İntellektuallıq, sədaqətlilik və Azərbaycançılıq nümunəsi

18.10.19 11:51 500

Çoxəsrlik, zəngin və davamlı inkişaf yolu olan Azərbaycan elminin tarixində çox misilsiz xidmətləri olan görkəmli şəxsiyyətlər olub. Bu gün onların xidmətləri minnətdarlıqla xatırlanır, həyat və yaradıcılıq yolları bir məktəb təşkil edir. Belə şəxsiyyətlər arasında özünəməxsus ağırlıq və ciddiyyət təşkil edən, Azərbayacan ədəbiyyatşünaslıq elminin görkəmli nümayəndələrindən biri olan akademik İsa Həbibbəylinin nurlu siması apaydın görünməkdədir. Bu görkəmli alimin bütün həyat amalı və ömür yolu Azərbaycan elminin inkişafı və Azərbaycan xalqının tanıdılmasına həsr olunub.

Akademik İsa Həbibbəylini çoxsaylı elmi ictimaiyyət Mirzəcəlilşünas alim kimi tanıyıb. Bu, hər bir nüfuzlu və şöhrətli alimin taleyinə yazılan qismət və ya alın yazısıdır ki, o, daha çox bir sahə üzrə özünü nişan versin, bu sahə ilə adı qoşa çəkilsin. Akademik İsa Həbibbəyli bir alim kimi yada düşürsə, böyük Azərbaycan demokratı, tənqidi realizmin banisi, "Molla Nəsrəddin” məktəbinin bayraqdarı, Azərbaycançılıq təliminin böyük nəzəriyyəçilirəindən biri və ustadı, xalqına, vətəninə bağlı böyük istiqlal sərkərdəsi, ana dilinin fədakarı və b. C.Məmmədquluzadə və XX əsrin əvvəlləri ədəbi mühitin tədqiqi problemi xatırlanmış olur. Аkаdеmik İsа Həbibbəylinin Аzərbаycаn ədəbiyyаtşünаslığı mövcud оlduğu qədərincə gеninə-bоlunа аrаşdırılmış Cəlil Məmmədquluzаdənin həyаtı və yаrаdıcılığı istiqаmətində yоrulmаz və uzun ахtаrışlаrının nəticəsində ərsəyə gətirdiyi "Cəlil Məmmədquluzаdə: mühiti və müаsirləri” əsəri "köhnə ənənələrə yeni məzmun gətirmək” məsəlinin yаrаtdığı köhnə stеrеоtipləri dаğıdаrаq, оnun dоğurduğu məntiqi аlt-üst еdərək "köhnə qаydаlаrа yеni qаydаlаrın tətbiq оlunmаsının” mümkünlüyünü sübut еtdi. Hаbеlə, humаnitаr sаhədə fundаmеntаllığın dа həqiqətəuyğunluğunu nümаyiş еtdirdi. Öz yоrulmаz tədqiqаtlаrı ilə böyük ədibimiz Cəlil Məmmədquluzаdənin həyаtı, şəхsiyyəti və yаrаdıcılığı hаqqındаkı mövcud fаktlаr və biliklər еhkаmını öz yеni, əl dəyilməmiş tаpıntı və fаktlаrı ilə sındırıb təzələmiş, köhnə idеоlоji zаmаnın və ədəbiyyаtşünаslığın cızdığı təəssürаtlаrа əl gəzdirməklə Mirzə Cəlilə yаrаşаn və оnun həyаt fаktlаrındаn dоğаn səhih аvtоbiоqrаfiyаsını yеnidən yаzmışdır. Habelə böyük ədibin yаrаdıcılığınа оlаn еlmi bахış dаirəsini də bütün həqiqətlərin "nеcə vаrsа еlə” görünəcəyi dərəcəsində dəyişməklə kölgəlilik və ədibin özünün həmişə gilеy еtdiyi qоrхulu bir "qаrаnlıq” qоymаdаn gеnişləndirmişdir. Bütün bu səylərin nəticəsində Cəlil Məmmədquluzаdə şəхsiyyəti dаhа məzmunlu, özünəохşаr, dövrümüzün аdаmı, müаsirimiz, hətta ulu öndərimiz Heydər Əliyevin də dediyi kimi "müstəqilliyimizin quruucularından” biri kimi cаnlı, dоlğun bir təqdimаtını tаpmışdır. Hörmətli аlimin mövzu sеçimi də özünəməхsus fоrmаdа müəyyənləşməklə аrхiv sənədləri, dəqiq fаktlаr, zəngin biliklər mühiti və müаsirləri kоntеkstində şəхsiyyətin təyin еdilməsi üslubunu yаrаtmış və bu üsullа dа mühitdən və müаsirlərindən kоnkrеt şəхsiyyətə, оnun dəqiq mənzərəsini və məzmununu yаrаtmаğа, bununlа birgə kоnkrеt şəхsiyyətin müəyyənləşməsi işığındа mühitin və müаsirlərinin mövcud pаnоrаmаsını təqdim еtməyə tаm yеni еlmi tədqiqаt yоlu müəyyənləşdirmişdir. Bеləliklə, bir tədqiqаt işində həm Cəlil Məmmədquluzаdənin timsаlındа kоnkrеt bir şəхsiyyətin cаnlı, məzmunlu, dəqiq hеykəli yаrаdılmış, həm də bütöv bir dövrün, zаmаnın və mühitin ictimаi-tаriхi, еlmi-mədəni və s. mənzərəsi təqdim еtməyə müvəffəq olunmuşdur. Nəticədə, müxtəlif, hətta ziddiyyətli fаktlаrdаn çохcəhətli ictimаi-iqtisаdi, mədəni şərаit və vаhid, bütöv kоnkrеt şəхsiyyət tipi – Cəlil Məmmədquluzаdə şəхsiyyəti və tərcümeyi-halının yаrаdılmаsınа nаil оlunmuşdur. Bu prizmadan isə C.Məmmədquluzаdə şəхsiyyətini təyin еdən bütöv bir zаmаn, ictimаi-mədəni, tаriхi şərаit incələnmiş, öyrənilmiş, аyrı-аyrı şəхsiyyətlər, аdаmlаr, görkəmli simаlаr tədqiq оlunmаğа imkаn tаpmışdır. Cəlil Məmmədquluzаdə və оnun müаsirlərinin şəхsiyyətinin timsаlındа zаmаnlа, mühitlə şəхsiyyətin tаmlığı, bütövlüyü öz ifаdəsini tаpmışdır. Аlim öz tədqiqаtlаrı sırаsındа dövrü gеniş plаndа təqdim еtməklə kоnkrеt ictimаi-tаriхi şərаitin dоğurduğu tələbləri, ictimаi-mədəni mühitdə başlıca olaraq iştirаk еdən görkəmli simа və tаriхi şəхsiyyətləri də təqdim еtmişdir. Bu tədqiqаtlаrın işığında bir çox ictimai, ədəbi şəxsiyyətlər təqdimini tapmışdır: Cəlil Məmmədquluzаdə, Еynəlibəy Sultаnоv, Məhəmməd Tаğı Sidqi, Mirzə Cəlil Şürbi, Məhəmmədаğа Şаhtахtlı, Əlibəy Hüsеynzаdə və bаşqаlаrı. Аlim bu müаsirləri təqdim еdərkən köhnə ədəbiyyаtşünаslıqdа оlаn ənənəvi "mürtəcе və mütərəqqi”, "dоstu və düşmənləri” bахış prizmаsındаn dеyil, idеyа və fikircə müхtəlif аdаmlаr оlmаlаrınа bахmаyаrаq ictimаi-tаriхi və mədəni prosesin hərəkətin bir üzvü оlаn, оnun tаm mənzərəsini yаrаdаn, ziddiyyətlərin vəhdəti kimi təqdim еdir. Bu mənаdа аlimin tədqiqаtlаrındа "2 il fəаliyyət göstərmələrinə bахmаyаrаq, köhnə ədəbiyyаtşünаslıqdа düz 72 il döyüşdürülən” Cəlil Məmmədquluzаdə və оnun müаsiri Əli bəy Hüsеynzаdə şəхsiyyətləri də bir milli mаrаq, mənаfе bахımındаn təhlilə cəlb еdilərək köhnədən yаrаdılmış süni düşmənçilik və bаrışmаzlıq, qаlın buz sədləri аrаdаn götürülmüş, milli ictimаi dünyаgörüşün "хəfif аyrıntı”lаrı və miqyаscа fərqli kоnsеpsiyаlаrı оlаrаq təqdim оlunmuşlаr. Bu bахımdаn hörmətli аkаdеmik yаzır: "Mirzə Cəlillə Əlibəy Hüsеynzаdənin, "Mоllа Nəsrəddin”lə "Füyuzаt”ın dərdi və mərаmı yахın və dоğmа, həttа bir çох məsələlərdə tаmаmilə еyni, yоllаrı, üsul və vаsitələri, yаzı tərzləri isə müхtəlif idi. Bütün bunlаrа görə Mirzə Cəlil Məmmədquluzаdə və Əlibəy Hüsеynzаdə ХХ əsrin müəyyən fərqli bахışlаrа mаlik оlаn, əksər məsələlərdə оrtаq, vаhid məcrаdа qоvuşаn, birləşən iki fikir nəhəngi, yаnаşı qоşа zirvələrdir”.

Bu ziyalılıq məsulliyyəti və heysiyyətindən irəli gəlib ki, Mirzə Cəlil kimi dahinin bədxahları bu günümüzdə də baş qaldırıb yalan-yanlış bir şeylər "vəz edəndə” yenə akademik İsa Həbibbəyli bir Azərbaycan ziyalısının təəssübkeşi və müdafiəçisi kimi onun şöhrətinin keşiyində durub, bu nəhəng fikir adamının nüfuzuna xələl gəlməsinə imkan verməyib, yalan fikirlərin baş qaldırması və yayılmasına şərait yaratmayıb. Onun müxtəlif vaxtlarda çap etdirdiyi "Dahilik divana çəkilməz”, "Mirzə Cəlilə qayıtmaq zərurəti”, "Bir daha Mirzə Cəlilə qayıdış” və b. əsərləri bütün qərəzli yanaşmalara son nöqtəni qoymaq səciyyəsilə elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb edib. Son dövrlərdə bu görkəmli alimin rəhbərliyi və redaktorluğu ilə çap edilən "C.Məmmədquluzadə 150: məqalələr, esselər, müsahibələr, şeirlər” kitabı da böyük ədibin xatirəsinə ən böyük yadigarlardan biri kimi diqqət mərkəzinə çəkilib. Burada ən müxtəlif dövrlərdən bu günədək Cəlil Məmmədquluzadəyə həsr olunan sanballı elmi, publisistik və bədii əsərlər toplanaraq çap edilib, Cəlil Məmmədquluzadə irsinə böyük işıq tutan əsər olaraq ortaya gətirilib.

Ümumiyyətlə, görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli ədəbiyyatın ən müxtəlif sahələrinə - klassik ədəbiyyatdan tutmuş müasir ədəbiyyata, qədim dövrdən tutmuş yeni dövrə, milli ədəbiyyatdan tutmuş dünya ədəbiyyatına qədər özünün sanballı tədqiqatları ilə əsərlər həsr etmiş, qiymətli töhfələr vermişdir. "Romantik lirikanın imkanları” monoqrafiyasından başlanan uğurlu tədqiqatla görkəmli alim "Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri” monoqrafiyasına doğru Azərbaycan milli romantizmi və tənqidi realizmini, ümumən isə XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi mühitini, onun inkişaf yolu, müərəkkəb və ziddiyyətli dirçəliş tarixini dibdən-daşdan öyrənməyə böyük müvəffəqiyyət göstərmişdir. Alimin qələmindən çıxan "Nizami Gəncəvi: Azərbaycandan dünyaya”, "Millətin canlı heykəli”, "Böyük ədib və mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə”, "Azərbaycan maarifçi ədəbi mühiti və Puşkin”, "Ernest Hemunquey irsinə böyük maraq” və bu kimi onlarla əsəri Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ən müxtəlif tarixi mərhələlərdə inkişafı və əlaqələrini öyrənmək baxımından mühüm mənbə rolunu oynamışdır. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan, o cümlədən Naxçıvan ədəbi mühitinin keçdiyi inkişaf yolu və formalaşdırdığı ənənələri öyrənmək istiqamətində alimin böyük zəhmətlə ərsəyə gətirdiyi "Millətin canlı heykəli”, "Məhəmməd ağa Şahtaxtlı. Seçilmiş əsərləri”, tərtibçisi olduğu "Məhəmməd ağa Şahtaxtlı: taleyi və sənəti”, "Məhəmməd Tağı Sidqinin həyatı və ədəbi-pedaqoji fəaliyyəti”, "Məhəmməd Tağı Sidqi. Cəhalət dərdinin dərmanı (hekayələr)”, tərtibçisi olduğu "Məhəmməd Tağı Sidqi. Əsərləri”, "Eynəlibəy Sultanov”, tərtibçisi olduğu "Eynəlibəy Sultanov: taleyi və sənəti” və digər çoxsaylı əsərləri mühüm rol oynamışdır. Alimin yaradıcılığında ən müxtəlif tarixi mərhələlərdə ədəbi proses və inkişaf məsələləri aparıcı yer tutmuş, ən sanballı və aktual nəzəri problemlər ətrafında yenilikçi fikir və mülahizələr yürüdülmüşdür. Bu cəhətdən alimin ədəbiyyat nəzəriyyəsi istiqamətində ərsəyə gətirdiyi kitablar, o cümlədən "Ədəbiyyatın tərifi”, "Ədəbiyyatşünaslıq elminin şöbələrinə yenidən baxış”, "Satira ədəbi növ kimi” və digər əsərləri öz aktuallığı və tamamilə yenilikçi mövqeyi ilə diqqəti cəlb edir. Bunu da qeyd etmək vacibdir ki, ulu öndər Heydər Əliyevin diqqəti və qayğısı ilə başlayan və bu gün də Ali Məclis Sədrinin uğurla davam və inkişaf etdirdiyi Naxçıvanda elmin inkişafı missiyası istiqamətində yaranmış Naxçıvanşünaslıq elm sahəsinin mühüm mənbə və istinadgahlarından birini məhz görkəmli alimin çoxsaylı sanballı elmi tədqiqatları və əsərləri təşkil edir. Bu baxımdan alimin böyük zəhmətlə ərsəyə gətirdiyi və özündə Naxçıvanşünaslığın ən aktual məsələlərini əhatə edən "Nuhçıxandan - Naxçıvana” kitabı Naxçıvanşünaslığın inkişafı üçün böyük stimul verir. "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” çoxcildliyinin birinci cildinin də görkəmli elm adamının ümumi redaktəsi ilə çap edilməsi və ona sanballı "Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” başlıqlı ön sözünün daxil edilməsi müstəqillik dövrü Azərbaycan elmi üçün böyük hadisə olaraq dəyərləndirilə bilər. Bu əsərilə hörmətli akademik özünü Azərbaycan ictimai fikri və elm tarixində az saylı dövrləşdirmə tədqiqatçısı və təşəbbüskarı kimi də təsdiq edib.

Bu görkəmli alimin "Azərbaycan ədəbiyyatı: dövrləşdirmə konsepsiyası və inkişaf mərhələləri” əsəri bir çox cəhətdən müasir ədəbiyyatşünaslığımız üçün aktual, əhəmiyyətli və vacib bir əsərdir. Hələ də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşdirməsi və inkişaf mərhələlərinin qətiləşdirilmədiyi bir zamanda hörmətli akademikin bu əsəri hədəfi düzgün nişan almış sanballı bir elmi cəhd kimi yüksək qiymətə malikdir. Bu əsərdə ən qədim dövrlərdən bu günə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin inkişafı, qaynaqları, ənənələri və mərhələləri göstərilib. Heç cür diqqətdən yayına bilməz ki, görkəmli alim öz tədqiqatçılıq dəsti-xəttinə uyğun olaraq dərin elmi ümumiləşmələr aparıb, sanballı aparıcı tezislər irəli sürüb, bütövlükdə ədəbi inkişafa apaydın bir işıq tutub. Burada hər şeydən əvvəl tədqiqatın əsas obyekti olan Azərbaycan ədəbiyyatı sərf-nəzər edilib, onun tərifsayağı yığcam mahiyyəti əks etdirilib, səciyyəvi xüsusiyyətləri göstərilib. Bu mənada burada ilk növbədə: 1. Azərbaycan ədəbiyyatının elmi tərifi və konseptual məzmunu öz yerini tapıb; 2. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi öz səciyyəviliyi, özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə ümumiləşir; 3. Ən qədim nümunələrdən tutmuş bu günə qədərki söz sərvəti xalqın milli sərvəti, mirası olaraq tərifini və yerini tapıb;4. Burada ilkin şifahi söz sənəti nümunələri olan ovsun, holavar, sayaçı sözlər və b. ilə bərabər irihəcmli əsərlər, yeni janrlar ciddi ədəbi nailiyyət timsalında təqdim və təhlil edilib; 5. Azərbaycan yazılı ədəbiyyatının tarixi məsələsi özünün son elmi tədqiqatlar işığında həllini tapıb; 6. Çoxəsrlik ədəbi inkişaf və ənənələr məsələsi, ədəbi məktəblər və b. milli varlığın təzahürü və təsdiqi kimi təsbit edilib. Yazılı ədəbiyyatın yaranması, ədəbi ənənələr və məktəblər, xüsusilə ədəbi cərəyanlar və mərhələlər çox səlis fikir və ciddi təhlillərlə təsbitini tapıb. Xüsusilə realizmin meydana gəlməsi və mərhələlər üzrə inkişafı burada dolğun əks etdirilib; 7. Ədəbi cərəyanların, xüsusilə romantizm və tənqidi realizmin ictimai fikirdə bir-birini tamamlaması kimi elmi təhlili fikirlər daha çox maraq və dəyər qazanıb; 8. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində dövrləşmə məsələsinə xüsusi həssas yanaşılması doğru və dolğun tezislərin irəli sürülməsi və təsbiti ilə ümumiləşib və s.

Dərhal və qabarıqlıqla müşahidə olunur ki, hörmətli akademikin tədqiqində Azərbaycan ədəbiyyatının dövrləşdirilməsi məsələsi daha ciddi təhlil mövzusuna çevrilib. Dövlət müstəqilliyindən sonra meyarların dəyişilməsi şəraitində ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi daha çox əhəmiyyət kəsb edib və bu barədə müzakirələr və təşəbbüslər də olub. Elə əsərin özündə də qeyd olunur ki, "XX əsrin 90-cı illərini, bu mənada, əslində, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yenidən formalaşdırmaq üçün konsepsiya axtarışları dövrü adlandırmaq olar”. Görkəmli elm adamı məhz bu çətin və əhəmiyyətli məsələnin üzərinə gəlməklə bütün təşəbbüsləri və meyarları sərf-nəzər edərək Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin dövrləşməsi məsələsinə özünəməxsus yanaşma edir. Akademik dövrləşmə zərurətinin yaranmasını beş müxtəlif səbəblə əlaqələndirərək onların mahiyyətinə də nəzər salır və bu ehtiyacı bütün məzmunu ilə ifadə edir. Alimin yanaşmasında dörd prinsip üzərində dayanılaraq: 1. Azərbaycançılıq məfkurəsi; 2. Sivilizasiya faktoru; 3. Ədəbi-tarixi prosesin reallıqları; 4. Azərbaycanda ədəbi cərəyanlar tezisləri əsas götürülür və dövrləşmənin zərurəti izah edilir. Azərbaycançılığın əsasını yazan alim kimi görəmli akademik Azərbaycançılıq prinsipinin üzərində xüsusilə dayanır. Söz yox, uzun illər özgə tələblərdən və yad ideologiyalardan milli dəyərlərimizə yanaşılması ədəbiyyat tariximizin də qeyri-düzgün dəyərləndirilməsilə müşaiyət edilib. Bu cəhətdən müstəqillik dövrü ədəbiyyat tariximizi yazarkən bu prinsipin öncüllük, başlıcalıq təşkil etməsini tam haqlı hesab etməliyik. Məhz bu prinsiplərə dayanaraq ədəbiyyat tarixinin dövrləşdirilməsi məsələsini diqqətdə saxlayan alim bu bölgünü aşağıdakı şəkildə həyata keçirir:

1. Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatı. Etnosdan eposadək (ən qədim dövrlərdən VII əsrə qədər).

2. Azərbaycan yazılı ədəbiyytının ortaq başlanğıc dövrü (VII-X əsrlər).

3. İntibah dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı (XI-XII əsrlər).

4. Orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı (XIII-XVI əsrlər).

5. Azərbaycan ədəbiyyatında erkən realizm dövrü (XVII-XVIII əsrlər).

6. Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi realizm dövrü (XIX əsr).

7. Azərbaycan ədəbiyyatında tənqidi realizm və romantizm epoxası (XIX əsrin doxsanınıcı illərindən Azərbaycanda sovet hakimiyyətinədək).

8. Azərbaycan ədəbiyyatında sosialist realizmi dövrü (1920-1960-cı illər).

9. Milli-mənəvi özünüdərk və istiqlal ədəbiyyatı mərhələsi. Modernizm (1960-1980-ci illər).

10. Müstəqillik dövrü çoxmetodlu Azərbaycan ədəbiyyatı (1991-ci ildən).

Məhz bu yeni dövrləşmə konsepsiya sı ədəbiyyat tariximizn doğru inkişaf tarixi və mənzərəsini təqdim etmək baxımından məqbuldur. Bütün xüsusiyyətlərin nəzərə alınaraq reallışdırıldığı bu konsepsiya tam bir qənaət halı almaqla milli ədəbiyyat tariximizin yazılmasında bir qanuna, plan-prospektə çevrilir.

Görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli həm də o alimlərdəndir ki, bütün həyatı və yaradıcılığı boyunca azərbaycançılıq dəyərlərinə sədaqət nümayiş etdirib, onu əsas meyar hesab edib. Bu mənada görkəmli elm adamı akad. İ.Həbibbəyli həm də Azərbaycançılıq ideologiyasının konsepsiyasını hazırlayan və onun müddəalarını yazan alimlərdən biridir. Alimin nəşr etdirdiyi "Azərbaycançılıq ideologiyası konsepsiyası” əsəri bu sahədə bütün sanbalı və ciddiyyəti ilə elmi və ictimai dövriyyədə ağırlığını qorumaqdadır. Onun ictimai dövriyyəyə təqdim etdiyi "Azərbaycançılıq ideologiyası konsepsiyası” layihəsi ulu öndər Heydər Əliyevin strategiyasına söykənərək hazırlanmış mükəmməl və olduqca sanballı bir nümunədir. Layihədə alim bütün elmi və ictimai meyarları nəzərə almaqla başlıca müddəalar formalaşdırararq ilk dəfə konsepsiya olaraq Azərbaycançılığı ortaya qoymağa müvəffəq olur. Sön dövr tədqiqatlarında isə, ümumiyyətlə, alimin elmi obyektə və ya predmetə təhlil prizmasında Azərbaycançılıq meyarı ilə yanaşma ayrıca, xüsusi bir prinsip təşkil edir. Alimin cəhdi ilə Azərbaycançılıq həm də ədəbiyyatşünaslıq təhlilinin bir elmi meyarına çevrilmək haqqı qazanıb, pProblemin milli meyarda çəkisi və yeri aydınlaşdırılır. Beləliklə, azərbaycançılıq bədii yaradıcılığın bir keyfiyyət fərqi olaraq təzahür etdiyi kimi həmçinin bir elmi təhlil metoduna da çevrilib. Çünki Azərbaycançılıq bədii sərvətin milli keyfiyyətidir. Azərbaycançılıq dünyabaxışın milli prizması, yanaşma, dərk metodudur. Bu baxımdan İsa Həbibbəylinin "Azərbaycançılıq ideologiyası konsepsiyası” layihəsi ən incə, ümdə müddəaları özündə ümumiləşdirərək azərbaycançılığı bütün mahiyyəti – elmi, ictimai, siyasi, mənəvi, mədəni, milli tərəflərilə ehtiva edir. Layihədə Azərbaycançılıq: "müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət ideologiyasıdır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycan dövlətinin banisi və qurucusu, Azərbaycançılıq dövlət ideologiyasının yaradıcısıdır” – kimi səciyyələndirmə aparılır. Burada milli məfkurəmizin prinsipləri təqdim olunaraq deyilir: "Azərbaycançılıq – ümumtürk mənşəli milli məfkurədir. Azərbaycançılıq – Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün, vahid Vətən və milli birlik ideyasının təcəssümüdür. Milli iftixar və Vətənçilik Azərbaycançılıq məfkurəsinin əsas ideya mənbəyidir. Azərbaycançılıq – müstəqil Azərbaycanda ölkənin bütövlüyünün, birlik və həmrəyliyinin ümumiləşmiş ifadəsidir. Ümummilli birlik və vətəndaş həmrəyliyi Azərbaycançılığın əsas mahiyyətini ifadə edir. Azərbaycançılıq bəşəri dəyərləri özündə əks etdirən ümummilli məfkurədir. Radikal millətçilik, dini ayrıseçkilik, separatçılıq Azərbaycançılıq məfkurəsinə ziddir”. Layihədə dünya azərbaycanlılarının lideri, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin: "Bizim bir ümumxalq ideologiyamız var – Azərbaycançılıq məfkurəsi!” fikri milli məfkurənin yekun nəticəsi olaraq çıxış edərək ideoloji müddəaları ümumiləşdirir.

Adıgedən layihədə milli dövlətçilik, vahid vətən və milli həmrəylik Azərbaycançılıq məfkurəsinin vacib prinsipial şərtləri kimi göstərilir. Burada Azərbaycan xalqı haqqında onun "tarixən və mənşə etibarilə Azərbaycanda yaşayıb formalaşmış və müstəqil Azərbaycanı qoruyub-saxlayan və inkişaf etdirən əsas hərəkətverici qüvvə”, eləcə də "müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradıcısı, sahibi, daşıyıcısı və qoruyucusu” olduğu göstərilir. Eləcə də "Etibarlı olmaq, bütövlük, Vətən və torpaq sevgisi Azərbaycan xalqının xarakteridir”, - deyə azərbaycanlı milli xarakteri konkret və bitkin şəkildə təqdim edilir. Azərbaycan xalqı ümummilli Azərbaycançılıq məfkurəsinin sahibi və daşıyıcısı olduğu təqdim edilməklə bərabər, milli ideologiyamızın təməl müddəaları, vacib şərtləri olan Azərbaycan dövlətçiliyi, Azərbaycan dili, milli-mənəvi dəyərləri haqqında da konkret müddəalar əks olunub.

Bu mənada hər bir azərbaycanlının mənəvi qürur mənbəyi, milli birlik simvolu olan "Azərbaycanın dövlət bayrağı – Azərbaycan xalqının milli istiqlalının rəmzi və müstəqil Azərbaycan dövlətinin ideya əsaslarını əks etdirən əbədi simvoldur”, - deyə qəti hökm verilir. Milli vəzifələrini dərk edən hər bir fəal azərbaycanlı üçün Azərbaycanın dövlət bayrağı məfkurəvi qibləgah, mənəvi inanc yeri olaraq müəyyənləşdirilir. Azərbaycan dili isə müstəqil Azərbaycanın və bütün dünya azərbaycanlılarının ana dili, əsas ünsiyyət vasitəsi kimi Azərbaycançılığın təməl müddəası, vacib, vazkeçilməz əlaməti olaraq qəbul edilir. Ulu öndər Heydər Əliyevin bu fikirləri qeyd edilən müddəaya işıq tutur: "Ana dilimiz – Azərbaycanın, Azərbaycan xalqının ən böyük milli sərvətidir”. O cümlədən Azərbaycan xalqının əsrlər boyu formalaşdırıb inkişaf etdirdiyi dayanıqlı adət-ənənələri milli sərvət olaraq Azərbaycançılığın məzmununa daxil olur. "Xalqın milli-mənəvi özünüdərketmə təlimi” olan Azərbaycançılıq həmçinin dini dəyərlərə də hörmətlə yanaşır, İslamı dini mənsubiyyətinin əsası kimi qəbul edir.

Yaradıcılıq və fəaliyyətində İNTELLEKTUALLIQ, SƏDAQƏTLİLİK və AZƏRBAYCANÇILIĞI bütün gücü və ehtivası ilə nümayiş etdirən görkəmli elm adamı akademik İsa Həbibbəyli hər zaman elmi ictimaiyyət və gələcək nəsillər üçün bir nümunədir. Boyuna sığdırdığı vacib mənəvi keyfiyyətlər sırasında elmlə əxlaqı, intellektuallıqla həssasiyyəti, idarəçiliklə qayğıkeşliyi birləşdirən alim həm də özünün heyrətamiz fəaliyyət enerjisi ilə müdriklik təcəssüm etdirir. Obyektivlik və qayğıkeşlik tələbləri çərçivəsində öz ardıcılları timsalında Azərbaycan elmi ictimaiyyəti üçün vətənsevər, savadlı, milli təəssübkeşliyə, bəşəri duyğulara malik yeni elmi kadrlar nəsli yetişdirməyə nail olmuşdur. Onun elmi-nəzəri təhlil metodologiyası bütün keyfiyyətlərilə müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının aparıcı metodu nüfuzunu qazanmışdır. Хаlqımızın ümummilli lidеri Hеydər Əliyеv dеyirdi: "Öz dilini inkişаf еtdirən аlim, müəllim, öz tаriхini yаzаn, inkişаf еtdirən, tаriхini əks еtdirən аlim, öz mənəviyyаtını аrаşdırаn, təhlil еdən və ümumiləşdirən, еlmləşdirən, хаlqınа yüksək səviyyədə çаtdırаn аlim – оnlаr hаmısı birlikdə öz хаlqının, millətinin, milli şüurunun, milli ruhunun, vətənpərvərlik ruhunun inkişаf еtməsinə, irəlidə gеtməsinə хidmət göstərir”. Bütün bunlar akademik İsa Həbibbəylini, ustadı, müəllimi, ədəbiyyatşünaslıq elmimizin müdrik siması Əziz Mirəhmədov demişkən, "ağsaqqal nəsillərin davamçısı” olduğunu qürurla nümayiş etdirmiş, görkəmli alimi öz еlmi, bаcаrığı, müаsirliyi, yеnilikçiliyi ilə еlmimizin ləyаqətinə, ədəbiyyаtşünаslığımızın "hərəkət təcili”nə çevirmişdir.

Rаmiz QАSIMОV

АMЕА Nахçıvаn Bölməsinin əməkdaşı,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent