ABŞ-la Çin arasındakı ticarət müharibəsinin qorxunc nəticələri
Çin və
ABŞ arasında ticarət savaşı davam
etməkdədir. Zaman-zaman müəyyən razılaşmalar və güzəştlər əldə olunsa da, iki
ölkə arasında olan ticari münasibətlər heç cür qaydasına düşmür. İki nəhəng
ölkə arasında gedən bu mübarizə ciddi narahatlıq doğurmaqdadır. Axı gərgin
münasibətlərin dünya iqtisadiyyatına ciddi neqativ təsirləri var. Maraqlıdır, bu
ticarət savaşı Azərbaycan iqtisadiyyatına necə təsir edə bilər?
İqtisadçı ekspert Pərviz Heydərovdeyir ki, yaxın gələcəkdə ticarət müharibəsi daha da qızışa bilər: "Dünyanın
iqtisadi cəhətdən aparıcı ölkələrinin qarşılıqlı ticarət mübahisələri və
münaqişələri artıq, xeyli müddətdir ki, davam edir və bu, ümumən bütün tərəflər
üçün ciddi mənfi nəticələr doğurur, doğurmaqda da davam edəcəkdir. Bunu dünya
iqtisadiyyatındakı göstəricilər də sübut edir. Belə ki, artım templərində
əvvəlki dinamika yoxdur və hətta getdikcə zəifləmə müşahidə edilməkdədir. Çin
və ABŞ əvvəlcə bir-birilərini idxal və ixrac rüsumları ilə təhdid edir və
münaqişə aparmağa çalışırdılarsa, bunun effektsiz olduğunu görüb, artıq, milli
valyutalarının dəyərini aşağı salmaq kursu götürüblər. Çünki ticarət zəifləyir,
avtomatik olaraq istehsalda durğunluq ortaya çıxmağa başlayır. Nəticədə isə dünya
iqtisadiyyatı zəifləyir. Azərbaycan iqtisadiyyatına gəldikdə, biz xammal
ixracından asılı ölkəyik. Dövlət gəlirlərimiz neftin dünya bazarlarındakı satış
qiymətindən asılıdır. Bu sahədə isə ara-sıra xırda dəyişikliklərə baxmayaraq,
sabit vəziyyət hökm sürməkdədir. İqtisadiyyatımızın neft 40 ABŞ dollarına
enməyənədək heç bir ticarət münaqişəsindən ciddi təzyiq görmək və yaxud zərbə
almaq təhlükəsi yoxdur. Hesab edirəm ki, dünyadakı ticarət müharibəsi getdikcə
daha çox qızışa bilər. Amma bu, sonsuz şəkildə dərinə getməyəcək. Əsas, ABŞ
iqtisadiyyatıdır, hər hansı ciddi qlobal böhran məhz buradan başlaya bilər.
Belə bir təhlükə isə hələ ki, gözləmirəm”.
İqtisad elmləri
doktoru, professor Fikrət Yusifovbildirdi ki, ABŞ ilə
Çin arasında aylarla davam edən ticarət müharibəsi özünün yeni, daha gərgin
olacaq növbəti mərhələsinə daxil olmağa hazırlaşır: "Dünya üzrə ümumdaxili
məhsulun 40 faizə yaxınını istehsal edən bu iki nəhəng ölkə arasında gedən və
getdikcə daha da dərinləşən ticarət müharibəsi beynəlxalq iqtisadiyyata ciddi
zərbə vurmaqdadır. Bu ilin sentyabr ayından ABŞ-ın Çin məhsullarının idxalına
tətbiq etməyə hazırlaşdığı yeni sanksiyalar isə dünya iqtisadiyyatına daha
ciddi zərbə vura bilər. Bu gün dünya bazarlarında neftin qiymətlərinin 60
dollar səviyyəsindən aşağı düşməsi vəziyyətin nə qədər ciddi olduğundan xəbər
verir. İki nəhəng arasında ticarət müharibəsinin yeni mərhələsinin bu ilin
sentyabr ayından başlayacağına baxmayaraq, dünya iqtisadiyyatı inkişaf
templərinin aşağı düşəcəyinin qaçılmaz olacağına indidən öz münasibətini bu
şəkildə bildirir. Bu templər aşağı düşəcəksə, deməli, iqtisadiyyatın nüvəsi
olan neftə tələbat da azalacaq. Bu səbəbdən də neftin qiymətlərinin azalacağı
daha çox inandırıcı görünür. Neftin qiymətlərinin aşağı düşməsi neft hasil edən
ölkələr üçün yaxşı heç nə vəd etmir”.
İqtisadçı-eskpert Rəşad Həsənov qeyd
etdi ki, Çinlə ABŞ arasındakı ticarət müharibəsi hazırda dünyan
iqtisadiyyatının inkişaf tempinə birbaşa təsir edən faktorlar arasında ilk
üçlükdə yer alır: "Bu müharibə Dünya Bankının və Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesabatlarında dünya
iqtisadiyyatında təsir edən faktorlar arasında ilk yerlərdə qərarlaşıb. Dünya
iqtisadiyyatının 40 faizinə nəzarət edən iki ölkə arasında ticarət savaşı və
ticarətin liberallaşmasına qaşı müvafiq mövqenin dünya iqtisadiyyatına ciddi
təsirləri var. Bunun nəticəsi olaraq BVF
2019-cu il üçün dünya iqtisadiyyatının artım tempinin daha da zəifləyəcəyi ilə
bağlı proqnozlar açıqladı. Həmçinin, bu fakt Avropa Mərkəzi Bankı və digər
qlobal maliyyə institutları tərəfindən də qəbul edilir və hesabatlarda öz
əksini tapır. Bəzi hesablamalarda sözügedən ölkələr arasında gedən ticarət
savaşının dünya iqtisadiyyatının artım tempinə təsiri -0,7 faiz bəndi ətrafında
müəyyən edilir. Bu müharibə maliyyə münasibətlərinə, qiymətlər kağızlar, əmtəə
bazarlarına da öz təsirini göstərməkdədir. Məsələn, bir neçə gün bundan əvvəl neftin
qiymətində ucuzlaşma tempi müşahidə edildi. Son dövrlərdə neft qiymətləri
üzərində əsas təzyiq məhz bu faktordan qaynaqlanır. Bu günlərdə qiymətlərin
aşağı düşməsi ticarət savaşının daha da gərgin dövrə daxil olması ilə
əlaqələndirilir. Bu kontekstdən yanaşsaq, ticarət müharibəsinin Azərbaycan iqtisadiyyatına da təsiri
qaçılmazdır. Azərbaycanın valyuta gəlirlərinin təqribən 91 faizi məhz neft və
neft məhsulları, o cümlədən qaz ixracından formalaşır. Dünya bazarında bu məhsullara
tələbatın azalması qiymətləri aşağı çəkir. Bu isə öz növbəsində valyuta
gəlirlərimizin azalmasına səbəb olur. Bu fakt isə uzun müddətli dövr ərzində Azərbaycan
iqtisadiyyatı üçün risklər formalaşdırır. Hökumət bu məqamları öz inkişaf
strategiyasında nəzərə alıb. 2019-cu il büdcəsi hazırlanarkən, həmçinin, bir
sıra dövlət proqramlarında müvafiq məqamlar diqqətdə saxlanılıb. Amma buna
baxmayaraq, bu ticarət müharibəsinin Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün riskləri tam olaraq proqnoz edilə bilməz.
Çünki növbəti dövrlər üçün neftin qiymətinin kəskin azalması müşahidə edilə
bilər. Bu isə manatın məzənnəsinə və ölkə iqtisadiyyatının bütün seqmentlərinə
domino effekti ilə öz mənfi təsirini
göstərə bilər. Yəni bu müharibə gözləniləndən daha ağır risk mənbəyi hesab
olunur”.
Ekspert
bildirir ki, ABŞ administrasiyası öz şərtlərini diktə etməyə çalışır. Çin
hökuməti isə bu istiqamətdə adekvat mövqe ortaya qoyub: "Bu müharibə Çin
tərəfindən ABŞ-a ixrac olunan beş yüz milyardlıq, eyni zamanda ABŞ-dan Çinə
ixrac olunan 250 milyardlıq ticarət dövriyyəsinin bazasında gedir. Bu savaşın həllini
proqnozlaşdırmaq çox çətindir. İlin əvvəli ilə müqayisədə vəziyyət daha da
gərginləşib. Məsələni iqtisadi güc kontekstindən qiymətləndirsək Avropa Birliyi, Çin, ABŞ dünya iqtisadiyyatının 65
faizindən artıq bir hissəsinə nəzarət edir. Avropa Birliyi bu məsələyə nisbətən
daha liberal münasibət ortaya qoymağa çalışır və müəyyən məqamda Çinlə eyni
tərəfdədir. Çünki bənzər məsələlər bir sıra məqamlarda ABŞ administrasiyası
tərəfindən Avropa Birliyinə də qarşı qaldırılıb. Yəni iqtisadi güclər prosesin
içində olan iştirakçılardır. İndiki halda ümumi qiymətləndirmə aparsaq, "böyük
səkkizliy”ə daxil olan ölkələrin əksəriyyəti hesab edir ki, ticarət savaşları qlobal
iqtisadiyyatın liberallaşmasına, məhdud resurslarından səmərəli istifadəyə öz
neqativ təsirini göstərə bilər. Buna baxmayaraq, ABŞ administrasiyasının özünün
əsasları var və hesab edir ki, mövcud şərtlər ölkədə real iqtisadiyyatın
əsaslarını sarsıdır və uzun müddətli dövr ərzində ABŞ iqtisadiyyatına ciddi
neqativ təsir göstərə bilər. Əslində hər iki tərəfin özünə uyğun güclü
arqumentləri var. Amma məsələyə "böyük səkkizlik” kontekstindən baxsaq, əksər
ölkələr ortaya qoyulan mövqeyin qlobal iqtisadiyyatın liberallaşmasına risklər
yaratdığı qənaətindədir”.
Şəbnəm Mehdizadə