Qiyməti hər gün “yanan” qaz - TƏHLİL
Ekspertlərin fikrincə, qarşıdakı illərdə təbii qaza
olan tələbat artacaq. Tələbat artdıqca qiymətlər də mərhələli şəkildə yüksələcək.
O zaman Azərbaycan da ixracından əlavə gəlirlər əldə edəcək.
2021-ci
ilin aprelindən etibarən Avropada qazın qiymətləri artmağa başladı. Apreldə 1000 kubmetrinin
qiyməti 200 dollardan bir qədər yüksək olan rəqəmlər payıza doğru təqribən 1900 dollara qədər yüksəldi.
Bu müddətdə qiymətlərin tez-tez dəyişdiyini də müşahidə etdik. Oktyabrın
əvvəllərində isə təxminən 50 faiz qiymət düşməsi yaşandı. Ancaq bir neçə gün
sonra yenə də qiymətlərdə artım qeydə alınmağa başlayıb. Son rəqəmlərə görə,
(oktyabrın 14-ü) Avropada
qazın 1000 kubmetrinin qiyməti 1230 ABŞ dollarına
çatıb. Bəs dünya
bazarında qazın qiymətinin bahalaşmasının səbəbi nədir?
Qiymətlərdəki qeyri-sabitlik
Neft araşdırmaları mərkəzinin rəhbəri İlham Şaban bildirir
ki, qazın qiyməti, demək olar ki, hər gün dəyişir: "Dünya bazarında oktyabrın
4-dən enerji məhsullarının - istər neft, istər qazın qiymətində növbəti
artımları müşahidə edirik. Oktyabrın 6-da qaz 1900 dollar maksimum qiymətinə
çatdı, sonra isə 1000 dollara qədər ucuzlaşdı. Bu da onu göstərir ki, hərraclarda
qazın qiymətində qeyri-stabillik mövcuddur”.
Səbəblər
Enerji məsələləri üzrə ekspert Zəfər Vəliyevdeyir ki, zəif qaz tədarükü, enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı elementlərin
pozulması, yeraltı qaz anbarlarında normadan aşağı qaz həcmlərinin yığılması, tələbat
qarşılığında tədarükün zəifliyi dünya bazarında qaz qiymətlərinin kifayət qədər
artmasına səbəb oldu: "Norveçin "Statoil” və Rusiyanın "Qazprom” şirkətləri
Avropanın əsas qaz təchizatçılarıdır. Bu il "Qazprom” yalnız uzunmüddətli
müqavilələr əsasında qaz tədarük planını həyata keçirir və Avropa şirkətlərinə əlavə
qazın satılmasına tərəddüd edir. Buna görə də, "Qazprom” avqust ayında reklam
ticarət platformasının fəaliyyətini 2023-cü ilin əvvəlinə kimi bağlı elan etdi.
Sıxılmış təbii qaz Asiya bazarlarına yönəldiyi üçün Avropaya qaz həcmlərinin daxil
olması azalıb. Avropanın qaz bazarlarında yaranmış ajiotaj bu səbəblərlə
bağlıdır”.
İllərə görə dəyişən artım
İlham Şabanın sözlərinə görə, enerjiyə tələbatın
yaranması da qiymətlərə təsir göstərdi: "Ötən il həm pandemiya ilə əlaqədar, həm
də yay və qış mülayim keçdiyi üçün enerjiyə tələbat kəskin azalmışdı. 2021-ci
ildə qış dövrü uzun çəkdi, yay əvvəlki illərə nisbətən isti keçdi. Bunun nəticəsində
də, enerjiyə tələbat yarandı. Tələbatın çox olması da qiymətləri artıran səbəblərdəndir”.
"Bizə təsir etmir”
Zəfər Vəliyevin sözlərinə görə, Azərbaycan
Avropanın bir çox ölkələrinə uzunmüddətli müqavilələrlə qaz ixrac edir: "Uzun
illərdir Gürcüstan və Türkiyənin qaz bazarında iştirak edir, bu ölkələrdə qaza
olan tələbatın 96 faizini ödəyirik. 2020-ci ildən Yunanıstan və İtaliyaya da
qaz ixrac edirik. Bizim müqavilələr uzunmüddətli olduğuna görə, fyuçers
bazarlarındakı qiymətlər bizə təsir etmir”.
Azərbaycana təsiri
İlham Şaban bildirir ki, Azərbaycanın bu
artımlardan əldə etdiyi gəlirlə bağlı dəqiq rəqəmləri dövlət açıqlaya bilər:
"Biz Avropanın 3 ölkəsinə qaz satırıq. Avropada qazın qiyməti artıbsa, demək,
qazımızın qiyməti, həmçinin, gəlirimiz də artmalıdır. Biz qazı uzunmüddətli -
25 illik müqavilə əsasında Avropa şirkətlərinə satırıq. Müqavilədə qazın qiyməti
göstərilmir, qiymət formulu öz əksini tapır. Azərbaycan qazını Azərbaycan Qaz
İxrac şirkəti satır. Gəlir hökumətin əlində olduğu üçün qiymətləri ancaq hökumət
açıqlaya bilər. Ona görə də, biz ancaq gümanlar əsasında danışa bilərik. Çünki
kənardan bunu görə bilmirik”.
Gələcəkdə qazın vəziyyəti
Z.Vəliyev deyir ki, təbii qaz daha ziyansız olduğu
üçün gələcəkdə həm tələbat, həm qiymət artacaq: "Qarşıdakı illərdə təbii qaza
olan tələbat indiki və bir il əvvəlki illə müqayisədə artacaq. Çünki təbii qaz
ekoloji cəhətdən daha təmiz yanacaq növüdür və ətraf mühitə mənfi təsiri elə də
yüksək deyil. Tələbat artdıqca qiymətlər də mərhələli şəkildə yüksələcək. O
zaman Azərbaycan da ixrac həcmlərindən əlavə gəlirlər əldə edəcək”.
Fikir ayrılığının nəticəsi
Zəfər Vəliyev bildirir ki, qaz qiymətlərinin
bahalaşmasında ölkələr arasında baş verən münaqişələrin də rolu var: "Avropanın
özündə enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, vahid enerji ittifaqının
yaradılması, yanacaq ehtiyatlarının vahid bazasının formalaşdırılması və digər
məsələlərlə bağlı müəyyən fikir ayrılıqları var”.
Siyasi proseslər
İlham Şabanın sözlərinə görə, istər qlobal
hasilatçılar, istərsə də istehsalçılar arasında daim mülayim ab-hava, stabillik
olmalıdır ki, qiymətlər də normal qalsın: "Hansısa siyasi gərginlik yaşananda
enerji məhsullarının və xammalın qiymətində öz əksini tapır. Hamıya bəllidir
ki, Qərblə Rusiya arasında bir çox strateji baxışlara görə fikir ayrılıqları, gərginlik
var. O cümlədən də Amerika Birləşmiş Ştatları və Rusiya arasında da müəyyən
siyasi proseslər mövcuddur. Belə anlaşılmazlıqlar özünü qazın qiymətinin
qalxmasında da göstərir”.
Artım nə qədər davam edəcək?
İlham Şaban deyir ki, qış mövsümünün bitməsini gözləməliyik:
"İlkin görünən budur ki, yaxın zamanda qazın qiymətinin
öz məcrasına qayıtması mümkün deyil. Ümumən, bütün bu vəziyyətdən çıxış
kimi Avropada qış mövsümünün başa çatmasını gözləmək lazımdır”.
Zərif Salmanlı