Tədris mərkəzindən araşdırma mərkəzinə keçid
"Azərbaycanın üzləşdiyi digər və bəlkə də ən mühüm məsələ odur ki,
universitetlər yalnız tədris mərkəzləridir, araşdırma mərkəzləri deyil.
Universitetlərin tədqiqat institutlarına çevrilməsi təhsildə daha böyük
struktur və mədəni keçidi tələb edəcək. Müsbət dəyişiklik üçün çox zaman güclü
siyasi iradə lazım gəlir. Hökumətin resurs öhdəliyi və onun faktlara və tədqiqata
əsaslanan yeni təcrübələr və siyasət ortaya qoyması qətiyyəti ölçülə bilən nəticələr
verə bilər”. Kolumbiya Universitetinin
müəllimi, professor Amra Sabic-El-Rayessin Təhsilin Qiymətləndirilməsi üzrə
Beynəlxalq Assosiasiyanın (IAEA: International Association for Educational
Assesment) "Qiymətləndirmə və qərarvermə: fərdi institusional həll
yolları” mövzusunda 45-ci illik beynəlxalq konfransın (IAEA 2019)
iştirakçılarına müraciətində söylədiyi bu fikirlər, əslində bir neçə ildir ki ölkəmizin elm və təhsil sferasında müzakirə
olunmaqdadır.
Son dövrlərə qədər "Tədqiqat universiteti”
(araşdırma mərkəzləri) statusunu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA)
institutları həyata keçirib. Amma ali məktəblərin hər birinin tədqiqat mərkəzlərinə
çevriləcəyi ilə bağlı səslənən təkliflərdən və Nazirlər Kabinetinin qəbul
etdiyi qərardan sonra bu sahədə dəyişiklik yaranmasa da, müəyyən canlanmalar
müşahidə olundu. Belə
ki, keçən il Nazirlər
Kabineti "Ali təhsil müəssisələrinə "Tədqiqat universiteti” statusu verilməsi
üçün Tələblər”i təsdiqlədi. Təhsildə islahatların yer
alacağının xəbərçisi olan bu qərara əsasən, "Tədqiqat universiteti”
statusu fundamental, tətbiqi və eksperimental elmi tədqiqatların aparılması
üçün müvafiq infrastrukturun, elektron kitabxananın, müasir maddi-texniki
bazanın və elmtutumlu avadanlıqdan kollektiv (digər ali təhsil müəssisələri)
istifadə mərkəzinin mövcudluğu; son bir təqvim ili ərzində beynəlxalq elmmetrik
bazalara daxil olan jurnallarda (Web ofScience, SCOPUS) respublika üzrə nəşr
olunan məqalə sayının azı 10 faizinin ali təhsil müəssisəsinin əməkdaşları tərəfindən
nəşr edilməsi tələblərini yerinə yetirən ali məktəblərə şamil edildi. Bundan əlavə,
doktorantura səviyyəsində kadr hazırlığı aparılan hər ixtisas üzrə doktorluq
dissertasiyalarına rəhbərlik edə bilən ən azı 5 professor və ya dosentin
olması; dissertasiya şuralarının (ən azı 1 şura) fəaliyyət göstərməsi;
magistratura səviyyəsində ixtisaslaşmaların beynəlxalq akkreditasiyası; ali təhsil
müəssisələri tərəfindən anti-plagiat sistemindən istifadə edilməsi; yerli və
beynəlxalq donorlardan son 5 il ərzində elm sahəsində ən azı 20 qrantın alınması
tələblərinə uyğun gələn ali təhsil müəssisələrinə bu statusun verilməsi qeyd
edildi.
"Tədqiqat universiteti” statusunun verilməsi Azərbaycan
üçün yenilik olsa da, dünyada bu təcrübə çoxdan həyat keçirilir. Məsələn,
araşdırmalara görə, dünyada ixtiraların çox faizi universitet alimlərinin üzərinə
düşür. Yəni universitet alimləri tədris ilə yanaşı, həm də araşdırma işi
aparır, ixtiralar edirlər. Digər tərəfdən, aparılan tədqiqatların
istehsalatda təcrübəsinin həyata keçirilməsi vacibdir. Universitetlərin tələbə
kontingenti bu təcrübələri həyata keçirməyə daha çox imkan verir.
Yeniliyin bizdə də gerçəkləşməsi üçün tələb olunan şərtlər
- universitetlərimizin maddi-texniki və
kadr bazası "Tədqiqat universiteti” statusu verilməsi üçün tələblərə cavab
verirmi?
Ekspertlər tədqiqat
universitetlərinin yaradılmasını Azərbaycanda tədqiqat sahəsinə, bu tip işlərinin
aparılmasına yeni bir stimul verəcəyini hesab edirlər. Belə ki, real şərait
yaradılacağı təqdirdə, tələbələr həm oxuyur,
həm də elmi-tədqiqat işləri ilə məşğul olarlar. Eyni ali məktəbdə nəzəriyə ilə
təcrübənin birləşməsi ölkə iqtisadiyyatına böyük xeyir verə bilər. Sözügedən
sistemin tətbiq olunması təhsilin keyfiyyətinə müsbət təsir göstərməklə yanaşı,
ali
məktəbdə təhsil alan tələbənin, gələcəyin tədqiqatçısı kimi yetişməsinə kömək
edər, elmin inkişafında nailiyyətə çevrilər.
"Bizim təxminən
20 minə yaxın fəlsəfə doktorumuz, 10 mindən çox elmlər doktorumuz var və onların
arasında yaşaya-yaşaya düzgün elmi nəticəyə gələ bilməmişik” deyən professor Şahlar Ələsgərov Kolumbiya
Universitetinin professorunun fikirlərini düzgün yanaşma adlandırır: "Həqiqətən
də belədir. Bizim universitetlər sovet dövlətinin məntiqinə uyğun qurulmuşdu. O
zaman bütün elmi işlər Akademiyada, bütün təhsil işləri isə Təhsil Nazirliyində
həyata keçirilirdi. Düzdür, universitetlərə də elmi tədqiqat aparmaq qadağan
olunmamışdı. Amma bizim elmi mərkəzlər Elmlər Akademiyası idi, universitetlər
deyildi. Xarici ölkələrdə isə fərqlidir. Akademiyalar ictimai qurumdur, bütün tədqiqat
mərkəzləri universitetlərdədir. Ona görə, bizdə elmi sahədə proseslərin əksinə
getməsi, kənardan göründüyü kimi deyil». Professor hesab edir ki, elmi-tədqiqat
mərkəzi kimi AMEA sovet quruluşunun məntiqinə uyğun olaraq, özünü reallaşdıra
bilməyib: "Bu gün də, həmin quruluşda necə hərəkət etmişdisə, o cür fəaliyyət
göstərir. Postsovet ölkələrinin çoxunda akademiyalar böyük dəyişikliklərə məruz
qalıb. Universitetlərlə akademiyalar bir-birinə inteqrasiya edir. Yəni
universitetlər elmi daha çox analiz edir. Bu inteqrasiyaya getməmək böyük
problemlər yaradır. Professor-müəllim (biliyi yayan) – professor-tədqiqatçı
(bilik istehsal edən) müxtəlif insanlardır. Onlar eyni maaş alsalar da, gördükləri
iş müxtəlifdir. Professor-müəllim mühazirəsini deyib gedir. Amma tədqiqatçı-professor
bu il apardığı tədqiqatı gələn il yeniləməli, yeni nəticələr almalıdır”.
Ş.Əsgərovun
fikrincə, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti (UNES) bu sahədə böyük uğur
qazanıb: "Bu problem yüksək səviyyədə həll olunmalı, inteqrasiya getməlidir. AMEA
bilik istehsal etməlidir, ancaq bu qurum elə bir vəziyyətə düşüb ki, bilik
istehsal edə bilmir, magistratura açır, indi də lisey açmaq istəyir. Yəni
biliyin ötürülməsi ilə məşğuldur”. Professor hesab edir ki, universitetlərin tədqiqat
mərkəzinə çevrilməsi üçün kifayət qədər kadr potensialımız var. Sadəcə qərarın
reallaşması üçün maddi-texniki bazaya ehtiyac var: "Digər tərəfdən, alimlər
ingilis dilini və ya başqa dilləri bilməlidirlər. Əgər alim iki-üç xarici dili
mükəmməl bilməsə, onun elmi faydasız olacaq. Yəni günün nəbzinə uyğun elmi
olmayacaq, köhnəlmiş sayılacaq. Azərbaycan o elm sahəsi ilə məşğul olmalıdır
ki, o elm sahəsi yeni texnologiyaya çıxa bilsin. Ümumiyyətlə, iqtisadi inkişaf
texnikadan, texnika texnologiyadan, texnologiya elmdən, elm təhsildən asılıdır.
Bu zəncirdə elm və iqtisadiyyat zəncirin son halqalarıdır. Təhsil nə qədər
güclü olsa, iqtisadiyyat da bir o qədər güclü olacaq. Ona görə, elm texnologiya
ilə uzlaşmalıdır ki, texnologiya sənayeyə, sənaye də iqtisadiyyata transfer
olsun. Ancaq bu gün elm monoqrafiya şəklində stolların üstündə tozlanır. Bir də
kadr məsələsi çox mühümdür. Tərif deyən, şirin söz söyləyən adama akademiyada vəzifə
verilir, ancaq elm acı həqiqətdir. Akademiyanın rəhbərliyində mütərəqqi gənclər
təmsil olunmalıdır”. Professorun fikrincə, ali məktəblərin tədqiqat mərkəzləri
kimi fəaliyyət göstərmələri üçün bu istiqamətdə səyləri
daha da artırmaq, imkanları genişləndirmək lazımdır: "Yəni bu yöndə kompleks tədbirlərin
görülməsi zamanla öz bəhrəsini verə bilər”.
Ekspertlər
hesab edirlər ki, universitetlərin tədqiqat mərkəzi kimi çalışmasına və ya ali
məktəblərdə ayrıca tədqiqat institutlarının, araşdırma mərkəzlərinin
yaradılmasına şərait olsa, yaxın illərdə bunun müsbət nəticələrini görmək olar.
Belə ki, dünyada elmin inkişafına xidmət edən bu kimi vasitələrdən faydalanmaq
lazımdır.
Təranə Məhərrəmova