50 il “Səhranın bəyaz günəşi” altında - Fotolar
Başıbəlalı filmi Brejnevin zəngi xilas edib
"Səhranın
bəyaz günəşi»ni sovet kinosunun vesterni adlandırırlar. Düz yarım əsr əvvəl məşhur
film kinoprokatda göründü. Amma filmin taleyi, məşhurluğu qədər də maneələrlə
dolu idi. Xoşbəxtlikdən, film nəinki ekranlara yol tapdı, hətta sovet ekranının
ən sevilən və baxılan kinosuna çevrildi. 1969-cu ildə ekranlara çıxan filmi 100
milyondan çox tamaşaçı izlədi.
Səhrada hərəmxana hekayəti
1968-ci
ildə «Mosfilm»də maksimum "izləyici” toplayacaq Eksperimental Yaradıcılıq
Birliyi yaradıldı.
Birliyin rəhbərləri Qriqori Çuxray və Vladimir Pozner cəsarətli, rəngarəng və
cazibədar qəhrəmanlar canlanacaq filmlər çəkməyə qərar verdilər. Onlar ssenari
üçün Andrey Konçalovskiyə müraciət etdilər. O, Fridrix Gorenşteynlə birlikdə
"Quldurlar”in ssenarisini yazdı, lakin bu ssenari işə yaramadı (yalnız bir neçə
il sonra "Özbəkfilm”də "Yeddinci güllə” adı altında ekranlaşdırıldı).
Ssenarinin
yazılışı ərəfəsində ilkin variantda filmin adı"Hərəmləri
qoruyaq”seçilsə də, SSRİ-nin Dövlət Kino İdarəsi "İnqilabi mövzu və belə
qeyri-ciddi ad…” deyərək etiraz edir. Ad seçimi müzakirə edilir və ssenaristlərin
istəyi ilə "Səhranın bəyaz günəşi” üzərində dayanırlar. Həmin ərəfədə
Konçalovski filmi çəkməkdən imtina edir. Əhvalını pozmayan Birliyin rəhbərləri
yeni bir briqadanın yaradılması ideyasını irəli sürürlər.
KinodramaturqRüstəm İbrahimbəyovla təcrübəli yazar Valentin Yejova müraciət
edirlər. Süjet axtarışında olan müəlliflər vətəndaş müharibəsi veteranlarına
müraciət edərək "Müharibədə gülməli hadisələr olurdumu” sualını verirlər. Həmin
veteranlardan biri səhrada hərəmxanaları qoyub qaçan dəstədən danışır və çadrada olan həmin qadınların səhrada bir çox
çətinliklərlə üzləşdiklərini deyir.
Bu hekayə
film üçün süjet xətti rolunu oynayır. «İnqilab filmin mövzusu deyil. Bu, müəyyən bir fondur. Filmdə həmin
bölgədə bir rus əsgərinin həyatı və sərgüzəştləri
göstərilir. O, öz inqilabi borcunu ödəməklə vəzifəlidir, çalışır ki, bu doğma
keyfiyyətini, həqiqi xalq qəhrəmanlığını qorusun. Filmin çəkildiyi yerlərdə də,
ətraf ölkələrdə də bu xüsusiyyət sevilir. Elə başqalarında olduğu kimi...”- deyə
filmin ssenari müəllifləri bildirirdilər.
"Bəyaz günəşin...” şansı
Çuxray
filmin çəkilişi üçün kinorejissor V.Motılı studiyaya dəvət edir. Motıl ən
istedadlı sovet rejissorlarından biri idi - sadəcə, çox şanslı deyildi. Əvvəlki
filmlərindən "Jenya, Jeneçka və Katyuşa” sovet ordusuna böhtan sayılaraq çətinliklə
yayımlanmışdı. O, SSRİ Nazirlər Sovetinin Kino üzrə Dövlət Komitəsinin rəhbəri
Filipp Yermaş tərəfindən şəxsən sevilmədiyinə görə, problem yaşayırdı. Motıl
etibarsız rejissor sayılırdı. Buna baxmayaraq, ona "Səhranın bəyaz günəş”ni çəkmək
şansı verildi. Lakin onun Qərbdən əl çəkmək fikri yox idi - dekabristlər
haqqında bir film çəkməyi xəyal edirdi. Bir neçə il sonra "Xoşbəxtliyin cazibədar
ulduzu”nu çəkməyə nail oldu. Ona elə gəlirdi ki, Böyük Vətən müharibəsi
haqqında filmin fəlakətli qəbulundan sonra yuxarı orqanlar ona mülki film çəkməyə
heç vaxt imkan verməzlər. Amma ona pul çox lazım idi. O, həmin vaxtı az qala səfalət
içərisində yaşayırdı. ETO-nun rəhbərliyi vəziyyəti düzəltməyə razılaşdı.
Çəkilişlər
çətinliklə keçdi. Fyodr Suxov roluna Georgi Yumatov təsdiq olundu. Ancaq onu
sonradan əvəz etmək lazım gəldi. İşə başlamaq vaxtı çatanda Yumatovun dostu vəfat
etdi. O, dərdindən içirdi. Sonradan o, Vladimir Motıl və həmkarları qarşısında
çəkiliş üçün tamamilə yararsız vəziyyətə düşdü. Üzündəki qançırları və şişləri
heç bir qrimlə ört-basdır etmək mümkün olmadı. Ona görə də rejissor "Yumatov həmkarlarına
da mane ola bilər” deyərək, vəziyyətin ciddiliyindən ehtiyat etdi. Motıl təcili
olaraq çəkilişlərə aktyor Anatoli Kuznetsovu dəvət etdi. Kuznetsov əvvəl də
Yumatovla sınaq çəkilişlərində paralel iştirak etmişdi. Xoşbəxtlikdən, onu seçmədiklərinə
görə inciməmişdi. Anatoli təcili yığışıb çəkiliş meydanına gəldi.
Vladimir
Motıl tezliklə rus kinosunun şah əsərinə çevriləcək "Səhranin bəyaz günəşi”nin
çəkilişlərinə başladı.
Leninqrad
Kinematoqrafiya İnstitutunun aktyoru Pavel Luspekayev Verşaqin roluna təsdiq
olundu. Aktyorun səhhəti ilə bağlı ciddi problemi vardı. Cəbhədə ayaqları
donmuşdu və oynaqlarında ateroskleroz başlamış, bir neçə ildən sonra hər iki
ayağında barmaqlarını amputasiya etmək lazım gəlmişdi. O, şikəst olmuşdu. Əməliyyatdan
sonra da ona ağrıları əzab verirdi. O, yalnız ağrıkəsicilərlə sakitləşirdi.
Luspekayevin evinə gələn rejissor onu ayaq üstə görüb təəccübləndi. O, aktyoru
pavilyonda çəkilişlərdə iştirak etməyə dəvət etdi. Ancaq Pavel Luspekayev
inadkarlıqla bildirdi ki, Verşaqin fiziki baxımdan güclü, sağlam adam
olmalıdır. Əks halda, filmin finalında tamaşaçının yatmış şikəstə yazığı gələcək.
Nəticədə, Dağıstanda çəkilişlər aktyor
üçün çox əzabverici oldu. Mehmanxanadan çəkiliş meydanına qədər qumun üzərində
piyada getmək lazım idi. Avtomobil oralara yaxınlaşa bilmirdi. Meydançada da
yenidən addımlamaq tələb olunurdu. Fasilədə Luspekayevi sahildə oturub
ayaqlarını dəniz suyuna salmaq xilas edirdi. Petruxa rolunu oynayan Nikolay
Qodovikov ona protezlərini çıxarmağa kömək edirdi. O, özünə gələnə qədər
Pavelin yanında oturur və göz yaşlarının yanaqlarından axdığını görürdü. Ancaq
Luspekayev ona bu barədə danışmağı qadağan etmişdi. Qodovikov bu qadağanı
yalnız bir neçə illər sonra – Pavelin ölümündən sonra pozdu. Luspekayev 1970-ci
ilin 17 aprelində «Bəyaz günəşin» premyerasından 18 gün sonra aorta damarının
partlamasından vəfat etdi.
Kəsilən kadrlar
Film
hazır olduqdan sonra bir çox kadrlar çıxarılır. "Kəsilən hissələrdə Abdullanın
arvadının onun ölmüş cəsədinin yanında oturub ağlaması, Qırmızı Ordu əsgəri
Suxovun səhrada xilaskar kimi yox, yeni başçı kimi dolanması kadrları vardı”-
deyə ssenari müəllifi Rüstəm İbrahimbəyov müsahibələrinin birində deyib:
"Bundan başqa, hərəmlərdən biri səhrada üzərində "Karl Marks” yazılmış kitabı
oxuyur. Doğrusu, iki variant çəkilmişdi. Birində imza yaxşı görünür, ikincidə
isə budaq onun üstünü örtür…Doğrudur, biz hesab edirik ki, kəsilən kadrlar film
üçün itkidir. Ancaq Sovet senzurası əvvəlcə filmə çox həssas yanaşdı. Valentin
Yejov filmin müzakirəsini belə bir elanla başladı ki, hərəmxana bardaqxana
deyil. Bu, olduqca abırlı sosial institutdur, ona görə də, filmdə belə bir
şeyin olmasında pis heç nə yoxdur”.
Brejnev filmin himayəçisi kimi
Aktyorlar
Dağıstanda, Xəzər dənizinin sahillərində təbii səhnələrin çəkilişi zamanı xoş
olmayan əlamətlərlə qarşılaşdıqlarını xatırlayırdılar. "Ritual şampan şüşəsi gəminin
bortunda üçüncü dəfə sındı. Sonra çəkilişlərin ortasında birdən-birə hava
qaraldı, günəş tutulması baş verdi”.
Əlamətlər
"Bəyaz günəşin...” taleyindən yan ötmədi. Dağıstan pavilyonlarında çəkilən
kadrlar Bədii Şura tərəfindən qətiyyən bəyənilmədi.
Motılı bədxərclikdə günahlandırdılar. Çünki hələ qarşıda Özbəkistan və Türkmənistana
ekspedisiyalar var idi. Bu çəkilişlər üçün pul, demək olar ki, qalmamışdı.
Filmi başqa rejissora – Vladimir Basova vermək istədilər. Ancaq o, bunu həmkarlarına
qarşı xəyanət hesab edərək imtina etdi. Sonra çəkilişləri, ümumiyyətlə,
dayandırmaq və hazır materialları məhv etmək haqqında düşündülər. Ancaq Maliyyə
Nazirliyi bundan imtina etdi. Çünki filmə çoxlu pul xərclənmişdi. Motılı filmdə
saxladılar və Orta Asiyaya göndərdilər. Orada qrupu yeni xoş olmayan sürprizlər
gözləyirdi. O əraziyə xas olmayan yağışlar üzündən Qaraqum səhrası yaşıllıqla
örtülmüşdü. Onu təmizləmək üçün yerli hərbi hissənin əsgərləri cəlb edildi.
Sonra Nikolay Qodovikov dizenteriya xəstəliyinə yoluxdu. Filmin başı üzərindən
macəralar əskik olmurdu...
Ən pisi
o idi ki, ekran əsəri əvvəlki kimi Bədii Şuranın xoşuna gəlmirdi. Artıq hazır
filmi qəbul etməkdən, sadəcə, imtina edirdilər. Vəziyyəti, bağındakı şəxsi
kinoteatrında filmi izləyən Leonid İliç Brejnev xilas etdi. Razılığa əsasən ona
Hollivud vesterini nümayiş etdirməli idilər. Ancaq filmin surəti ilə hansısa
problem baş verdiyindən «Səhranın bəyaz günəşi»ni gətirdilər. Baş katib filmdən
böyük zövq aldı. Sonra Kinematoqrafiya Komitəsinin sədri Aleksey Romanova zəng
edərək onu uğurlu işə görə təbrik etdi. Beləcə, «Səhranın bəyaz günəşi»nin
bütün problemi bitdi.
Motıldan
cəmi 3 az əhəmiyyətli düzəliş etməyi tələb etdilər. Məsələn, rejissor hansısa ədəbsiz
kadrları kəsməyə razılıq verdi.
Film
1970-ci il martın 30-da ekranlara çıxdı. "Səhranın bəyaz günəşi”nin nümayişi əvvəlcə
"Komsomolskaya pravda” qəzeti redaksiyasının mavi zalında göstərildi. Aprelin
9-da qəzetdə çıxan resenziyanın müəllifi Suxov haqqında az danışılmasından
şikayətlənirdi: "Onu ekranda yenidən görmək istərdim. Çünki aktyorun macəraları
və səyahətləri bitmir”. Motıl özü də Kuznetsovu yenidən çəkməyi düşünürdü,
ancaq filmin üzərində işlərin nə qədər ağır olduğunu xatırlayıb bu fikirdən
imtina etdi.
Kosmonavtlar üçün talisman
"Səhranın
bəyaz günəşi” ekranlara çıxandan sonra böyük əks-səda yaratdı. 1970-ci ildə
filmin prokatı reytinqdə lider oldu. Zarafat deyil, filmi 100 milyon tamaşaçı
izlədi.
Film ənənəvi
olaraq, uçuşdan əvvəl sovet kosmonavtları üçün nümayiş olunurdu. Bu ənənəyə
1973-cü ildən –"Soyuz-12” gəmisinin orbitə hazırlaşdığı vaxtdan start
verilmişdi. Ancaq həmin gəminin uçuşu faciə ilə nəticələndi və 3 kosmonavt həlak
oldu. Amma filmin nümayiş etdirilməsi ənənəsi yenə də davam etdirildi.
Beləcə,
sovet kinosunun sevimli filmi kosmonavtlar üçün də talismana çevrildi.
Rusiya mətbuatından
tərcümə etdi
Təranə Məhərrəmova