Bakı 13°C
Türk dünyası tarixi dirçəliş astanasındadır
Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası Özbəkistanı
öz üzvlüyünə qəbul etməyə hazırdır. Türkmənistan isə hal-hazırda müşahidəçi üzv
olmağı planlaşdırır.
Sovet İttifaqı dağıldıqdan sonra türkdilli respublikaların sosial,
iqtisadi və siyasi birliyi regionun geosiyasi gündəminin əsas mövzularından
birinə çevrilmişdir.
Sovet dövründə Türkiyə Orta Asiya ölkələri ilə əlaqədar birmənalı mövqe
nümayiş etdirmişdir. NATO üzvü olan Türkiyə həmin dövrdə SSRİ-nin dağılması
ehtimalı reallaşdıqdan sonra yaxın mədəni əlaqələrin qurula biləcəyi ehtimalını
nəzərə alaraq son dərəcə ehtiyatlı şəkildə Moskva ilə münasibətlərdə maraqlı
olduğunu göstərməyə çalışırdı.
Türk dünyasının birləşməsi xəyalı sosialist imperiyasının parçalanmasından
sonra yenidən canlanmış, Krımlı ziyalı İsmayıl Qaspiralının məşhur "İşdə, əməldə,
fikirdə birlik” düsturu növbəti mərhələdə
bu istiqamətdə həyata keçirilən siyasi fəaliyyətin hərəkətverici qüvvəsi olmuşdur.
1991-ci ildə Türkiyə yeni yaranan Türkdilli dövlətlərin müstəqilliyini
tanıyan ilk ölkə olmaqla yanaşı həmin dövlətlərin, yəni Azərbaycanın, Qırğızıstanın,
Qazaxıstanın, Özbəkistanın və Türkmənistanın həm siyasi, həm də iqtisadi sahədə
inkişafını istiqamətləndirəcəyini vəd etmişdir.
Nəticədə Türkdilli dövlətlərin başçılarının 1992-ci ildə
Ankaradabaş tutan zirvə toplantısı bu baxımdan kifayət qədər ümidverici
xarakter daşıyırdı. Həmin vaxt əmtəə və
xidmətlərin azad hərəkəti, ortaq investisiya və inkişaf bankının təsis edilməsi,
kommunikasiya sistemlərinin inteqrasiyası və ən mühümü, Türkiyənin ərazisindən
müstəqilliyini yeni əldə etmiş dövlətlərin karbohidrogen ixracatında əsas nəqliyyat
və tranzit qovşağı kimi istifadə olunması kimi mütərəqqi ideyaların türkdilli
dövlətlərin əsas məqsədləri olduğu elan edilmişdi.
Lakin inteqrasiyanın dərinləşməsini əngəlləyən bir neçə amilin təsiri,
habelə erməni silahlı qüvvələri tərəfindən Dağlıq Qarabağın işğalının davam
etdirilməsi və prezident İslam Kərimovun hakimiyyətdə olduğu dövrdə Ankara ilə
Daşkənd arasında münasibətlərin aşağı səviyyədə olması həmin məqsədlərin reallaşdırılmasını
qeyri-mümkün etmişdir.
Buna baxmayaraq mədəni sahədə əməkdaşlıq zəifləməmişdir. 1993-cü ildə
Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti Təşkilatının(TÜRKSOY)yaradılması gələcək
siyasi əməkdaşlığın gücləndirilməsi istiqamətində atılmış mühüm addımlardan
biri idi, hərçənd onun əsas fəaliyyət məqsədi dünyanın bütün türkdilli icmaların
qeyri-siyasi müstəvidə birləşməsi ilə məhdudlaşırdı. Bununla belə, Ankara zirvə
toplantısının yekun bəyannaməsində qeyd edilən iqtisadi və siyasi məqsədlərin
reallaşması üçün siyasi və iqtisadi sahədə fəaliyyət göstərəcək yeni
qurumun yaradılması zərurətə çevrilmişdi.
Bu proses 2009-cü ildə bağlanan Naxçıvan Sazişi ilə Türk Şurasının təsis
edilməsindən sonra yenidən vüsət almışdır.
Yaradıldığı tarixdən etibarən Şura son dərəcə ciddi addımlar atmağa başlamış,
üzvə ölkələrin arasında ortaq infrastruktur və logistika layihələrindən tutmuş
işgüzar sahədə, təhsil və idman sahələrində əməkdaşlığa qədər bir çox məsələlərin
həllinə can atmışdır.
Buna misal olaraq Şuranın özünün təhsil üzrə qolu olan Beynəlxalq Türk
Akademiyasını yaratmasını, hal-hazırda isə üzv ölkələr üçün Türk
xalqlarının ortaq tarix dərsliyinin ("Ortaq türk tarixi") hazırlamasını göstərmək olar. Şuranın
başlıca məqsədi əsrlər boyu davam etmiş müstəmləkəçilik dövrünün və despotik
kommunist rejiminin nəticəsində yaranmış nəhəng boşluğun aradan qaldırılmasıdır.
Hal-hazırda təşkilat Şərqlə Qərb arasındakı münasibətlərə yeni məna
qazandırmaq iqtidarında olan yeni anlayışı bərqərar edə biləcək tarixi dirçəlişin
astanasındadır.
AI üzvü olan Macarıstan da Şuranın fəaliyyət konsepsiyasına böyük maraq
göstərir. Macarıstanın müşahidəçi dövlət statusu verilməsi üçün ərizə ilə
müraciət etməsi, baş nazir Orbanın Türk Şurasının altınıcı zirvə toplantısında
iştirak etməsi, eləcə də Macarıstan xalqının özünün türk mənşəyinə hörmətlə
yanaşmasını bəyan etməsi kimi təşəbbüsləri
Şuranın Budapeşt
ofisinin açılması ilə özünün zirvə nöqtəsinə
çatmışdır. Bir AI üzvü olan ölkənin Şuranın
fəaliyyətinə qoşulması onun imicinin yüksəlməsinə xidmət etməklə yanaşı
türkdilli dövlətlərlə eyni kökdən gələn digər xalqları da təşkilata üzv olmağa
həvəsləndirə bilər.
Macarıstanın maraq nümayiş etdirməsindən sonra Özbəkistan və Türkmənistanın
türkdilli dövlətlərlə əlaqədar xarici siyasətində də necə deyərlər, buzlar əriməyə
başlamışdır. TÜRKSOY tərəfindən Marı şəhərinin
2015-ci il boyunca türk dünyasının "mədəniyyət paytaxtı" elan edilməsi ilə Türkmənistan türkdilli dövlətlərlə əməkdaşlığa "yaşıl işıq
yandırdığını" artıq nümayiş etdirmişdir.
Türkiyə Xarici İşlər naziri Çavuşoğlunun
Özbəkistanın Şuranın tam hüquqlu üzv olmaq üçün , Türkmənistanın isə müşahidəçi statusu almaq üçün müraciət etdiyini bəyan
etməsi Naxçıvan Sazişinin 10-cu ildönümündə Şuranın özü üçün müəyyən etdiyi
yolda irəlilədiyini göstərir.
Heç şübhəsiz, Şuranın marağının əsas şərtləndirici amili Şərq-Qərb
münasibətlərində yeni anlayışa və alternativlərə ehtiyac olmasıdır. "Yeni İpək Yolu", "Bir Qurşaq
- Bir Yol" kimi təşəbbüslərin və
türkdilli dövlətlərin gələcək iqtisadi ittifaqının reallaşması bu sahədə köklü
dəyişikliklərə gətirib çıxara, "oyunun qaydalarını" dəyişə bilər.
Sovet İttifaqının dağılmasının regiona dəyişikliklər küləyini gətirməsi
kimi, indi də Türk Şurasının regional geosiyasət səhnəsində yeni reallıq
formalaşdırması və türk xalqlarının ortaq maraqlarına, dinc şəraitdə yaşamasına,
çiçəklənməsinə xidmət edən əməkdaşlığı ilə əlaqədar xəyalları
reallaşdırmasının vaxtı gəlib çatmışdır.
Turan QAFARLI
TRT World – Siyasi Analisti
Bu
məqalənin originalı TRT World üçün ingilis dilində qələmə alınmışdır:https://www.trtworld.com/opinion/the-turkic-world-is-on-the-edge-of-a-historic-revival-30327
