Şukşinin sonuncu filmi - Fotolar
Bütün
Rusiyanı sarsıdan, iradə və həsrət haqqında çəkilmiş "Qırmızı başınağacı”
("Kalina Krasnaya”) filmi 45 il əvvəl kirayəyə çıxdı. Vasili Şukşinin "Mosfilm”
studiyasında çəkdiyi filmin premyerası 1974-cü il martın 25-də baş tutdu. Müəllifin
eyniadlı povesti əsasında çəkilmiş, ilk sovet rəngli bədii filmi olan «Qırmızı
başınağacı” Şukşinin sonuncu filmlərindəndir.
Əslində Vasili
Şukşin Stepan Razin haqqında film çəkmək arzusunda idi. Bu mövzu və qəhrəman
onun üçün demək olar ki, praktiki olaraq müəmmaya çevrilmişdi. Lakin Razin
haqqındakı film genişmiqyaslı və çox bahalı olmalı idi. Bu məqsədlə də Şukşin
ömrü boyu çəkilişlər etdiyi Qorki adına kinostudiyadan böyük istehsal imkanları
olan «Mosfilm»ə keçdi, hətta, orada «Sizə sərbəstlik verməyə gəlmişəm» filmini
çəkdi. Şukşin müasir mövzulu, daha yüngül bir şey çəkmək qərarına gəldi. Ancaq
iş elə gətirdi ki, il ərzində həyatının ən mühüm filmini – "Qırmızı başınağacı”ı
çəkdi.
O deyirdi ki,
filmi çəkərkən demək olar ki, əziyyət çəkməyib. Ancaq "Qırmızı başınağacı”ın Şukşinə
hədiyyə verildiyini də söyləmək olmaz. «Bir həyat həqiqətləri var və bir də sənət
həqiqətləri. Həyat həqiqətləri materialda toplanır, amma sənət varmı, bunu hələ
anlamaq lazımdır», - deyə Sergey Bondarçuk yığılmış material haqqında
bildirirdi. Filmin müzakirələri zamanı Şukşinin «əlləri stol üstündə titrəyirdi»,
- deyə onun operatoru Anatoli Zabolotski xatırlayır: "Bondarçuk daha sonra
fikirlərini müəllifə izah etdi, lakin film nəzarətçiləri artıq şübhə altına
alınan hər şeyi redaktə etməyə başlamışdılar. Sovet kinosunda həbs cəzası
motivləri pis, əlverişsiz mövzu sayılırdı. Şukşindən də çəkinir, ondan təhlükəli,
səs-küy salan kadrlar gözləyirdilər”.
Sovet İttifaqını sarsıdan
hekayə
"Qırmızı
başınağacı”ın yenidən işlənməsi ilk cümlədən başladı: həbsxanadan sərbəst
buraxılan Yeqor Prokudin deyirdi: «Yaxşı ki, yazda həbs olundum, həmişə yazda həbsə
düşmək lazımdır». Bu cümlələri silmişdilər. "Yeqor öz soyuqqanlılığı ilə
«komissarı xatırladır» - fikirlərini də çıxarmışdılar. Qolçomaqlıq və aclıq barədə olan səhnələri
amansızcasına silmişdilər.
Şukşin
çoxsaylı «düzəlişlər» etməklə filmi montaj etdi. Onun mədə xorası şiddətlənmişdi.
Bəziləri düşünürdü ki, xəstəlik əsəb gərginliyindən, rəhbərliyin yersiz
iradlarından şiddətlənib. Xəstəxanadan qaçmaq lazım gəldi. «Hər iki-üç saatdan
bir Vasili Makaroviçin ağrıları başlayırdı” - deyə kino tarixçisi Valeri Fomin
xatırlayır: "O solğunlaşır, sonra isə ağarır yumağa dönərək üzüqoylu stulların
üstünə düşüb qalırdı. Beləcə ağrı keçməyənə kimi hərəkətsiz olurdu. O, öz zəifliyindən
utanırdı, belə anlarda heç kimə görünmək istəmirdi. Bunu bilən köməkçiləri belə
hallarda onu tək qoymağa çalışır, pavilyondan gedirdilər. Onlar işıqları
söndürüb siqaret çəkilən otaqda sakitcə otururdular. 20-30 dəqiqə keçdikdən
sonra pavilyondan Şukşin çıxırdı. Hələ də ölümün özü kimi ağarmış, vəziyyətdə...»
Həbsdə olan
cinayətkarların studiyaya yazdıqları məktubları əsasında kino rəhbərləri filmin
finalına dəymədilər. Onlar yazırdılar: "Filmdə hər şey yaxşıdır, yalnız iradəsizliyinizdən
başqa, sonda isə yalan danışırsınız. Keçmiş məhkumun vicdanı oyanırsa və dürüst
həyat yaşamaq istəyirsə, onu buna görə öldürmürlər”.
Sovet
dövrünün cinayətkarlarından fərqli olaraq, bu günün izləyicisi finalda
melodramatik bir oyun getdiyini hiss edir: onlar xəyanət üçün, borclar üçün
öldürə bilərlər, amma keçmişə qayıtmaq istəməmək üçün yox… Və bununla belə, «Qırmızı
başınağacı» Şukşin üçün triumfa çevrildi. Filmə 60 milyondan artıq insan
baxmışdı. Həbsxanadan azadlığa dönən, lakin adi həyatda özünə yer tapa bilməyən
Yeqor Prokudinin hekayəsi bütün Rusiyanı sarsıtmışdı.
Şukşinin ən
yaxşı bioqrafiya müəllifi, yazıçı Aleksey Varlamov "bu filmsiz onun qəhrəmanı əfsanə
və mifə çevrilə bilməzdi”- deyirdi.
Şukşin bu
filmdə Rusiya üçün iki əsas mövzuya toxunmuşdu – kəndlər və həbsxanalar. O,
bütün həyatı boyu bu mövzuya toxunan ilk rejissor idi. Sovet mədəniyyətini təbliğ
edənlərin bir çoxu sovet hakimiyyəti dövründə bu mövzuya birbaşa deyil,
dolayısı ilə toxunmuşdular. Həddindən çox adamın qohumları və tanışları məhbəsə
düşmüşdü. Həbsxana mədəniyyəti qətiyyətlə şəhər söyüşünə çevrilirdi (hətta
«keçi» söyüşü belə zondan gəlmişdi). Kinoşünas Denis Qorelov bütün bunları
«KP»-nin «Ulu sovet filmləri» kolleksiyasına daxil etmək üçün müfəssəl surətdə
araşdırıb kitabçaya köçürmüşdü. Amma bütün bunların hamısı ümummilli sevgi
qazanmaq üçün kifayət deyildi.
Tənqidçilər
deyirdilər ki, «Qırmızı başınağacı» həm də iradə və həsrət haqqında filmdir.
"Yeqor Prokudin keçmiş sui-qəsdçilərin əlində ölür. Amma o, başqa hadisədən də
ölə bilərdi: çünki ölümə doğru gedirdi. Həyatdan bərk yapışmağa çalışsa da,
barmaqları sürüşür. Nə çoxdan arzuladığı azadlıq eşqi, nə sevgi, nə məişət
rahatlığı, nə də səliqə-sahman ona keçmişini unutdura bilmir. Gah qaranlıq
keçmişi, gah həyatda işinin gətirməməsi, gah tale onu ölümə sürükləyir. Onun
sadə adı «qəm» sözünün anoqramması idi. Özünə şüursuzca (bəlkə də şüurlu) ölüm
axtarır» - deyə Şukşin bildirirdi.
«Qırmızı
başınağacı»nın premyerasından bir neçə ay sonra onun müəllifi miokard
infarktından vəfat etdi. Onun həmkarı və dostu - filmdə Prokudini öldürən Corc
Burkov Şukşini ölmüş vəziyyətdə tapdı. Şukşinin ölümü onun qəhrəmanının ölümü
ilə üst-üstə düşdü, nəticədə onu tənqid edənlər kəskin şəkildə susdular.
Şukşin Stepan
Razin haqqında filmi çəkə bilmədi. Onun çəkdiyi "Qırmızı başınağacı” filmi isə
hələ də iradənin zəifliyini ağılsızlıq hesab edən izləyicilərin qəlbindədir.
Film haqqında 5 maraqlı
fakt
1. Lidiya
Fedoseyeva xatırlayır ki, Şukşinlə ilk tanışlıqları zamanı qatarda yolda olarkən
qırmızı başınağacı haqqında mahnı oxumağa başlayır. Birdən Şukşin ona qəribə
baxaraq onunla bərabər oxuyur. Sonra onlar bütün gecəni bu haqda danışırlar.
Daha sonra Şukşin Lidiyaya çiçək buketi bağışlayır. O, həyatında ilk dəfə idi
ki, bir qadına çiçək bağışlayırdı. Buradan da onların sevgisi başlayır.
2. Məşhur
aktrisa Vera Maretskaya Yeqorun anasının rolunu oynamalı idi. Son anda o,
roldan imtina edir. Filmin çəkilişləri yaşlı bir qadının – Yefimya Yefimiyevna
Byustrovoydanın daxmasında aparılmalı idi. Qadının söhbətlərinə qulaq asan çəkiliş
qrupunun üzvləri Şukşinə onun özünü həmin rola çəkməyi məsləhət görürlər.
Şukşin tərəddüd etsə də, sonda qadını rola çəkir və bundan peşman olmur.
3. Bakıda
keçirilən Ümumittifaq Film Festivalı zamanı «Qırmızı başınağacı» əsas mükafata
layiq görülür, lakin münsiflər heyətinin sədri Stanislav Rostropoviç qətiyyətlə
buna qarşı çıxır. Bir versiyaya görə, münsiflər heyətinin qalan üzvləri buna
xeyir-dua verir və öz fikir ayrılıqlarını açıq şəkildə elan edirlər. Buna görə
də Rostropoviç fikrindən dönür. Fyodor Razzakovun «Sovet kinolarının ölümü»
kitabında təqdim etdiyi daha rəngli bir versiyaya görə isə Rostotskiy əsas
mükafatı Leonid Bıkovun «Döyüşə yalnız qocalar gedir» filminə vermək istəyirmiş.
Lakin Bıkov özü Şukşinin tərəfindən çıxış etməyə başlayır: «Vasiliy Şukşinin
birinci yerdə olduğu siyahıda yüzüncü olmağı özümə şərəf bilərəm. Axı mənim çəkdiyim
film müharibə haqqında adi bir filmdir. Onun çəkdiyi filmlə isə əvvəllər heç
ağlımıza belə gəlməyən qadağan olunmuş zonaya yol açılıb». Münsiflər heyəti öz
rəyini belə açıqlayır: "Yazıçı, rejissor, aktyor Şukşinin fitri və parlaq
istedadı nəzərə alınmaqla festivalın baş mükafatı, "Mosfilm"in
"Kalina-Krasnaya" filminə verilir"
4. Çəkilişlər
haqqında yazıçılar Vasiliy Belov və Viktor Astafyev xatırlayırlar. Onların hər
ikisi «Başınağacı» çəkilərkən Şukşinlə bərabər olublar. Aleksey Varlamov
«Şukşin» adlı kitabında hər ikisindən sitat gətirir. Belov: «Çəkilişlər yəqin
onu tükətmişdi. Çəkiliş qrupunun qərargahı olan Kolxozçu evində «Mosfilm»in
işçilərinə tələsik nə edəcəklərini əmr etdi. Bu an Makaroviçin yalnız fiziki
yorğunluğu deyil, həm də mənəvi yorğunluğu üzə çıxdı. O, «Qırmızı başınağacı»
ilə bağlı «Mosfilm»in yeritdiyi siyasətə görə narahat idi. Gah ikinci dərəcəli
plyonka verilir, gah da xarab aparatura. Gah çəkilmiş materialı aydınlaşdırmır,
gah da tələsdirir və plan tələb edirdilər. Aktyorlardan kimlərsə gəlmədi.
Sabotajçılar çəkiliş qrupunun bəzi üzvləri idilər. Sahilin o biri tərəfində
atılmış kilsə var idi. Biz ora qayıqla getməli olduq. Bunun üçün Makariç vaxt təyin
etdi. Məhz həmin təpəlik Şukşinin qəhrəmanının öldürüldüyü yer idi…»
Astafyev:
«Qırmızı başınağacı”nın çəkilişləri zamanı Volodya (Şukşin) Voloqdada mənim evimdə
olurdu. O, stul arxasına keçib qəhvə içdi, sonra siqaret çəkdi. Və məni bəzilərinin
onun haqqında yazdıqları uyğunsuzluqlar heyrətləndirirdi… O, kəndli kimi təsvir
olunurdu… Bəziləri onu sibirli kimi, ya bir oğru, başkəsən, ya da qaba kəndli
kimi qeyd edirdilər. Sibirlilərin özləri sataşmağı çox sevirlər… Belə ki, mənim
qarşımdakı masada təkcə öz davranışlarında deyil, öz manerası, zahiri görünüşü
ilə bir ziyalı oturmuşdu. Zərif bir üz… onda hər şey bir-birinə uyğun idi. O,
az danışır, amma fəal ünsiyyət qururdu… mən bu insanla ünsiyyət qurmaqdan böyük
xoşbəxtlik hissi duyurdum. O, mənim yaddaşımda əbədi belə qalacaq…»
5. Alman
kinorejissoru Rayner Verner Fassbinder 10 sevimli filmi arasına «Qırmızı
başınağacı”nı daxil edib. Bu siyahıda həmçinin Pyer Paolo Pasolini tərəfindən
Lukino Viskontinin «Tanrıların ölümü», «Piy və ya Sodomun 120 günü» və Hovard
Havks tərəfindən çəkilmiş «Cənablar sarışınlara üstünlük verir» filmləri də yer
alıb.
6. «Qırmızı
başınağacı”nın çəkilişlərinə quldurlar dəvət olunublar. Nirkolay Nikolayeviç gəncliyindən
bu riskli və cəsarətli peşənin içərisindədir. Bir çox məşhur rejissor və sənətkarlarla
işləyib. Vasiliy Şukşinlə, Andrey Konçalovski, Mixail Boyarski, Marçello
Masatroyani ilə… O, həmçinin müsahibəsində Vladimir Putinin dzyudo
texnikalarını necə öyrəndiyi haqqında danışıb.
Rusiya mətbuatından tərcümə
etdi
Təranə Məhərrəmova