Bakı 16°C
İncəsənətin sərhədini dəyişən sənət
"Performans
poeziyanın məqsədi kağızda həbs olunub unudulmağa üz tutan poeziyanı diriltmək,
xalqın önünə gətirməkdir. Müəyyən mənada klassik dövrdəki aşıq sənətini, indi
isə meyxananı performans sənətinin bir qolu saymaq olar”
Performans poeziyası, xüsusilə performans göstərmək üçün və ya elə performans zamanı – yəni auditoriya ilə üzbəüz yaranan şeirlərdir. Bu cür şeirlər nəşr üçün deyil, əsasən, qiraət üçün, auditoriya qarşısında demək və həm də eyni zamanda improvizasiyalı şəkildə demək üçün yaranıb. 1980-ci illərdə bu termin daha populyar idi. Bu termini daha çox amerikalı avanqard şair Hedviq Qorskinin adı ilə bağlayırlar. Onun audioyazıları radiolar vasitəsilə bütün dünyaya yayılmışdı.
Özünü oynayan şairlər
Tədqiqatçılar performans poeziyasını digər bədii sahələrdən - məsələn, teatrdan, heppinqdən sanki ayırmağa çalışırlar. Aktyorların rola girdiyi teatrdan fərqli olaraq, performansda şair (qiraətçi) özü özünü oynayır, daha doğrusu, özünü təqdim edir. Yəni özləri incəsənətin artefaktına çevrilirlər. Performans poeziya, əslində, incəsənətin sərhədlərini bir qədər dəyişdirən sahədir. Ədəbiyyatı səhifələdikcə ümumən dünyada performans poeziyasının xeyli yayıldığını görmək olar. Amma bizdə – Azərbaycanda - ədəbiyyatın bu qolu bir o qədər də inkişaf etməyib. Ya da, demək olar ki, yox səviyyəsindədir.
Göstərən poeziya
Şair Səlim
Babullaoğlunun fikrincə, poeziyada göstərmək sanki "göstərən poeziya”, yaxud "göstərilən
poeziya” anlayışıdır performans poeziyası: "XX əsrdə poetik teatr ənənəsi olub.
Bu yaxınlarda bizdə də Vaqif Səmədoğlu poeziya teatrı təsis olundu. Biz özümüz
də, təxminən bir 10 il əvvəl "Sel” adında poetik bir teatr yaratmaq istədik.
Amma mümkün olmadı. Poeziyanın təqdimatında vizual elementlər, teatral elementlər,
oyunlar göstərmək – bu, çox maraqlı bir ənənədir. Bizdə inkişaf etməyib bu. Hər
halda, mən xatırlamıram. Amma məsələn, poetik dramaturji əsərlər var ki, onlar
səhnələşdirilib və bunun özü, əslində, elə performansdır”.
Səlim müəllim
qeyd edir ki, bizdə ta qədim zamanlardan müxtəlif mərasimlərdə, müxtəlif milli
folklor nümunələrində performans elementləri olub və həm də poetik performansın elementləri olub: "Buna
Novruz bayramı və digər əlamətdar günlər, mərasimlərlə bağlı müxtəlif adət-ənənələri
misal göstərmək olar. Amma çağdaş anlamda, çağdaş dünyada performans poeziyası
və ya poetik performanslar Nigar Həsənzadənin "Söz” layihəsi çərçivəsində və şəxsi yaradıcılığı ilə bağlı performans
elementləri olan bir xeyli tədbir keçirilib. Bunlar, əlbəttə ki, maraqlıdır,
effektivdir. Və auditoriyaya təsir etmək baxımından imkanları genişdir. Mən də
bir neçə il öncə "İlyas Göçmənin şəkil dəftəri” kitabını təqdim edəndə müəyyən
performans elementlərindən yararlanmışdım. Ümumən bu, bizdə inkişaf etməmiş sahədir”.
Tamaşaçı ilə canlı dialoq
Şair Qismət
deyir ki, performans poeziyası ötən əsrin 60-cı illərində ortaya çıxan
performans sənəti anlayışının bir qoludur: "Performans sənətçiləri tamaşaçının
qarşısında yarısı hazırlanmış, qalan hissəsi isə interaktiv, spontan, bədahət
baş verən tədbir-aksiyalar təşkil edirlər. Bunlara happeninq də deyilir, yəni təxminən
"baş verənlər". Performans sənətçilər teatrdan fərqli olaraq əllərindəki
mətnə sadiq deyillər, əsas tamaşaçı ilə canlı dialoqa girmək, onu da prosesə cəlb
etmək və yadında qalmaqdır. Performans poeziyası da bunun bir qoludur”.
Spontan performans
Qismət bəy
performans poeziyasının 1980-ci illərdə daha çox populyarlaşdığını, şairlərin
çap məhsulları yerinə şifahi, birbaşa, yerindəcə, spontan təsiri bağışlayan
performans həyata keçirdiklərini bildirir: "Məqsəd, kağızda həbs olunub
unudulmağa üz tutan poeziyanı diriltmək, xalqın önünə gətirməkdir. Bizdə müəyyən
mənada klassik dövrdəki aşıq sənətini, indi isə meyxananı performans sənətinin
bir qolu saymaq olar”.
Və yekunda
Xanım Aydın
