“Qarabağ Azərbaycandır” deyən abidələr
Qarabağın Neolit
abidələri ilə Dalma Təpə mədəniyyəti arasında müəyyən xronoloji bağlantı var
Azərbaycan
Respublikası 1991-ci ildə öz müstəqilliyini elan etdikdən sonra bədxah
qonşularımızın işğalçı müharibəsi ilə üzləşdi. Müstəqilliyinin ilk addımlarını
atan Azərbaycanın nizami ordu hissələrinin olmamasında istifadə edən erməni
vandalları keçmiş Sovet ordusundan ələ keçirdikləri silahlarla ölkəmizə basqın
etdilər. 1992-1993-cü illərdə Dağlıq Qarabağ, onun ətrafındakı 7 rayon - Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan,
Ağdam və Füzuli rayonları Ermənistanın və onun havadarlarının silahlı qüvvələri
tərəfindən işğal olundu, bir milyondan artıq həmvətənimiz qaçqın vəziyyətinə
düşdü. Ərazilərimizin işğalından indiyədək keçən müddət ərzində erməni
vandalları xalqımızın evlərini, məzarlarını, həmçinin işğal olunmuş
ərazilərdəki tarix və mədəniyyət abidələrini tamamilə məhv etmişlər. BMT Təhlükəsizlik Şurası 1993-cü ildə
Ermənistanın işğalçılıq siyasətini pisləyən dörd qətnamə - 822, 853, 874 və 884
nömrəli qətnamələri qəbul etmiş, Ermənistan ordusunun Azərbaycanın işğal
olunmuş ərazilərindən çıxarılmasını tələb etmişdir. Lakin işğalçı Ermənistan
BMT-nin icra aparatının olmamasından istifadə edərək nəinki torpaqlarımızı tərk
etməmiş, hətta erməniləri orada məskunlaşdırmağa başlamışdır. Avropadakı
havadarlarına güvənən Ermənistan, qəsdən danışıqlar prosesini uzadaraq bu
torpaqlara sahiblənməyə çalışmışdır.
Məlum olduğu kimi, Dağlıq və Aran Qarabağ
Azərbaycan Respublikasının ən qədim mədəniyyət beşiyidir. Fizuli şəhəri
yaxınlığında olan Azıx mağarası və ondan 3 km aralıdakı Tağlar mağarası nəinki
Azərbaycanda, həmçinin bütün dünyada əhəmiyyəti olan qədim abidələrimizdəndir.
Azıx mağarası ndan aşkar olunan Azıx adamının çənə parçası dünyada ən qədim
tapıntılardan biridir. Bu unikal abidə arxeoloji qazıntı adı ilə ermənilər
tərəfindən məhv edilib və erməni abidəsi kimi qələmə verilib. Bunlar işğal
altında olan yeganə abidələr deyil. Kəlbəcərin qayaüstü təsvirləri, Ağdam
rayonunun Orta Qərvənd kəndi yaxınlındakı İlanlıtəpə, Afatlı kəndindəki
Çalağantəpə, Xındırıstan kəndindəki İsmayılbəytəpə, qədim Xocalı qəbiristanlığı
və yüzlərlə digər abidələrimiz düşmən gülləsinin nişangahına çevrilmişdir.
Mənfur düşmənlərimiz qədim Qarabağ abidələrində qanunsuz arxeoloji qazıntılar
apararaq aşkar olunmuş maddi-mədəniyyət nümunələrini erməni mədəniyyəti kimi təbliğ
ediblər.
Qarabağın basmanaxışlı keramikası
Lakin mənfur düşmənlərin bu
bədxah fəaliyyətinə baxmayaraq, tarixin səhifələrini vərəqlədikcə Qarabağın,
Naxçıvanın və Arazın cənubundakı torpaqların tarix boyu vahid bir mədəniyyətə
sahib olduğu aydınca görünür. Hələ E.ə. VI minilliyin ikinci yarısında Mil düzü
və Qarabağın Neolit mədəniyyəti bənzər xüsusiyyətləri ilə diqqəti cəlb edir.
Belə ki, bu dövrdə Mil düzü və Qarabağın mədəniyyətinə aid keramika məmulatının
bir qismi basmanaxışlı ornamentlə xarakterizə edilir. Bu tip keramika, həmçinin
Naxçıvantəpənin Neolit təbəqəsi üçün də xarakterikdir. Məlum olduğu kimi,
basmanaxışlı keramika Şimal-Qərbi İranda yayılan Dalma Təpə mədəniyyəti üçün də
xarakterikdir. Şübhəsiz ki, Şimal-Qərbi İranın boyalı keramikasının inkişafına Zaqros
və Mesopotamiyanın mədəni mərkəzlərinin müəyyən təsiri olmuşdur.
Naxçıvanın
basmanaxışlı keramikası
Lakin tədqiqatçıların
fikrinə görə, Mesopotamiya mədəniyyətlərinin təsirini əks etdirən Dalma Təpə
mədəniyyətinin boyalı keramikası özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə Şimali
Mesopotamiya və Mərkəzi İranın boyalı keramikasından fərqlənir. Ehtimal ki, bu,
Dalma Təpə mədəniyyətinin yerli inkişafı ilə bağlı olmuşdur. Tədqiqatçıların
yekdil fikrinə görə, Dalma Təpənin basmanaxışlı keramikasının mənşəyi Şimali
Mesopotamiya və Mərkəzi İranla bağlı deyil. Bu baxımdan basmanaxışlı keramika
ilə xarakterizə edilən Naxçıvantəpənin Neolit təbəqəsi, Mil düzü və Qarabağ
abidələri diqqəti cəlb edir. Tədqiqatlar
göstərir ki, Dalma Təpənin basmanaxışlı keramikasının mənşəyi Mil düzü, Qarabağ
və Naxçıvantəpə abidəsi ilə bağlıdır.
Qarabağın basmanaxışlı
keramikanın aşkar olunduğu Neolit abidələri e.ə. 5600-5200-cü illərə aid edilmişdir. Qarabağın Neolit abidələri ilə Dalma
Təpə mədəniyyəti arasında müəyyən xronoloji bağlantı vardır. Qeyd edildiyi
kimi, Mil düzü və Qarabağ abidələrinin, xüsusilə İlanlıtəpənin müyyən qrup
keramikası Dalma Təpə keramikası ilə eynidir. Belə hesab edirik ki, Dalma Təpə mədəniyyətinin
formalaşması e.ə. VI minilliyin sonu və V minilliyin əvvəllərini əhatə
etmişdir. Bu, Naxçıvantəpənin qazıntıları ilə də təsdiq olunur. Naxçıvantəpənin
müxtəlif tikinti qatlarından götürülən kömür nümunələrinin analizi bu
mədəniyyətin e.ə. 5200-4600-cü illər arasında mövcud olduğunu göstərir. Hazırda
basmanaxışlı keramika ilə xarakterizə olunan ən qədim abidələr Mil düzü və
Qarabağdadır. Belə hesab edirik ki, Mil düzü və Qarabağın mədəniyyəti Dalma
Təpə mədəniyyətinin formalaşmasına, xüsusilə basmanaxışlı keramikanın
yaranmasına müəyyən təsir etmişdir. Fikrimizə görə, Naxçıvantəpənin Neolit
təbəqəsi Mil düzü və Qarabağ abidələri ilə İran Azərbaycanının abidələrini bir-biri
ilə bağlayır. Naxçıvantəpə həm də Dalma Təpə mədəniyyətinin formalaşdığı areala
daxil olmuşdur. Arxeoloji ədəbiyyatda mövcud olan fikrə görə, İran Azərbaycanı
abidələrində Dalma Təpə tipli boyalı keramika basmanaxışlı keramikadan daha
əvvəl meydana gəlmişdir. Lakin hazırda İranda aparılan qazıntılara əsasən deyə
bilərik ki, basmanaxışlı keramika İran Azərbaycanında e.ə. V minilliyin
əvvəllərində meydana gəlmişdir. Naxçıvantəpə yaşayış yerində basmanaxışlı
keramika e.ə. VI minilliyin sonunda meydana gəlmiş, Dalma Təpə mədəniyyəti isə
e.ə. V minilliyin əvvəllərində formalaşmış və inkişaf etmişdir. Dalma Təpə mədəniyyətinin boyalı keramikasının
müəyyən xüsusiyyətləri ilə fərqlənməsinə baxmayaraq, belə hesab edirik ki,
boyalı keramikanın inkişafına cənub mədəniyyətlərinin, xüsusilə Son Xalaf və
Ubeyd ənənələrinin təsiri olmuşdur.
Deyə bilərik ki, erməni əlifbası yaranan vaxtdan bu
mənfurlar xalqımızın mədəniyyətinə qısqanclıqla yanaşmış, onu ya məhv etməyə,
ya da öz adlarına çıxmağa çalışmışlar. Hələ VII əsrdə Moisey Kalankatlının
"Alban tarixi” kitabını "Erməni tarixi” adı ilə qələmə vermiş, keçmiş Sovetlər
dövründə Azərbaycanın mədəniyyət abidələrinin erməni mədəniyyəti kimi təbliği
səngiməmişdir.
Dağlıq
Qarabağ və onun ətrafındakı rayonlar işğal edildikdən sonra onlar qədim türk
heykəllərini erməni abidəsi kimi təbliğ etmiş, Alban kilsələrini erməni kilsəsi
kimi qələmə vermiş, Azərbaycan türklərinin ulu əcdadlarına aid qoç daşları məhv
etmiş, Orta əsr qəbiristanlıqlarında erməni xaçdaşları basdırmışlar.
Fondlarında minlərlə qiymətli eksponatlar toplanan muzeylər, rəsm qalereyaları,
dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri, nadir kitablar, xalçalar erməni vandalları
tərəfindən məhv edilmiş, qiymətli sənət əsərlərinin bir qismi satılmış, bir
qismi isə beynəlxalq aləmə erməni mədəniyyəti kimi tanıdılmışdır.
YUNESKO-nun dəfələrlə Ermənistana müraciət etməsinə
baxmayaraq, ermənilər öz bədxah əməllərindən
əl çəkməmişlər.
Münaqişəni
nizamlamaq üçün yaradılan ATƏT-in Minsk qrupu isə fəaliyyətsiz və ikiüzlü mövqe
tutaraq bu münaqişəni dondurmağa çalışmışdır. Artıq xalqımızın "səbir kasası” daşmışdır. Artıq torpaqlarımızın işğalından 30
ildən artıq vaxt keçir. Azərbaycan Ordusu Ali Baş Komandan, Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin başçılığı ilə
torpaqlarımızın azad olunması uğrunda mübarizəyə qalxmışdır. 27 Sentyabr
2020-ci ildə başlayan azadlıq müharibəsinin ilk günlərindən torpaqlarımızın
işğaldan azad olunmasına başlanmışdır. Azərbaycan Ordusunun uğurları qarşısında
duruş gətirə bilməyən Ermənistan ordusu qaçmağa başlamış, Ermənistan dövlətinin
hərbi-siyasi rəhbərliyi isə təxribata əl ataraq dinc Azərbaycan əhalisini,
enerji xətlərini hədəf alaraq xalqımız içərisində çaşqınlıq yaratmağa çalışır. Lakin
təxribatlar xalqımızın və əsgərlərimizin mübarizə əzmini qıra bilməyəcək. Azərbaycan
Ordusu addım-adım torpaqlarımızı azad etməkdə davam edir. Biz və Azərbaycanın
bütün elm adamları canımızla və qanımızla ordumuzun, Ali Baş Komandan, Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin arxasındayıq. Lazım
gələrsə, hər an dövlətimizin çağırışı ilə cəbhəyə getməyə hazırıq. Dağlıq Qarabağ
Azərbaycandır. Var olsun Azərbaycan və Azərbaycan xalqı. Allah əsgərlərimizi
qorusun.
Vəli Baxşəliyev, AMEA-nın müxbir üzvü,
tarix elmləri doktoru, professor