Zamana bağlı ziddiyyətlər - “Atalar və oğullar”
Yaxud ədəbiyyatda "atalar və oğullar problemi” necə
təzahür edir?
Ənənəvi atalar və oğullar problemi çoxlarımıza bəllidir. Bəs ədəbiyyatda eyni problem necə meydana
çıxır və yaxud nəticələri nədən ibarət olur? Bu barədə fikirləri övladlardan
soruşmağa qərara aldıq. Sorğumuzda yazıçı Fəxri Uğurlu atası – tanınmış şair,
elm adamı Ağa Laçınlı barədə, nasir Alpay Azər atası – tanınmış yazıçı Azər
Abdulla haqqında, gənc qələm sahibi Ayxan Ayvas isə atası – tanınmış yazıçı
Eyvaz Əlləzoğlu xüsusunda danışıb, sırf ədəbi meyarlarla bağlı ata-oğul münasibətlərini
yada salıblar. Onlara ünvanlanan sualımız isə bu idi: Ədəbiyyatda atalar
oğullar problemi necə təzahür edir? Yəni atanız – tanınmış qələm adamı ilə ədəbiyyat
baxımından, zövq sarıdan hansı fikirləriniz ortaq idi, üst-üstə düşürdü, hansı
fikirləriniz ziddiyyət təşkil edirdi, yaxud ortaq zövqün ifadəsi kimi hansı
şair-yazıçıları, əsərləri bəyənir, yaxud da sevmirdiniz?
"Ədəbi məsələlərdə
ata basqısı görməmişəm”
Fəxri Uğurlu deyir ki, uşaqlıqdan atamla həmsöhbət olmuşam, ayrı-ayrı əsərləri,
müəllifləri dönə-dönə müzakirə eləmişik. Bundan başqa, ağlım kəsəndən atam yeni
şeirlərini həmişə mənə oxuyub, çox vaxt rəyimlə hesablaşıb: "Bu baxımdan, mən ədəbi
məsələlərdə ata basqısı görməmişəm. Gənc yaşlarımda qartımış estetik normalara
üsyankar yanaşmağım, üslub axtarışlarında, bəzən ifrata varmağım onu narahat eləsə
də, üzümə qırmızı işıq tutmağa tələsmirdi, fəhmlə, təcrübənin qazandırdığı bir
arxayınlıqla bilirdi ki, bulanıq su axa-axa durulacaq, sözlər, fikirlər bir gün
aydınlığa çıxacaq. Klassikaya münasibətdə, əsasən, həmrəy olmuşuq. Atamın
xarici ölkələr ədəbiyyatından dərs deməyi mənim dünya klassikləri ilə erkən
tanışlığıma təkan verib. Atam bir çox nəsildaşı kimi ədəbiyyatın ictimai
missiyasına daha artıq önəm verirdi, mənsə iyirmi yaşlarımda bu mövqedən tədricən
uzaqlaşdım, əvvəlcə psixoloji, ardınca da fəlsəfi ədəbiyyata meyilləndim. Bilirəm
ki, fəlsəfi ədəbiyyatın oxucuları o birilərə nisbətdə həmişə az olub, ancaq iş
işdən keçib, ora elə bir yerdir ki, gedən geri qayıtmır”.
"Atamla müqayisədə
az sözdən istifadə edirdim deyə...”
Alpay Azərin atası ilə ortaq, üst-üstə düşən zövqü realist nəsrlə bağlı olub: "Hər
ikimizin sevdiyi yazıçılar, aşağı-yuxarı eyni olub – Tolstoy, Dostoyevski,
Çexov, Platonov, Heminquey, Cəlil Məmmədquluzadə, müasirlərdən Səfər Alışarlı,
Saday Budaqlı, Şərif Ağayar, və s. Qaldı ziddiyyət təşkil edən məqamlara, o,
post-modernizmi, bu ədəbi cərəyandakı pastiş texnikasını, başqa mətndən bir
hissənin öz mətninə köçürülməsini heç qəbul etmirdi, deyirdi, bu,
hoqqabazlıqdır, əllaməçilikdir, yaza bilməyənlər, istedadsızlar belə şeylərə
qaçır. Mən deyirdim, bu sənin zövqünə uyğun deyil, amma post-modernizm barədə
yüzlərlə monoqrafiyalar yazılıb, bu cərəyanda yazılan əsərlər necə boş şey ola
bilər. Bir də, atamda uzun bədii təsvirləri sevmirdim, deyirdim, bu qədər
detallara nə ehtiyac var. Özüm belə şeylərdən uzağam, nəsrdə ifrat minimalist
olmasam da, atamla müqayisədə az sözdən istifadə edirdim deyə, onun uzun cümlələrini,
detallı təsvirlərini bəzən sevmirdim, hərçənd Marsel Prust sevimli yazıçımdır,
atamın bəzi əsərlərində – "Qəmərlidən keçən qatar”, "Gül yağışı”nda o cür təsvirlər
yerinə düşür. O isə mənə deyirdi ki, ədəbiyyat həm də uzun, detallı bədii təsvirdir,
yoxsa, "gəldim, getdim, yedim, içdimlə” ədəbiyyat olmaz. Qaldı bəyənmədiyimiz yazıçılara, klassiklərdən
hər ikimizə Borxes yad idi, nə onun, nə də mənim Enriko Vita-Malasın "Bartlbi və
onun çevrəsi” romanını oxumağa səbrimiz çatmadı.
"Yaş artdıqca,
onun dediklərini anlamağa başladım”
Ayxan Ayvazla atası ayrı-ayrı ədəbi nəslin nümayəndələridirlər. Atası 80-ci illərin yazıçısıdır, o isə 2000-lərin.
Ayxan deyir ki, Atam Eyvaz Əlləzoğlu ədəbiyyatla bağlı ənənəvi düşünürdü. Daha
doğrusu, Orxan Pamukun dediyi "saf romançı” kateqoriyasının tərəfdarı idi: "Lakin
bədii zövqü, şübhəsiz, çox yaxşı idi. Və mən elə bu mənada şanslı biri olmuşam.
Onun dünya ədəbiyyatına, rəssamlığa, kinoya bələd olması mənə də təsirsiz ötüşməyib.
Atamın düşüncəsi bu idi: ədəbiyyatı şouya çevirmək olmaz. Yazılanları tarix
qiymətləndirəcək. O, bu gün üçün yazmırdı və şöhrət azarlısı deyildi. Sadəcə
içindəkiləri kürüyüb atmaq istəyirdi. Əvvəl-əvvəl onunla bu müstəvidə mübahisələrimiz
olurdu. Mənə Platonovu misal çəkirdi. Deyirdi, yazılan qalacaq. Zaman keçdikcə,
yaş artdıqca, onun dediklərini anlamağa və özüm də o cür düşünməyə başladım. Nə
qədər aramızda mübahisələr olsa da, mən də atamın oğluyam. Ziddiyyətimiz
zamanla bağlı idi və mən o zamana çatmaq üçün çalışıram.
Söhbətləşdi: Fərid
Hüseyn