Şeytanın suallarına Tanrının cavabları - ƏDƏBİYYAT
Anası
bilmirdi ki, oğlu çoxdan Tanrını unudub və Allahın əvəzinə özü bu dünyada ədaləti
bərqərar etmək – varlının malı ilə kasıbı xilas etmək fikrinə düşüb. O,
Tanrının məqbul bilmədiyini reallaşdırmaq istəyir, ancaq Tanrı kimi yox, şeytan
kimi.
Gümanımca,
Dostoyevskinin "Cinayət və cəza" romanı XXI əsrdə yazılsaydı, XIX əsrdəki
qədər dərin mənaya malik olmayacaqdı. Çünki XXI əsrdə adı çəkilən romanın baş qəhrəmanı
Raskolnikov cinayət törədəndən sonra düşünəcəkdi ki, yəqin, qarının evinə girməsi,
onu qətlə yetirməsi hansısa kameraya düşüb. O, kənar gözün-diqqətin təsirindən
öz ruhuna bunca baş vura və nüfuz edə bilməyəcəkdi. Amma XIX əsrdəki
Raskolnikov təqib qorxusundan tez xilas olur, bir sıra şübhələr və daxili təbəddülatlardan
sonra cinayətin əsas şahidinin Tanrı və özü olduğuna inandığına görə daha çox əzab
çəkir və nəticədə onun iztirabları əsərin psixoloji mahiyyətini dərinləşdirir.
Yəni Raskolnikov gözünü kənardan çəkib öz qəlbinə – vicdanına zilləyir. XXI əsrin
Raskolnikovu isə kamera əsirinə dönəcək, həmin cinayətdən sonra ən yaxşı variantda,
adi, alışılmış detektiv qəhrəmanına çevriləcəkdi... Hər əsr öz mənəvi dərinliyi
səviyyəsində qəhrəmanlar yetirir...
Zaman və məkan
girovu
Raskolnikov
sələmçi qadına öz saatını girov qoyur,
saatın arxasında isə qlobus şəkli var. Sanki o, həm zamanı, həm də məkanı sələmçi
qadına təhvil verir. Həyatda heç nəyi olmayan, gününü kirayələrdə keçirən
birinin dünyada sahib olduğu ən böyük nemətlər zaman və məkandır. Beləcə,
Raskolnikov saatını girov qoymaqla, sanki ömrünü – zamanı və yaşadığı yeri
(qlobusu) başqasına verir. Saatı qadına verərkən həmin əşyaya bir də diqqətlə
baxır: görür ki, zaman fırlanır, məkan – qlobus təsvirisə öz yerində dayanıb.
Əslində o, bütün bunlarla dünyaya müdaxilə edə bilməyəcəyini – qlobusa, yəni
vahid dünyaya müdaxilənin mümkünsüzlüyünü anlayır.
Özündən
uzaq...
Raskolnikov
ona görə cinayət törədir ki, o, öz ətrafında, həyatında baş verənlərdən nəticə
çıxarmır. Məsələn, onun bacısı Dunya, Raskolnikov tələbəliyini qayğısız
keçirsin deyə, xidmətçi işləməyə
könülsüz razı olur və nəticədə onun adına söz çıxarırlar.
Daha sonra
Dunya qardaşının gələcək karyerasını da nəzərə alaraq imkanlı bir adamla ailə
qurmağa könülsüz "hə” deyir. Bütün bunlardan sonra Raskolnikov yenə də ehtiyac
içərisindədir, həyatı axarına düşmür və bacısının mənəvi işgəncələri ona yüz qat
artıq əzab verir. Deməli, kiminsə xoşbəxtliyi başqasının bədbəxtliyi üstündə bərqərar
olmamalıdır. Öz həyatından dərs almayan Raskolnikov eyni qayda ilə başqasını –
küçələrə düşən, səfil Sonyanı xoşbəxt etməyə çalışır, buna görə qətl törədib sələmçi
qadının var-dövlətini əldə edib ona yardım etmək istəyir. Nəticədə onun əldə
etdiyi sərvət Sonyanı xoşbəxt edə bilmir.
Tanrının və
şeytanın təklifi
Raskolnikovun
anası oğluna yazdığı məktubun sonunda qeyd edir ki, ümid edirəm, sən də indi dəbdə
olan yeni dinsizliyə aludə olmayıbsan. Amma anası bilmirdi ki, oğlu çoxdan
Tanrını unudub və Allahın əvəzinə özü bu dünyada ədaləti bərqərar etmək –
varlının malı ilə kasıbı xilas etmək fikrinə düşüb. Raskolnikov Tanrının məqbul
bilmədiyini reallaşdırmaq istəyir, ancaq Tanrı kimi yox, şeytan kimi. Şeytan öz
azdırıcı niyyətini insana Tanrının köməyi kimi təklif edir. Ona görə də əksər
cinayətkarlar ilk vaxtlar öz əməllərinə haqq qazandırırlar, cinayəti Tanrı,
yaxud ədalət naminə törətdiklərini düşünürlər.
Corab
dilemması
Raskolnikov
polis idarəsinə çağırılanda corabını dəyişmək barədə uzun-uzadı tərəddüdlər keçirir:
"O, şübhəli halda düşünür və bu şübhə ona əzab verirdi: "Axı bu nə vaxt olub? Mənim
polis idarəsi ilə heç bir işim yoxdur! İlahi, bircə, bu tez qurtaraydı!” Dizləri
üstə düşüb dua etmək istədi, hətta özü də buna güldü: duaya yox, özünə gülürdü.
Tələsik geyinməyə başladı. Birdən onun ağlına belə bir fikir gəldi: "Məhv
olacağamsa, qoy elə məhv olub gedim, fərqi yoxdur! Corabı geyəcəyəm! Toza
sürtünər, qan izi də itib gedər”. Lakin geyinən kimi elə o saat nifrət və dəhşətlə
onları ayağından dartıb çıxardı. Çıxarsa da, fikirləşdi ki, bundan başqası
yoxdur; yenə də ayağına geydi, yenə də güldü”. Corabı geyinib-geyinməməkdə tərəddüd
edən bir adam, heç nə düşünmədən, nəticəsini xırdalığına qədər planlaşdırmadan
qəti qərara gələrək qarını öldürür, tərəddüd etmir. Dostoyevski bu detalla
insanı tanımağın mümkünsüzlüyünü, məntiq çərçivəsinə sığmadığını göstərir.
Acizliyin
qəhrəmanı
Raskolnikov
acizliyindən güclənmiş qəhrəmandır. Yəni həyat onun əlindən bütün mübarizə
imkanlarını alır və o, öz gücsüzlüyü ilə silahlanıb həyata qarşı vuruşur.
Tolstoyun qəhrəmanlarındakı acizlik onları tövbəyə ("Dirilmə”dəki Nexlyudov) və
tərki-dünyalığa, Dostoyevski obrazlarında acizlik isə üsyana səsləyir. Don
Kixot obrazı isə Dostoyevski və Tolstoy qəhrəmanları arasındakı qızıl ortadır.
Don Kixot da əlacsızdır. Sadəcə Don Kixotun qəhrəmanlığı qəhrəmanlığın dəbdən
düşdüyü zamana təsadüf edir. Yəni o, hələ mübarizəyə başlamamış zamana məğlub olur. Don Kixotu keçmiş zaman əlacsız,
gücsüz vəziyyətdə qoyur. Sanki zaman Don Kixota sübut edir ki, onu həqiqi qəhrəman
sayacaq insanların hamısı ölüb – keçmişdə qalıb. Ona görə də onun reallığı
teatrallaşır, absurda, əyləncəyə çevrilir. Tolstoy Don Kixotu öz obrazlarının
timsalında gec qaldığı zamana münasibətdə tövbəyə, təslimiyyətə, Dostoyevski isə
asiliyə, qiyama səsləyir. Kamyu isə Don Kixota təsəlli verərək real həyata
alışdırır. Don Kixotun reallığa qayıtması, hamı kimi olması isə absurd deməkdir.
Fərid Hüseyn