Sovet sisteminə deyil, ədəbiyyata xidmət edən ədib
Onun şəxsiyyəti də bir
məktəb idi
"O təkcə ədəbi yaradıcılığı ilə deyil, həm də xeyirxah əməlləri,
insanpərvərliyi ilə dərin rəğbət və məhəbbət qazanmışdı. O, Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixində pedaqoq, alim və ədib kimi ən yüksək zirvəni fəth
etmişdi”. Görkəmli pedaqoq, alim, istedadlı yazıçı Mir Cəlal Paşayevi
tanıyanlar onun haqqında bu sözləri səmimi qəlbdən söyləyir, heç bir təfərrüata
varmırlar. Tələbələri "Mir Cəlal müəllimin şəxsiyyəti özlüyündə bir məktəb idi.
O, özü də bilmədən ətrafındakı gənclərə bir cəsarət verirdi. Mülayim xasiyyəti
vardı, lakin prinsipial idi, mövqeyindən dönməzdi, yersiz güzəştə getməzdi.
Bütün bu keyfiyyətləri ilə o, həm yazıçı kimi, həm də şəxsi nümunəsində
insanların formalaşmasına müsbət təsir göstərirdi”- deyə sevimli müəllimlərini
xatırlayırlar.
Görkəmli yazıçı təkcə ədəbiyyat adamı kimi oxucularının deyil,
tanıdığı insanların da xatirəsində əbədiləşməklə ölməzlik qazanıb.
Sentyabrın 28-i böyük pedaqoq və alimin xatirə günüdür. Onunla bağlı
yaddaşlarda yer alan xatirələr Mir Cəlal Paşayevin nə qədər gözəl və səmimi,
qayğıkeş insan olduğunu bir daha yada salır.
Azərbaycan ədəbiyyatına
füzulişünaslığı gətirən alim
Mir Cəlal Paşayev Cənubi Azərbaycanın Ərdəbil şəhərində doğulub.
Kiçik yaşlarında atası dolanışıq dalınca Gəncəyə köçdüyündən? Mir Cəlal da
uşaqlığını bu şəhərdə keçirib. 1918-ci ildə atasının vəfat etməsi üzündən o,
böyük qardaşının himayəsində yaşayıb. Mir Cəlal 1918-1919-cu illərdə Xeyriyyə
Cəmiyyətinin köməyi ilə ibtidai təhsil alıb və Azərbaycanda sovet hakimiyyəti
qurulduqdan sonra Gəncə Darülmüəlliminə daxil olub. Əvvəlcə tələbə
təşkilatının, sonra isə şəhər tələbə həmkarlar təşkilatının sədri seçilib. Mir
Cəlal Paşayevin XX əsr Azərbaycan elminin, ədəbiyyatının, təhsilinin
inkişafındakı xidmətləri əvəzsizdir. O, Kazan Şərq Pedaqoji İnstitutunun
ədəbiyyat şöbəsində, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun
aspiranturasında təhsilini davam etdirməklə yanaşı, müəllimlik edib və xalqının
övladlarına ölkəmizin tarixini, mədəniyyətini, ədəbiyyatını öyrədib. Mir Cəlal
həm gözəl hekayə ustası, sanballı romanlar, povestlər müəllifi kimi tanınır,
həm ədəbiyyatımızın yaradıcılarından biri, həm də gözəl ədəbiyyatşünas alim
kimi qiymətləndirilir. Yazıçı əli qələm tutan gündən ömrünün sonuna qədər həm
bədii ədəbiyyat, həm də ədəbiyyatşünaslıq sahəsində eyni həvəs və coşqunluqla,
eyni ardıcıllıq və uğurla, yorğunluq bilmədən çalışaraq yüzdən artıq kitab çap
etdirib. Görkəmli nasirin yaradıcılığının mövzu rəngarəngliyi, üslub
xüsusiyyətləri, bütünlükdə orijinallığı ilə Azərbaycan yazıçıları içərisində
özünəməxsus yer tutur. Mir Cəlal ədəbiyyatımızda gözəl hekayələr ustası,
rəngarəng mövzulara həsr olunmuş romanlar yaradıcısı, ədəbiyyatımızın klassik
və müasir dövrünü, müxtəlif problemlərini işıqlandıran onlarla dəyərli tədqiqat
əsərinin müəllifi kimi əbədiləşib.
Mir Cəlal 1928-ci ildə ilk qələm təcrübəsi ilə ədəbiyyat aləmində
özünü sınayıb. Sonralar hamımızın yaddaşına iz salan "Bir gəncin
manifesti” əsəri, həyati əhəmiyyətli hekayələri klassik bədii nümunələr kimi
müəllifinə ədəbiyyat tariximizdə əbədiyaşarlıq qazandırıb. Görkəmli
tədqiqatçının yuxusuz gecələrinin, gərgin zəhmətinin bəhrəsi olan «Füzuli
sənətkarlığı”, "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”, «Azərbaycanda ədəbi məktəblər
(1905-1917)”, "Ədəbiyyatşünaslığın əsasları” adlı fundamental əsərləri
ədəbiyyatşünaslıq elminə sanballı töhfələrdir. Azərbaycan ədəbiyyatına
füzulişünaslığı gətirən məhz Mir Cəlal Paşayev olub. Ərəb, fars və rus
dillərini mükəmməl bilən bu görkəmli şəxsiyyətin Azərbaycanın ictimai fikir
tarixində özünəməxsus yeri var.
Ötən əsrin 20-30-cu illərində ədəbi aləmdə əvvəlcə şeir, sonra isə
oçerk və hekayələri ilə yer alan Mir Cəlal, az sonra orijinal yaradıcılıq
üslubu olan yazıçı kimi tanınıb. Yaradıcılığı dövründə isə görkəmli nasir kimi
Azərbaycan ədəbiyyatında öz layiqli yerini tutub.
1928-ci ildə Mir Cəlalın mətbuatda ilk şeirləri -"Dənizin cinayəti”,
"Ananın vəsiyyəti”, "Müxbir” və s. çap olunub. Daha sonra o, hekayə
yaradıcılığına yer ayırıb. Yaradıcılığında 300-dən artıq hekayə var. O dövrün
«Şərq qadını”, "Gənc işçi”, «İnqilab və mədəniyyət”, "Ədəbiyyat qəzeti” kimi
nüfuzlu nəşrlərində «Doktor Cinayətov”, "İfşa”, "Mərkəz adamı”, "Naxələf”,
"Bostan oğrusu”, "Qüdrət nümayişi”, «İstifadə”, «Heyrət”... hekayələrini çap
etdirib. Yazıçının 1932-ci ildə «Sağlam yollarda”, 1935-ci ildə «Boy” adlı ilk
oçerklər və novellalar kitabları çap olunub.
Mir Cəlalın ilk irihəcmli əsəri – «Dirilən adam” romanı 1935-ci ildə
ayrıca kitab kimi nəşr edilib. Ümumilikdə isə görkəmli ədibin nəşr olunmuş altı
romanı – "Dirilən adam”, "Bir gəncin manifesti”, "Yolumuz hayanadır”
romanlarında keçmiş, "Açıq kitab”, «Yaşıdlarım”, «Təzə şəhər” romanlarında
müasir həyat lövhələrinin bədii təsviri ustalıqla qələmə alınıb.
"Bir gəncin manifesti” əsəri çapdan çıxanda Mir Cəlalın heç 30 yaşı
yox idi. İlk dəfə 1937-39-cu illərdə hissə-hissə «Revolyusiya və kultura” jurnalında nəşr
olunan əsər yazıçının həyatında böyük bir dönüş yaradıb və müəllifə geniş oxucu
auditoriyası qazandırıb. 1940-cı ildə «Uşaqgəncnəşr”də kitab halında kütləvi
tirajla buraxılan bu əsər oxucu tələbatına görə sonrakı illərdə də dəfələrlə
təkrar nəşr edilib. Doqquz dəfə müxtəlif illərdə ayrıca kitab halında nəşr
olunmuş "Bir gəncin manifesti” Azərbaycanın hüdudlarından çox-çox
uzaqlarda da sevilib. İndiyədək yazıçının 70-dən çox kitabı nəşr olunub.
Akademik Məmməd Cəfər bu böyük sənətkarın şəxsiyyətini və yaradıcılığını yüksək
qiymətləndirərək yazırdı: «Mir Cəlal sakit və təmkinli bir yazıçıdır: o, boş və
artıq gurultudan, təbiiliyi poza biləcək bir cizgi belə işlətməkdən çəkinən
yazıçıdır».
Cild-cild əsərlər yazmasına baxmayaraq, Mir Cəlaldan "Şah əsəriniz
hansıdır”- deyə soruşanda o da iftixarla "həyatımda yaratdığım ən böyük
əsər - ailəmdir” - deyərmiş. Yazıçının ailəsinin "şah əsər” statusu
qazanmasında ona ən böyük dayaq isə həyat yoldaşı Püstə xanım olub. Onlar övladlarına yüksək təhsil və tərbiyə
veriblər. Övladları da valideynlərinin adını həmişə doğruldublar.
Əzəmətli pedaqoq
Xalq yazıçısı Elçin "Mir Cəlal müəllim auditoriyaya girəndə əzəmətli
bir pedaqoq təsiri bağışlayırdı” - deyə xatırlayır: "Ona görə ki, onun mənəvi
dünyası əzəmətli idi, onun yaradıcılığı, daxilindəki xeyirxahlıq əzəmətli idi.
Xoşbəxt yazıçı idi, ona görə ki, sovet sisteminə deyil, ədəbiyyata xidmət
edirdi. Bugünkü oxucuların - müstəqil Azərbaycan vətəndaşlarının psixologiyası
və tələbləri fərqli olsa da, Mir Cəlalın əsərləri indi də sevilə-sevilə oxunur.
O, həm də xoşbəxt ədəbiyyatşünas alim idi. Ədəbiyyatşünaslığın sovet ideologiyasının
tərkib hissəsi olmasına baxmayaraq, Mir Cəlal yenə də sistemə deyil, Azərbaycan
ədəbiyyatının tarixinə xidmət edirdi. O, həm də xoşbəxt pedaqoq idi. Çünki
pedaqoji fəaliyyətini komsomol və partiya ideologiyasına deyil, Azərbaycan
xalqı üçün gərəkli oğullar yetişdirməyə həsr etmişdi. Mir Cəlal həm də xoşbəxt
bir atadır; onun sovet dövründə yetişdirdiyi övladları bu gün müstəqil
Azərbaycana layiqincə xidmət edirlər”.
"Onun dərslərini
səbirsizliklə gözləyirdik”
Mir Cəlal Paşayevin pedaqoji fəaliyyəti onun ömrünün ən yaddaqalan və
mənalı illərini təşkil edir. Bakı Dövlət Universitetinin nüfuzlu professoru
tələbələrinin və həmkarlarının yaddaşında xeyirxah və qayğıkeş müəllim kimi
qalıb. O, universitetdə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri idi.
Bütün tələbələrinə böyük qayğı, nəvazişlə yanaşardı. Həyat yollarında da
tələbələrin yaxın məsləkdaşına çevrilmişdi. Hamı onu çox sevirdi, tələbələri
onun mühazirələrinə olduqca həvəslə gəlirdi. Onun qapısı hamının üzünə açıq
idi. Mir Cəlal istedadlı tələbələrini öz övladları qədər istəyirdi. Onların
qayğısını öz qayğısı bilirdi.
Mir Cəlalın tələbəsi olmuş Xeyrulla Əliyevin, müəllimi ilə bağlı
xatirələri də maraqlıdır: "İndi qəribə görünsə də, o dövrdə ali məktəblərdə
dərsə davamiyyət jurnalları rus dilində yazılırdı. Bu səbəbdən də "Əliyev”
familiyası "Aliyev” olurdu. Sanki buna etiraz əlaməti olaraq Mir Cəlal müəllim
də, Məmmədhüseyn Təhmasib də, Abbas Zamanov da auditoriyada heç kimin adını
həmin jurnaldan oxumaz, tələbələrdən kimin gəlmədiyini qrup nümayəndəsindən
soruşardılar. Mir Cəlal müəllim elə sadə danışırdı ki, mən onun mühazirəsini
yazmağa ehtiyac duymurdum, eyni zamanda, elə fikirlər söyləyirdi ki, onları
yazmaya bilmirdim. Mir Cəlal müəllimin fikrincə, hər yazıçıdan jurnalist olmaz,
yaxşı jurnalist isə yazıçı ola bilər. O, tələbələri yaradıcılığa ruhlandırırdı.
Biz onun dərslərini səbirsizliklə gözləyirdik”.
UNESCO-nun 2008-2009-cu illərdə görkəmli şəxsiyyətlərin və əlamətdar
hadisələrin qeyd edilməsi proqramına Azərbaycanla bağlı daxil olmuş
yubileylərin keçirilməsi haqqında” Azərbaycan Prezidentinin 2008-ci il 31
yanvar tarixli Sərəncamına əsasən, yazıçı Mir Cəlal Paşayevin yubiley mərasimi
təntənə ilə qeyd edildi. Parisdə, UNESCO-nun iqamətgahında XX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, alim, pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin 100
illiyinə həsr olunmuş mərasim keçirildi. Bu, həm də Azərbaycan elminə,
mədəniyyətinə və ədəbiyyatına dünya miqyasında verilən dəyərin təzahürüdür.
İllər ötdükcə Mir Cəlal Paşayevin təkcə elmi irsi tədqiq edilmir,
onun həm də xeyirxahlığı, böyük və əlçatmaz müəllimliyi, bəşəriliyi heyranlıqla
qarşılanır və sevilə-sevilə qəlblərdə özünə abidə ucaldır. Ədibin bu zirvədəki
yeri daim qalacaq...
Təranə Məhərrəmova