Nüfuzlu mükafatlara əli yetməyən ədəbiyyatımız
Mənfilər müsbətə çevrilməsə, hər şey daha da çətin olacaq
"Buker” mükafatı
dünyada daim maraq doğuran, qalibinin kimliyi həyəcanla gözlənilən ədəbi mükafatlardan
biridir. 2005-ci ildə təsis edilən mükafatın budəfəki laureatı Seneqal əsilli fransız
yazıçısı David Diop oldu. Təəssüf ki, indiyə qədər qalib olan yazıçıların
siyahısında heç vaxt Azərbaycan yazıçılarının adı hallanmayıb. Bəs, görəsən,
bunun səbəbi nədir? Ədəbiyyat adamlarının bu barədə müxtəlif
fikirləri var.
Tənqidçi, ədəbiyyatşünas
və tərcüməçi Cavanşir Yusifli bunun əsas səbəbini tərcümədə görür: "Müasir ədəbiyyat
dilimizə seçmə üsulla, yəni ən dəyərli əsərləri seçməklə, intensiv şəkildə tərcümə
edilməlidir, ixtisaslı nəşriyyat və onların nəzdində tərcüməçilər olmalıdır, həm
də ən keyfiyyətli əsərlər nəşr edilməlidir ki, müqayisə üçün oxucu kitab, mətn
qıtlığı çəkməsin. Başqa bir fakt: ədəbiyyatla bağlı beynəlxalq tədbirlərə
qatılma intensivliyi yüksəlməlidir. Məsələn, poeziya ilə bağlı tədbirə 5 nəfər
gedir, onlardan ikisi bəlli məqamda özünün ədəbiyyat anlayışı haqqında danışa
bilmirsə, səviyyə bu nöqtədən araşdırılmalıdır. Analiz, təhlil... üstümüzdə
olan, adımıza yazılı qüsurlar üzərindən aparılmalıdır, məziyyətlərin sərgilənməsi
ilə yox! Mənfilər müsbətə çevrilməsə, hər şey daha da çətin olacaq.
Konkret olaraq
"Buker” mükafatını alan hər hansı yazarı götürün, David Diop bu mükafatı birdən-birə
almayıb ki? Bir ədəbiyyat yolu keçib. Başqa mükafat yarışmalarına qatılıb.
Fransada "Qonkur” mükafatı qazanıb. Çox prestijli mükafatdır. Olsun ki, bizim
nasirlərin mətnləri ingilis dilinə çox çevrilib, ancaq onları kimlərsə
oxuyubmu? Tərcümələrin səviyyəsi necədir? Bunlar hamısı ciddi faktlardır. Ən böyük problem nədir?
Yaxşı yazmağın texnikasını öyrənmək olar, professionallıq da əldə ediləndir,
ancaq öz taleyindən necə yazmağı kimsəyə öyrətmək mümkün deyil. Bizdə alabəzək
mətnlər çoxdur. Müşahidələr göstərir ki, məsələn, hər hansı sorğu keçiriləndə,
statistika aparsan, məlum olacaq ki, demək olar, hamı eyni nöqtələrə vurur. "Əzbər”
üstündə fikir söyləmək, "əzbər” üstündə yazmaq... Nə mənada? İnsanların ədəbiyyata,
öz oxuduqlarına münasibətdə tənqid baxışı qətiyyən yoxdur. Bu təfəkkürlə nə isə
qazanmaq olarmı? Qətiyyən mümkün deyil! Bu mənada indi yazılan nəsr əsərlərinin
böyük əksəriyyəti üslubsuzdur, sadəcə texnika ilə yazılan şeylərdir. Bu nöqtə
çox ciddi şəkildə araşdırılmalıdır”.
Şair, tərcüməçi Qismət
"Buker”lə bağlı dolğun məlumat verib, fikirlərini bölüşdü: "Əvvəla ondan başlayaq
ki, çox adam "Buker" mükafatının ildə bir neçə dəfə gündəmə gəlməsinə görə çaşır. Məsələ sadədir:
"Buker"in iki qolu var, biri ingiliscə yazılan əsərlərə verilən
"Booker prize", o biri isə ingilis dilinə tərcümə edilmiş əsərlərə
verilən və mükafatı müəlliflə tərcüməçi arasında bölüşdürülən "Beynəlxalq
Buker". Demək, hər mükafatın iki qolu ilə bağlı dünya mətbuatında altı xəbər
gedəcək, uzun siyahı, qısa siyahı və qalib. Fikir qarışıqlığını çözdüksə, keçək
suallara. Azərbaycan yazıçılarının A kateqoriyalı beynəlxalq ədəbi mükafatlarda
təmsil olunmamağının bir neçə səbəbi var: birincisi, əsərlərinin xarici dillərə
mütəmadi peşəkar tərcümə olunmamağıdır; ikincisi, xaricdə çap olunanda normal nəşriyyatlarla
əlaqə qurmamaq, təki "xaricdə kitabım çıxdı” xəbərini burda tirajlamaq üçün öz
kitabını necə gəldi, harada gəldi çap etməkdir. Böyük mükafatlar təqdim olunan əsərlərin
hansı nəşriyyatda çıxması da ciddi faktdır. Bir başqa məsələ isə sırf
yaradıcılığın təbiəti ilə bağlıdır. İstər "Buker" mükafatı olsun, istərsə
də İMPAC Dublin kimi, hər birinin təqdimat mətnlərində, açıq-saçıq olmasa da,
qiymətləndirmə meyarları ilə bağlı bəzi ipucu var. Bu ipucuna və qısa siyahıya
düşən, sonra isə qalib olanlara baxanda görürük, əsas meyarlardan biri forma,
struktur məsələlərində yeniliklər etmək, eksperimentallıq yüksək qiymətləndirilir.
Bizim yazıçılarımız üçün təəssüf ki, formal məsələlər, üslub söhbətləri maraqlı
deyil.
Şair, tərcüməçi Cəlil Cavanşir isə hesab edir ki, "Buker” kimi dünya səviyyəli mükafatlarda adımızın hallanması üçün, yazıçıya və ədəbiyyata ciddi və qarşılıqsız dəstək olmalıdır: "Buker-2021” uzun siyahısında qonşu Rusiyadan Mariya Stepanova "Yaddaşın xatirəsinə", Gürcüstandan Nana Ekvtimişvili "Armudlu düzəngahı" əsərləri ilə təmsil olunurdu. Mənim diqqətimi Nana Ekvtimişvilinin "Armudlu düzəngahı" romanının uzun siyahıya düşməyi çəkmişdi. Nana xanım Azərbaycanda yaşasa, onu "gənc yazar" deyib məclislərdə gözdən salar, müftəxorluğa öyrədərdilər. Ancaq gürcülər bu xanımın təbliğatı üçün ciddi pullar xərclədi və nəticədə gürcü qızı "Buker”in qapısını döyməyi bacardı. Dəfələrlə bu barədə demişəm, ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin dünyaya çıxması üçün ciddi layihələr həyata keçirilməlidir. Yoxsa ədəbi mükafatları dost-tanış arasında bölüb, "Buker” iddiasında olmaq gülməlidir. Nə vaxt bizdə ciddi ədəbi layihələrə dəstək olsa, o zaman nüfuzlu müsabiqələrdə iştirak edə biləcəyik.
Bir çox beynəlxalq mükafatların qalibi, yazıçı Varisin də fikirləri maraqlı
oldu: "Ölkədə oxucu sayının az, tirajların məhdud olması səbəbindən, yazıçı
özünü dolandıra bilmir ki, qazancı hesabına keyfiyyətli tərcüməyə, peşəkar
redaktəyə roman verə bilsin. Hətta xarici nəşriyyatların sifarişlərini də, tərcüməyə
maliyyə tapmırıq deyə, əldən veririk.
Cəmiyyətimizdə kitaba
və yazıçıya, əksərən neqativ münasibət kök salmaqdadır. Çağdaş yazıçılar o
yana, bu gün klassiklər belə topa-tüfəngə tutulur. Hazırda Azərbaycan, dünya ədəbi məkanından
uzaq düşmüş bir ucqardır. Ayrı-ayrı yazıçılar öz gücləri ilə birtəhər xarici nəşriyyatlarda
çap edilsələr belə, bu, heç nəyi dəyişmir. Biz dünyadakı ədəbi proseslərdən təcrid
olunmuşuq. Böyük ədəbi qurumlar, ədəbi mükafatlar, nəşriyyatlar bizə ağız
büzürlər. Belə şəraitdə nələrəsə nail olmağımızın özü böyük hünərdir”.
Gənc yazıçı, ssenarist Çinarə Nüsrətli məsələni mahiyyətini daha çox nüfuzlu nəşriyyat
problemində görür: "Yazıçılarımızın əsərləri bir çox dünya dillərinə tərcümə
edilir, müxtəlif ölkələrdə yayımlanır. Mövcud mənzərəyə baxanda, belə təəssürat
yaranır ki, Azərbaycan ədibləri bir sıra ölkələrdə kifayət qədər təbliğ
olunurlar. Amma beynəlxalq mükafatlar qazanmaq məsələsinə gəldikdə isə ədəbiyyatımızın
vəziyyəti o qədər də ürəkaçan deyil. Bu işdə problem yaradan səbəb nədir? Əvvəla,
təəssüf ki, yazarlarımızın dünyanın müxtəlif ölkələrində təbliğatı işlərində
dünya ədəbi prosesini dərindən bilən ədəbi menecerlər iştirak etmirlər, yəni bu
işi bütün ciddiyyəti ilə bilən və reallaşdıran adamlar, demək olar, yoxdur. Eyni
zamanda yazarlarımızın əksərinin xarici ölkələrdə çap olunan əsərlərinin çoxu
dünya kitab bazarlarını formalaşdıran nəşriyyatlarda buraxılmır. Əgər
yazarlarımız nüfuzlu nəşriyyatlarda çap oluna bilsələr, daha uğurlu nəticələr əldə
edə bilərlər. Əks təqdirdə dünyanın önəmli ədəbi mükafatlarından təcrid
olunmağımız, ədəbiyyatımızın bəşəri səviyyədə qiymətləndirilməsi
xeyli gecikəcək. Sonuncu "Buker” mükafatı laureatı Seneqal əsilli David Diap
bir sıra mükafatlara layiq görülüb. Onun "Gecə bütün qanlar qaradır” əsəri
"Qonkur” ödülündə də əsas namizədlər arasında seçilirdi. Bunu ona görə
xatırladıram ki, beynəlxalq mükafatlar, sanki biri-birinə qapı açır. Ümid edirəm
ki, gələcəkdə o qapılar Azərbaycan ədəbiyyatının da üzünə açılacaq. Amma bunun
üçün beynəlxalq ədəbi mükafatlar qazanmaq yolunda düzgün istiqamətdə işlər
görülməlidir”.
Hazırladı: Xanım Aydın