Kabab sevgisinin oksigenə vurduğu “od”
Azərbaycan mətbəxində
kabablara sevgi bir başqadır. Qonaqlıq, istirahət, toy və s. olanda isə süfrədə
çox vaxt kabab olur. Hətta turizm bölgələrində qonaqlara ən çox təklif olunan
yemək də kababdır. Bəs kabab nə ilə bişirilir? Adətən, kömürlə. Kömür isə
odundan hazırlanır. Kabab nə qədər çox bişirilirsə, deməli, o qədər də odun
yandırmaq lazım gəlir.
Elə Bakı şəhərində
də küçələrdə addımbaşı kömür satışı ilə rastlaşırıq. Əvvəllər, ölkədə
qazlaşdırma aşağı səviyyədə olduğu üçün insanlar ağacları kəsib isinmə üçün
istifadə edirdilər. İndi əksər regionlarda qazlaşdırma aparıldığı üçün meşələr
qış aylarında istilik üçün qırılmır. Amma əvəzində indi kababxanaların
sayı-hesabı yoxdur. Və bu kababxanalar da hər gün qalxan kömür tüstüsüdür. Daha
doğrusu, təbii oksigenimizə vurulan "od”un tüstüsü. Maraqlıdır, kömür istehsalı
meşə təsərrüfatına bu gün nə qədər ziyan vurur? Çünki hazırda bizdə kömür
istehsal edən qanuni müəssisə yoxdur və bu iş kor-koranə şəkildə aparılır. Yəni
kömür istehsalı meşə brakonyerlərinin inhisarındadır. Onlardan isə təbiətə
qarşı mülayim rəftar gözləmək yersizdir. Meşə təsərrüfatının qorunması isə ölkəmiz
üçün önəmli məsələdir. Çünki Azərbaycan
Respublikasındameşələrin ümumi sahəsi 1213,7 min hektardır. Bundanmeşəilə örtülü sahə 1021,88 min hektar təşkil etməklə,
ümumi ərazinin 11,8%-dir.Bu isə təbii ki aşağı göstəricidir.
Ağaclar kəsilir, meşə
fondu azalır
Ekoloq Günay Məmmədova deyir ki, kömür istehsalı meşə fonduna ziyan
vurur və Azərbaycan bu məsələdə xüsusilə diqqətli olmalıdır: "Dünyanı demirəm,
Azərbaycanda olan meşə fondu əvvəllər ildən-ilə azalırdısa, hazırda aydan-aya
azalma gedir. Bu, heç də yaxşı nəticə deyil. Düzdür, ölkədə ağac əkilməsi də
aparılır, amma bəzən görürsən ki, əkildiyi kimi qalıb, heç böyüməyib. O ağaclara
baxılma, suvarılma aşağı səviyyədədir. Yəni ağacları tək əkmək yox, həm də
baxmaq lazımdır. Meşə fondunun qorunmasına dünya ölkələri səviyyəsində diqqət
çoxdur. Bizdə təəssüf ki, bu, heç də elə deyil. İnsanlar bu haqda çox da
düşünmürlər. Ona görə, meşə fondumuz artıq təhlükədədir. Düzdür, Zaqatalada bir
xeyli ərazi əhatəyə alınıb, qorunur, orda müxtəlif növ ağaclar var, amma bu bəs
etmir”.
G.Məmmədovanın
sözlərinə görə, kömür istehsalının təbiətə vurduğu ziyanın qarşısını almaq üçün
insanların düşüncəsini dəyişməyə müvəffəq olmalıyıq: "Kömür iki üsulla
hazırlanır. Birincisi, dədə-baba üsulu ilə, yəni ağacı sındırıb alovda
yandıraraq, digəri isə xüsusi ekoloji təmiz maşınlarla. Düzdür, ikincinin
hazırlanması prosesinin təbiətə digəri ilə müqayisədə daha az ziyan vurduğu
deyilir. Ancaq hər ikisində ağac kəsilir, hər iki halda kömür yandırılanda
havaya toksinlər buraxır. Kömürün hazırlanması üçün ağaclar kəsilir, meşə fondu
azalır. Bütün bunların nəticəsində isə ən əsas, ekoloji problem olan havada
oksigenin miqdarının azalması gedir. Biz insanları məcbur edə bilmərik ki,
kömür hazırlayıb istifadə etmə. Belə deyər ki, öz həyətimin ağacını kəsib kömür
edirəm. Ekologiyaya münasibətin dəyişməsi üçün həm də insanların düşüncəsini dəyişməliyik.
Mümkünsüz olduğunu demirəm, amma insanlara çatdırmaq lazımdır ki, ağaclar tükənir,
kömür əldə etmək üçün ağacların kəsilməsi təbiətə ziyan vurur”.
Ekoloq bildirdi
ki, təbiəti qorumaq üçün insanlar özləri də əllərindən gələn qədər köməklik
göstərməlidirlər: "Düzdür, kabab mətbəximizin sevimli yeməyidir, ancaq biz bu
yeməyin bişirilməsini azalda bilərik. Bayramlarda, ad günlərində, hansısa
xüsusi günlərdə bişirməklə kifayətlənsək, yaxşı olar. Bütün toylarda kabab
verilməsi vacib deyil. Bu kimi işlər kömür istehsalının azalmasına səbəb
olacaq. Uşaqlarımıza təbiəti qorumağı öyrətməliyik. Çünki bu yaşlardan maarifləndirmənin
olması çox vacibdir. Biz insanlar öz ağciyərimizi qoruduğumuz kimi, dünyanın da
ağciyəri olan meşələrimizə də həssas yanaşmalıyıq. Çünki ağacların tükənməsi
oksigenin tükənməsidir, bu isə insanlığın sonudur. Bir də bilməliyik ki,
ağaclar da öləndə və ya kəsiləndə ağlayırlar, sadəcə biz onları eşitmirik”.
Kömür Rusiyadan,
Ukraynadan idxal olunur?
Ekologiya
və Təbii Sərvətlər Nazirliyi Meşələrin İnkişafı Departamentinin
direktoru Ağaqardaş Qaraşov bildirdi ki, restoranlar, şadlıq
sarayları əsasən digər ölkələrdən idxal olunan, standartlara riayət edilərək
hazırlanan kömürlərdən istifadə etməkdə maraqlıdırlar: "Böyük marketlərdə görə bilərsiniz ki, kisələrdə
kömür satılır. O kömürlər Rusiyadan, Ukraynadan idxal olunur. Həmin kömürlər
çox yaxşıdır və bizdəki kimi primitiv şəkildə yandırmaqla hazırlanmır. Azərbaycanda
qanuni şəkildə, işin standartlarına riayət etməklə kömür istehsal edən müəssisə
yoxdur. Əsasən ayrı-ayrı şəxslər bu işi görürlər. Onlar da primitiv şəkildə və
təmizliyə riayət etmədən odun yandıraraq hazırlayırlar. Bu zaman daha çox odun
yandırılır və daha az kömür əldə edilir. Üstəlik də, insanlar özlərinə zülm
edirlər. Kömürü o üsulla hazırlayarkən əldə etdikləri gəlirin üstünə pul qoyub
həkimə getməli olurlar. Rusiyadan gətirilənlər isə sobalarda, xüsusi
texnologiya ilə hazırlanır. Onlarda itki də az olur. Və restoranlarımız bu gün
onlardan istifadə etməyə maraqlıdırlar. Çünki belə kömür daha çox qalır, tez
külə dönmür. Yanma prosesində ətrafa verdiyi zərər də az olur”.
A.Qaraşovun sözlərinə
görə, meşənin içərisində ağacların kəsilib kömür hazırlanması halı yoxdur:
"Ancaq kəndlərimiz var ki, vətəndaşlar öz həyətlərində, bələdiyyənin fond
torpaqlarında kustar üsulla kömür hazırlayırlar. Onlar da sırf meşələrdən
qırılıb gətirilmə ağaclardan deyil, payızda ağaclar budanması nəticəsində əldə
edilən odunlardan hazırlayırlar. Və bir neçə kəndlər var ki, meşə sahələrindən
də günün müxtəlif saatlarında, əsasən də gecə vaxtlarında oğurluq edirlər.
Oğuz, Zaqatala, İsmayıllı, Masallının meşələrə bitişik kəndlərində belə hallara
daha çox rast gəlinir. Əsasən qadınlar, yetkinlik yaşında olan uşaqlar bunu
edirlər. Atla, eşşəklə daşına biləcək ağırlıqda ağacları oğurlayıb həyətlərində
kustar üsulla kömür hazırlayırlar. Bundan başqa, həmin rayonlarda budama işlərindən
də kömür hazırlanmasında istifadə edirlər. Məsələn, Qəbələ, Oğuz, Zaqatala,
Balakən, İsmayıllı, Qax tərəflərdə yığımdan sonra fındıq ağacları budanır. Həmin
odunlar əvvəllər təndirlərdə çörək bişirmək üçün istifadə olunurdu, amma indi kənd
yerlərində təndirə çörək bişirənlər də azdır. Ona görə, budanma nəticəsində əldə
olunan odunları həyətdə yandırıb kömür edib satırlar”.
Xüsusi texnologiyadan istifadə olunacaq
Nazirlik nümayəndəsi
bildirdi ki, Azərbaycanda standartlara riayət etməklə kömür istehsalına
başlanır: "Bizdə qanuni kömür istehsalı yoxdur. Oğuz və İsmayıllı rayonlarında
iki şirkət bu məsələ ilə bağlı nazirliyə müraciət edib və biz bu ildən onlara
icazə vermişik. Ekspertiza sənədləri, rəyləri, texniki parametrlərini
toplayıblar. Oğuzda artıq bununla bağlı quraşdırma işləri gedir. Yaxınlarda
qanuna müvafiq olaraq həmin sobalar vasitəsilə kömür hazırlanacaq, paketlənib
satışa çıxarılacaq. Onlar meşənin ağaclarını kəsməyəcəklər, quru tör-töküntü
hesabına bunu edəcəklər. Orda xüsusi texnologiyadan istifadə olunacaq və bu
texnologiya əsasında havaya tüstü buraxılmayacaq, vakuum şəraitində alışma nəticəsində
kömürə dönəcək. Dünyanın hər yerində olan praktikadır. Onu bir şirkət edəcək,
effekti yaxşı olsa, biz bunu genişləndirə bilərik ki, vətəndaşların bu işi
primitiv şəkildə görmələrinin, həm sağlamlıqlarına, həm də ətrafa vurduqları
ziyanın qarşısını alaq”.
A.Qaraşov qeyd
etdi ki, belə problemin qarşısını almaq üçün mətbuat da öz dəstəyini göstərməlidir:
"Mətbuat da bu işdə nazirliyin yanında olmalı, insanların maarifləndirilməsinə
çalışmalıdır. Çünki insanlar ətraf mühitlə yanaşı, ən böyük ziyanı öz
sağlamlıqlarına vururlar. Kömür hazırlayan qadınlar, yetkin yaşlarda olan
uşaqlar böyük ziyan çəkirlər. Bu ziyanı, onların dərilərinin necə yanmasından
bilmək olur. Bunlarla bağlı insanlar maarifləndirilməlidir. Kəndlərin
ziyalıları, bələdiyyə sədrləri, ərazi nümayəndələri və s. hər kəs bu işlə
mübarizə aparmaq üçün dəstəyini əsirgəməməli, vətəndaşlara bunun yanlış
olduğunu izah etməlidirlər”.
Yeməklərə dad verən
kömür deyil
Maraqlıdır,
kababı bişirmək üçün mütləq kömürdən istifadə etməliyik? Bunun üçün hər hansı
alternativ varmı? Azərbaycan Milli Kulinariya Mərkəzinin
(MKM) baş direktoru Tahir Əmiraslanovdeyir
ki, təbiəti qorumaq istəyən ölkələr bunun üçün alternativ tapmalıdırlar: "Yeməklərə
dad verən kömür deyil, burda başqa şeylər var. Ona görə, kömürün verdiyi
temperatur ölçülməli və həmin temperaturu verə bilən alternativ yaradılmalıdır.
Bunun üçün də elmi-tədqiqat institutları olmalıdır. Azərbaycanda isə bu sahədə
iş görən elmi-tədqiqat müəssisələri yoxdur. Dünya ölkələrinə belə alternativ
lazım da deyil, çünki onlarda kabab bizdəki qədər bişirilmir, üstəlik, meşələri
də var. Qafqaz ölkələrində kabab çox bişirilir. Azərbaycanda toyxanalar səhərdən
axşama kimi kabab bişirirlər. Gecə vaxtı şəhər tüstü-dumanın içində olur. Tək
bu deyil, ölkədə qida sahəsi üzrə bir çox problem var. Nazirlər Kabinetinin qərarına
görə, 1991-ci ildən belə bir tədqiqat kompleksi yaradılmalı idi, amma
yaradılmayıb. Yaradılanda bu haqda danışacağıq”.
Aygün Asimqızı
Bu məqalə "Ekoloji Tarazlığın Qorunması” İctimai Birliyinin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Şurasının maliyyə yardımı ilə həyata keçirdiyi "Ekoloji mədəniyyətin formalaşması istiqamətində tədbirlərin təşkili” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb