrləri qələmə alınmışdır. Qarabağ xanı İbrahimxəlil xandan
və o cümlədən Molla Pənah Vaqifdən söz açan yazıçı həm də Eldəgizlər dövlətinin özündən, başçısı
Atabəy Şəmsəddin Eldəgizin, bu günümüzün Şəmsəddinin, Mətləbinin canlı obrazını
yaratmışdır. Əsərdə bir yer var. Hətta
orada Qarabağ problemindən də söz açılıb. Həmin hissə belədir: "Əzizim
İbrahimxəlil xan, elə özün də sağ ol ki, dar gündə camaatını başsız qoyub heç
hara qaçmamısan. Düzdü, yadıcaların hamısı əlinə qələm alıb ən yeni tarix
kitablarında yazıblar ki, Qacar ikinci dəfə Şuşaya hücum çəkəndə, guya sən
əhli-əyalını başına yığıb qaçmısan. Amma hamı bilməsə də, mən bilirəm ki, bu,
ağ yalandır.
Hərçənd bizim dünyagörmüş bığıburma
babalarımız "igidlik ondu, doqquzu qaçmaq” deyib, amma çiynimdə oturub hər şeyi
bitdə-bitdə yazan mələklər var, sənin qaçmağın barədə söylənənlər cəfəngiyatdır, vəssalam.
Özü də o vaxt mənim ulu babam da sənin yanında olub, o da danışırmış, sonra sağ
olsunlar, fransız yazıçıları, tarixçiləri də sənin Şuşa qalasından qaçmadığını yazırlar. İşə
bax da, özgələr, lap elə bu arvadbaz firənglər səni qəhrəman zənn eləyiblər, amma biz səni
qorxaq sanmışıq".Müasir yazarlarımızdan sayılan yazıçı Elçinin də bu müstəvidə əsərləri
vardır.
Onun
İlyas Əfəndiyevin "Hökmdar və qızı” faciəsinin motivləri əsasında
yazılmış, "Hökmdarın taleyi" kino-povesti çoxumuza məlumdur və bunun
əsasında film də çəkilmişdir. Əsərdə xanlıqlar
dövrünə müraciət olunur bu povestdə Qarabağ xanlığının tarixi mövzu obyekti
kimi götürülmüşdür. Bu əsərdə İbrahimxəlil xan, onun siyasəti, xarici
dövlətlərlə münasibəti Azərbaycanda həmişə gözü olan işğalçıların parçalamaq
siyasəti göstərilib. Eyni zamanda ermənilərin məkiri, insanlığa sığmayan hərəkətləri müəllif tərəfindən təsvir olunub.
Müstəqillik illərində bir çox tarixi əsərlər
yaradan yazıçılarımızdan biri də Yunus Oğuzdur. "Nadir şah" romanda
daha çox konkret faktlar yer alıb. Nadir şah heç nədən qorxmaz, cəngavər, türk
dövlətlərini birləşdirməyə can atan bir tarixi şəxsiyyət kimi təsvir olunur. O,Hindistan torpaqlarını fəth edir,
ləl-cəvahir, qızıllarla zəngin, Moğolların üç yüz qırxsəkkiz il topladıqları xəzinəni ələ keçirir.
Bu Nadir şaha daha da güclü ordu yaratma, dünya ilə savaşmaq üçün lazım idi:
"Nadir xan savadsız olmasına baxmayaraq, hərbüçün doğulmuşdu və hərb işinin dahisi idi.
Müasir tarixçilər arasında onu bəzən böyükİsgəndərə, bəzən Napoleona, bəzən də Əmir
Teymura bənzədənlər heç də yanılmırlar.
O, bir neçə il ərzində işğal edilmiş
əraziləri azad etdi, dövlətin ərazisinə yeni torpaqlar qatdı. Bu, onun böyük hərbi strateji
cəhətdən nə qədər güclü olmasına dəlalət edirdi. Onun bacarığı fitrətən idi. Yunus Oğuzun qeyd etdiyi və tarixdən də bizə məlum olan erməni məkrliyinə burada da yer verilmişdir.
Nadir Şahın hüzuruna gələn erməni katoliki Abram şahdan bütün alban kilsələrinin Üçməzdinə tabe olmasını istəyir və bu kilsələrə xidmət etmək üçün Azərbaycana, daha dəqiq Qarabağa bir neçə erməni ailəsini köçürməyini ondan xahiş edir. Katalikos guya həmin ailələrin kilsəyə xidmət etmək məqsədilə köçürülməsini arzulayır. Nadir şah bu hiylənin əsl mahiyyətini bilməsə də, katoliki razılşamır.
Yunus Oğuzun digər bir əsəri olan
"Təhmasib şah" romanı Səfəvilər dövlətinin hökmdarlarından olan
Təhmasib şaha ithaf olunmuşdur.
Azərbaycan ədəbiyyatında yüzlərlə belə
tarixi əsərləri misal olaraq göstərə bilərik ki, onların hər biri ayrı
ayrılıqda tariximizin qədimliyini, aliliyini tərənnüm edir. Məsələn, qısaca
misal olaraq qeyd olunanlardan əlavə Əzizə Cəfərzadənin
"Zərrintac-Tahirə", "Aləmdə səsim var mənim", "Yad et
məni" və s. Fərman Kərimzadənin "Xudafərin körpüsü",
"Çaldıran döyüşü", Əlisa Nicatın "Qızılbaşlar”, Elçinin
"Mahmud və Məryəm" nümunə gətirə bilərik. Ümumiyyətlə, bütün bunların fonunda isə millilikdən, tarixdən danışaq onu deyə bilərik ki, ümumi olaraq millilik olduqca geniş bir anlayışdır və bədii ədəbiyyatda da tez-tez təsadüf olunur.
Millilik, tarixi unutmamaq bir yazıçının öz
millətinə, onun keçmişinə, gələcəyinə münasibətini göstərir.
Mənə elə gəlir ki, hər bir xalq öz milli
kimliyini, mənafeyini qorumalıdır.Sonda isə Mustafa Kamal Atatürkün bu
sözlərini xatırlamaq istədim. "Bir yurdun ən dəyərli varlığı, yurddaşlar
arasında milli birlik, yaxşı yaşamaq, çalışqanlıq duyğu və qabiliyyətlərinin
olğunluğudur. Millətin varlığını və dövlətin müstəqilliyini qorumaq üçün bütün
vətəndaşların canını və hər şeyini dərhal ortaya qoymağa qərar vermiş olması,
bir millətin ən yenilməz silahı və qorunma vasitəsidir. Bu səbəblə türk
dövlətinin idarəsində və qorunmasında milli birlik, milli duyğu və milli
mədəniyyətin rolu böyükdür".Orxan Saffari