“Bizdə prodüser toy danışana deyirlər"
Gənc rejissorlar film sənayemizin peşəkar prodüserlərin yoxluğu
baxımından çox əziyyət çəkdiyini deyirlər
Biz titulları daha
çox xoşlayırıq, nəinki çalışmağı. Ona görə kiminsə fəaliyyəti barədə oxuyanda
görürsən ki, ssenarist, rejissor, operator, prodüser yazılır. Misal üçün, bu gün
ermənilər Qarabağda film çəkir və bunu müştərək formada edirlər. Və hətta bu
materialla dünyanın ən öndə gedən kinofestivalına qatılırlar. Bu, birbaşa
prodüserdən asılı bir məsələdir. Bəlkə də kimlərinsə xətrinə dəyəcək, amma mən
Azərbaycanda kinematoqraf sahəsində prodüser tanımıram.
Gənc yaradıcı
insanlarla söhbət etdikdə, onların fərqli dünyası olduğunu görürsən. Bu günün gəncləri
daha çox realistdirlər və hadisələrə kənardan baxmağı bacarırlar. Gənc
rejissorlarda bu nüanslar özünü qabarıq şəkildə büruzə verir. Belə ki,
rejissorlar film çəkərkən prodüserlərimizin olmadığını və bunun da nəticəsində
filmlərimizin beynəlxalq festivallara gedə bilmədiyini əsas gətirirlər. Bu qədər
dövlət dəstəyi, film sektoruna ayrılan maliyyələr kinoprodüserlərimizin qeyri-peşəkarlığı
səbəbindən hədər yerə sovrulur. Dövlət tərəfindən çəkilən filmlər isə rəflərdə yatıb
qalır.
Gənc rejissor Amil Amal deyir ki, Azərbaycanda kinoprodüser məktəbi nəinki yoxdur, hətta o məktəbin
təməli belə qoyulmayıb: "Prodüser sözünün mənası - istehsal edən,
istehsalçı deməkdir. Prodüser - layihənin həyata keçirilməsində birbaşa iştirak
edən, onun bütün maliyyə, inzibati, texnoloji, yaradıcılıq və hüquqi tərəflərinin
təmin olunmasında iştirak edən mütəxəssisdir. Vikipediyada hansı dildə axtarsanız, eyni məna ilə qarşılaşacaqsınız. Azərbaycanda bütün bu
sadaladığım funksiyaları birbaşa və bilavasitə özü yerinə yetirən prodüser
tanımıram. Varsa, çıxsın meydana, tanış olaq, birgə iş quraq. Bizdəki
kinoprodüserlər öyrəşiblər ki, hazıra nazir olsunlar. Dövlətin verdiyi pulu xərcləmək,
üstəlik, bəzən də müəyyən hissəsini təyinatı üzrə xərcləməmək bizim kinoprodüserlər
üçün xarakterikdir. Məhz bu səbəbdən rejissorlar və prodüser arasında həmişə heç kimin görmədiyi
intriqalar yaşanır. Buna görə də məhsulun istehsalında gecikmələr yaranır.
Ortaya isə keyfiyyətli məhsullar, filmlər yox, bayağı işlər çıxır. Hətta
kinoprodüserlər arasında belə bir ənənə var: bir dəfə işlədikləri gənc kinorejissorla ikinci
dəfə işləmirlər. Çünki birinci işində produserin bütün zir-zibilini
yerli-yataqlı bilən rejissor, ikinci işində
çalışır ki, prodüserin təkrarlanacaq
hiylələrinə sinə gərə bilsin.
Azərbaycanda kinoprodüserlik işini, demək olar ki, kinorejissorlar
daşıyır. Təbii ki, söhbət ortaya ciddi film qoyan rejissorlardan gedir. Bu həm də rejissorun şəxsi xarakterinə
daha çox bağlıdır. Rejissor ortaya
yaxşı bir iş qoymaqdan savayı, çalışır ki,
heç kimin haqqı yeyilməsin, prodüser pulu
düzgün xərcləsin, sağa-sola əyri
yollarla pul silməsin. Bir dəfə serial çəkəndə, işlərin gərgin vaxtında adını çəkmək istəmədiyim prodüserlerdən biri mənə dedi ki, prodüser setin Allahıdı, o nə dedi, o da olmalıdır.
Dedim, düz deyirsiniz, ancaq mən setdə həmişə ateist oluram. Təsəvvür
edin, həmin serialın bitəcəyinə cəmi 1 seriya qalmışdı. Həmin günü
seti tərk etdim və o prodüserlə yollarımızı ayırdıq. Sözümün canı odur
ki, setin, çəkiliş meydançasının qeyd-şərtsiz bir ağası olmalıdır. Bəlkə də bu, demokratik deyil. Ən azı serial sektorunda çalışan prodüserlərə baxın. Aralarında eləsi var ki, heç məktəb
belə bitirməyib. Amma televiziyada ortaq şəriki (dostu, qohumu və s.) olduğuna görə prodakşn yiyəsidir. Bu qədər
sadə".
Rejissor Məzahir Həşimov bizimlə söhbətində təəssüf hissi ilə kinoprodüser məktəbimizin
olmamasından və bunun rejissorların iş prinspinə necə təsir etməsindən danışdı:
"Prodüser həm də iqtisadçı deməkdir. Mənim təhsil aldığım Ümumrusiya Dövlət Kinematoqrafiya Universitetində (VGİK) prodüser və iqtisadiyyat fakültəsi var. Onlar
6 il təhsil alırlar. Baxın, kinematoqrafiya institutunda rejissorluq fakültəsi
5 il, prodüser və iqtisadiyyat fakültəsi isə 6 illikdir. Rusiyanın universitetləri
arasında VGİK iqtisadiyyat fakültəsi baxımından ikinci yerdədir. Siz onların
diplom işlərinin qalınlığına baxsanız, dəhşətə gələrsiniz. Onlar elə bil bütün
ölkənin iqtisadiyyatını yenidən yazırlar. Bu, birbaşa dövlətlə, idarəçiliklə
bağlı məsələdir. Əgər dövlətin marağında olsa, hər bir iqtisadiyyat fakültəsinə
kino-biznes, kinematoqrafiya dərs kimi salına bilər. İqtisadiyyatçı üçün fərqi
yoxdur nə satır, nədən qazanır. Bax onda bu sahə inkişaf edə bilər. Bizim
prodüserlər, əgər investorlarla işləyəsi olsalar, özlərini batırarlar. Çünki
prodüserlərimiz gördükləri işin mahiyyətini anlamırlar. Gördükləri işlərin də
99 %-i gəlir gətirməyib. O da ondan irəli gəlir ki, kinematoqrafiyadan anlayışları
yoxdur. Bu həm kommersiya xarakterli, həm də festival üçün film çəkənlərə
aiddir. Heç birinin hansı materialın satılıb-satılmamasından xəbəri yoxdur.
Dünyada hamı bilir ki, xüsusi janrlar var ki, daha çox vəsait gətirir. Bu, əsas
ailə ilə baxılan filmlərə şamil olunur. Fantaziya, horror və ya digər janrlar
xüsusi tamaşaçı tələb edir. Və prodüser filmə başlayanda, artıq bilir məhsulu nədir.
Bizdə isə, bu, bəxtə-bəxt baş verir. Əgər nə vaxtsa kimlərsə investor kimi filmə
pul yatırıb gəlir istəsələr, bizim prodüserlər intihar edəcəklər. Nazirlik məsuliyyəti
öz boynundan atmaq üçün kinostudiyanın və hər hansı iş gördüyü başqa bir direktora
prodüser adı verir, o da sevinir ki, adımı prodüser yazdılar. Misal üçün, son
filmimin ssenarisini nazirə özüm təqdim etmişəm və maliyyə alaraq filmi çəkmişəm.
Titrdə prodüser olaraq kimin adının yazılacağı üstündə mübahisə düşdü. Əslində
isə bu materiala vəsaiti cəlb edən mənəm. Biz titulları daha çox xoşlayırıq, nəinki
çalışmağı. Ona görə kiminsə fəaliyyəti barədə oxuyanda görürsən ki, ssenarist,
rejissor, operator, prodüser yazılır. Misal üçün, bu gün ermənilər Qarabağda
film çəkir və bunu müştərək formada edirlər. Və hətta bu materialla dünyanın ən
öndə gedən kinofestivalına qatılırlar. Bu, birbaşa prodüserdən asılı bir məsələdir.
Bəlkə də kimlərinsə xətrinə dəyəcək, amma mən Azərbaycanda kinematoqraf sahəsində
prodüser tanımıram. Bizdə prodüser ancaq toy danışana deyirlər".
Rejissor çıxış
yolunu ali təhsil ocaqlarında, hətta orta məktəblərdə kinematoqraf fənlərinin keçilməsində
görür: "Mən prodüserə ssenarini verəndə, gedib başqasından soruşur ki, səncə
necədi, çəkmək olar? Təbii ki, bu, bir rejissor kimi məndə prodüserlərimizə güvənsizlik
yaradır. Bizim kinonun dünya arenasına çıxması birbaşa prodüserlərdən asılıdır.
Peşəkar prodüserlərin yetişməsi ilə keyfiyyətli məhsul ortaya qoyulacaq və rəqabət
yaranacaq. Filmlərimizi satmaq üçün Hollivuda getməyə ehtiyac yoxdur. Sadəcə,
qonşularımızın kino bazarını öyrənmək yetərlidir ki, onlara sata bilək".
Rejissor Kamal Yaşar isə prodüserin
beynəlxalq film bazarından xəbərdar olmasının vacibliyini vurğuladı: "Prodüser
ilk növbədə xarici dil bilməlidir. Onların çox ciddi ünsiyyət qabiliyyəti
olmalı və müasir dünya kinosuna yaxından bələd olmalıdırlar. Bundan başqa, prodüser
müasir dünya festivallarını tanımalı, orada baş verən tendensiyalardan xəbərdar
olmalı, çəkilən filmin hansı festivalın konsepsiyasına uyğun olduğunu müəyyənləşdirməli,
təxmin etməlidir ki, hansı festivala getsə, orda yer tutmaq şansı daha çox ola
bilər. İndi beynəlxalq festivallar profilləşib və onların hər biri fərqli tendensiyanı
üstün tuturlar. Prodüser bunları bilməli və məhsulu o cür təqdim etməlidir. Son
zamanlar kino mütəxəssisləri Euorimage-ə üzv olmağımızı məsləhət görürlər. Belə
ki, bu beynəlxalq təşkilata üzv olsaq, filmlərimiz beynəlxalq müstəvidə daha tez
tanınar. Bu təşkilata üzv olmaqla avtomatik müqavilələr bağlanacaq, ustad dərsləri
keçiriləcək, sənət mübadilələri başlayacaq ki, bu da bizim yetişən prodüserlərimizin
inkişafında müstəsna rol oynayacaq. Çünki orda bir neçə ölkənin birgə müştərək
istehsalı var. Belə ki, prodüserdən tutmuş, işıqçıya qədər avtomatik şəkildə mübadilələr
başlayacaq. Yəni prodüserlərin də yetişməsi üçün yaxşı bir platforma yaranacaq".
Gənc rejissor Azərbaycan
Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində nə işıqçı, nə də prodüser ixtisasının
olduğunu və ona görə də prodüserlərin yalnız özfəaliyyət şəklində özlərini
inkişaf etdirdiklərini bildirdi: "Bizdə bu ixtisas üzrə heç bir ali təhsil
ocağında dərs keçirilmədiyi üçün bu, şəxsi münasibətlər hesabına başa gəlir. Praktika
yolu ilə yalnız mübadilələrdir. Prodüser olmağa can atanlar xaricdə peşəkar
kurslarda təhsil alıb gəlirlər. Ancaq hazırda Azərbaycan kinosunun peşəkar prodüserə
çox böyük ehtiyacı var. Çünki beynəlxalq arenaya çıxa biləcək filmlərimiz az
deyil. Bir çox filmlər məhz bu səbəbə görə ölkədən çıxa bilmir. Misal üçün, mənim
filmim dövlət sifarişi ilə çəkilib. Bir ildir kinonu təhvil vermişəm. Bir ildə
3 dəfə Kinostudiyada rəhbər dəyişib. Nəticə etibarı ilə film hazırdır, amma heç
bir beynəlxalq festivala getməyib. Festivallar da ödənişli olduğu üçün hər dəfə
rəhbərlik dəyişəndə sənədləşdirmə baş verir. Amma prodüser olsa, özü məşğul
olardı".
Xəyalə Rəis