Xan əmi belə oxuyardı...
O,
Cabbar Qaryağdıoğlunun imtahanından necə çıxıb?
O, muğam və təsnifləri, xalq və bəstəkar mahnılarını
xüsusi bir şövqlə oxuyur, onlara yeni bir çalar qatırdı. "Mahur-Hindi”,
"Bayatı-Qacar”, "Qatar” muğamı, "Qarabağ şikəstəsi”, "Arazbarı”, "Heyratı” zərb
muğamları, təsniflər onun ifasında səslənəndə, dinləyicilər "Xanın ifasıdır...”
deyə pıçıldayırdılar.
Qarabağ
məclislərinin yetirməsi
Əsil adı isə İsfəndiyar olub. Şuşa
şəhərində, Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli Xanın nəvəsiMəhəmməd bəy
Cavanşirin nəticəsi Aslan ağa Cavanşirin ailəsində dünyaya gəlib. Anası Bəyimxanım da Cavanşirlər sülaləsindən idi. Atasının
Şuşada evi olmaqla yanaşı, Xanbağı yaxınlığındakı Ballıca kəndində böyük
mülkü, qoyun sürüləri, at ilxısı, geniş otlaqları, un dəyirmanı və meyvə
bağları vardı. Aslan ağa təsərrüfat işlərinə rəhbərlik etməklə yanaşı, ov
ovlamağı və hərdən peşəkar səviyyədə olmasa da, tarda çalıb zümzümə etməyi
xoşlayırmış. Ermənilərin 1905-1907-ci illərdə, eləcə də 1918-ci ildə Qarabağda
törətdikləri iğtişaşlar zamanı Aslan ağanın Şuşadakı evi və Ballıcadakı mülkü
dəfələrlə yandırılmış və təsərrüfatı talan edilmişdi. Bu səbəbdən də sonradan
müflisləşmiş Aslan ağa ailəsi ilə birlikdə Ağdama köçmək məcburiyyətində qalır.
Sonradan Allahyar adlı oğlu və Rüxsarə adlı qızı doğulur.
İsfəndiyarın anası Bəyimxanım erkən
vəfat etdiyindən, uşaqlar xalaları Zümrüd və Sədətbəyimin qayğısı ilə böyüyür.
İsfəndiyarın təlim-tərbiyəsinə, təhsilinə əmiləri Baxış ağa, Azad
ağa, Rəhim ağa və dayıları Əbülhəsən bəy, Yusif bəy də
yaxından diqqət göstərirlər. İsfəndiyar Şuşadakı Realnı məktəbində təhsil alır,
təbiət elmlərini öyrənir, fars və rus dillərindən müəyyən anlayışa malik olur.
Ədəbiyyata, o cümlədən poeziyaya meyli olduğundan, mütaliə edər, şeir oxumağı
xoşlayarmış. Əsasən dəFüzuli poeziyasına marağı daha geniş olmuş və dahi
şairin qəzəllərini təhlil edərək, dərindən dərk etməyə çalışarmış. İsfəndiyarın
atası və əmiləri mütərəqqi fikirli insanlar olduğundan, tez-tez evlərində
ədəbi-musiqili məclislər təşkil edər və bu tədbirlərə Qarabağın say-seçmə
ziyalıları, muğam, poeziya aşiqləri toplaşarmış.Bu məclislərdə qrammofon
səslənər, şeir oxunar, ara-sıra tanınmış xanəndələr dəvət olunub, muğam dəsgahı
ifa edərmişlər. Bu mühitdə böyüyən İsfəndiyardakiçik yaşlarından musiqiyə
böyük maraq yaranır. Çox keçmədənonun bu marağı diqqət çəkir və atası ona
tar alaraq məşğul olmasını tövsiyə edir. Bir müddət tar çalmağı öyrənən
İsfəndiyar, sonradan bu sənəti qardaşı Allahyara öyrədir. Allahyar bu sənəti davam
etdirməklə, gələcəkdə Azərbaycanın məşhur tarzənlərindən biri kimi
püxtələşərək, uzun illərqardaşıilə çiyin-çiyinə fəaliyyət göstərir.
İsfəndiyarda geniş diapazonlu,
məlahətli səsin və xanəndəliyə həvəsin olması çox erkən nəzərə çarpdığından,
Aslan ağa oğlunuyeniyetmə çağlarından dövrünün tanınmış xanəndələrindən
olanİslam Abdullayevin (Segah İslamın) şagirdliyinə verir. İsfəndiyar
ustadından xanəndəlik sənətinin incəliklərini, muğam və təsnifləri, eləcə də
bir sıra el havalarını öyrənə-öyrənə Segah İslamın dəvət aldığı musiqi
məclislərində iştirak edər, müəlliminin izni ilə öyrəndiyi muğamlardan
oxuyaraq, tədricən tanınmağa başlayır. Artıq o, öz ustadı ilə yanaşı 19-cu və
20-ci əsrlərin görkəmli muğam ifaçıları – Cabbar Qaryağdı, Seyid
Şuşinski, Keçəçioğlu Məhəmməd, Şəkili Ələsgər, Məşədi Məmməd Fərzəliyev və
digər ustadların ifasını dinləyir, onlardan muğamatınən mürəkkəb şöbə və
guşələrini öyrənib,hafizəsinə həkk etməyə və ifasını
zənginləşdirməyə müvəffəq olur.
İsfəndiyar
necə "Xan” oldu?
1918-ci ilin yazında Ağdamın Novruzlu
kəndində, Qarabağın o dövr üçün mütərəqqi fikirli ziyalılarının, şair və
nasirlərinin və eləcə də məşhur sənət adamlarının dəvət aldığı mötəbər bir
məclis qurulur. Segah İslam həmin məclisə gənc şagirdi İsfəndiyarla birlikdə
gəlir. Məclisdə elm-ədəbiyyat sahəsində yeniliklərdən söz açılıb, xanəndələrin
ifasında muğam dəsgahları dinlənildikdən sonra İslam Abdullayev pəncərənin
önündə o dövr üçün yenilik sayılan qrammofon cihazını görür. Məclis əhli
Əbülhəsən Xanın valına qulaq asmaq istəyir. İsfəndiyar vala çox həyəcanla qulaq
asır və oxunanları sakitcə zümzümə edir.
Bu, Segah İslamın diqqətindən yayınmır. İfa başa çatdıqdan sonra ustad xanəndə
məclisdəkilərə şagirdini təqdim edərək, onun da gözəl səsə malik olduğunu deyir. "İsfəndiyar, sən də belə oxuya bilərsənmi?” -
deyəndə, "Bir də qulaq assam oxuyaram” cavabını verir. Məclisdəkiləri maraq
bürüyür və val bir də səsləndirildikdən sonra gənc xanəndə üzünü tarzənə
tutaraq, "başla” işarəsi verir. Tarın, kamanın xoş sədaları altında
"Kürdü Şahnaz” muğamı səslənir. İsfəndiyar peşəkar xanəndə tərzində, eynilə
Əbülhəsən Xanın oxuduğu kimi "Şahnaz”ı ifa etməyə başlayır. İsfəndiyar ifasını
başa vurub, qavalı dizinin üstünə qoyur. Bu zaman məclisi alqış sədaları
bürüyür. Heyrətə gəlmiş qonaqlardan - "Bu ki, əsl xanəndədir. Bu, Xanın
oxumasından heç seçilmədi. Bu uşağın böyük gələcəyi var. Əsl Xan elə budur
ki...” tərifləri eşidilir. Məclisdəki
qonaqlardan kim isə gəncin adını bir də soruşanda Segah İslam məclisdəkilərə
üzünü tutub: "Hörmətli ağalar, xanəndə və sazəndələr, bildiyiniz kimi, xanəndə
Əbülhəsən xalq içindən çıxmış sadə bir rəiyyət nümayəndəsi olub. İran Şahı onun
sənətini yüksək qiymətləndirib, ona Xan titulu, böyük mülk, var-dövlət hədiyyə
edərək onu İran xanəndələrinin Xanı - Əbülhəsən Xan İqbal adlandırıb.Bu
gün bu gənc oğlan Əbülhəsən Xanın ifasını olduğu kimi təkrarlaya bildiyi
üçün qoy bu gündən o da olsun bizim Xan, Azərbaycan xanəndələrinin xanı, Xan
Şuşinski”. Hamı ustadın bu təklifini razılıq və sevinclə qəbul edir.
Sonra Xan məclisdəkilərin xahişi ilə daha bir neçə təsnif və muğam ifa edir.
Həmin gündən sonra hamı Qarabağda yeni, Xan adlı çox istedadlı bir
xanəndənin yetişməsindən danışaraq, onu tezliklə görüb və səsini
dinləməyə tələsirdi. O dövrdən etibarən Xan Şuşinski musiqiçilərdən
ibarət dəstə yaradaraq el şənliklərində müstqil iştirak etməyə başlayır.
Gələcəyin xanəndəsi sənsən!
1919-cu ildə Xan Şuşinski hərbi
xidmətə cəlb edilir. Sonradan onu tanıyan hərbçi zabit, onun öz sənəti
ilə yenicə yaranmış müstəqil respublikaya daha çox xeyir verə biləcəyini əsas
gətirərək, Xan Şuşinskini hərbi xidmətdən azad edir.Xanəndə bir
müddət Gəncədə və ətraf bölgələrdə kütlələr qarşısında və rəsmi tədbirlərdə
çıxışlar edir. 1920-ci ilin mayında baş vermiş Gəncə qiyamından sonra yenidən
Qarabağa qayıdaraq, Ağdam şəhərində məskunlaşır və el şənliklərində, toy-düyünlərdə
iştirak edərək yaradıcılığını davam etdirir. Xan Şuşinski müstəqillik
dönəmində, eləcə də sovet hakimiyyətinin ilk illərində dəfələrlə erməni
quldurlarının qəfil hücumlarına məruz
qalır, yeri gələndə sərrast atıcılıq qabiliyyəti və ehtiyatlı davranışı
hesabına düşmən gülləsindən qurtulur, ən qəddar qaçaq - yolkəsənləri belə
səsinin, sənətinin sehri ilə ram edərək, özünün və yoldaşlarının
həyatını xilas edir.
1934-cü ildə Bakıda keçirilən dövlət
tədbirinin bədii hissəsində o dövrün tanınmış incəsənət xadimləri, o cümlədən
Cabbar Qaryağdıoğlu ilə yanaşı, Xan Şuşinski də çıxış edir. Konsertin sonunda
Cabbarın ifasında "Heyratı” zərb muğamı elan edilir. Cabbar Qaryağdıoğlu
xanəndələrə müraciət edib, onunla birgə ifa etmək istəyəni səhnəyə dəvət edir.
Xanəndələr Cabbarla yarışmaqdan ehtiyatlanıb, boyun qaçırsalar da, gənc xanəndə
Xan Şuşinski tərəddüd etmədən ustad sənətkarın təklifini qəbul edir. O vaxtlar
Cabbar Qaryağdıoğlu sənətinə xüsusi maraq göstərən ölkə rəhbəri Mir Cəfər Bağırov
tamaşaçıların içərisindən bu sənət yarışmasını diqqətlə izləməyə başlayır.
Xanəndələr muğamın şöbələrini növbə ilə oxuyaraq öz məharətlərini nümayiş
etdirirlər. İfanın sonuna yaxın gözlənilmədən Cabbar Qaryağdıoğlu səsini zilə
çəkərək "Şikəsteyi fars” şöbəsi oxumağa başlayır. Cabbar "Şikəsteyi fars”ı
oxuyub, zil notda estafeti Xana ötürür. Xan Şuşinski özünü itirmədən həmin
yerdən "Şikəsteyi fars” şöbəsini oxuyub, bir qədər də zil notlarda "Qazağı” şöbəsinə
keçərək şaqraq zəngulələrlə gəzişmələr edib, muğamın başlanğıc pərdəsində
ayaq verir. Salonu alqış sədaları bürüyür. Cabbar Qaryağdıoğlu tarzən Qurban
Primovun təəccüblü və sual dolu nəzərlərlə ona doğru baxdığını görüb deyir: "Qurban,
dədəmin goru haqqı Xana qıymazdım, dedim bir imtahan eləyim, görüm nə edir?”
Sonra əlini mehribancasına Xanın kürəyinə vurub, hamının eşidəcəyi səslə ucadan
deyir: "Əhsən sənə, gələcəyin xanəndəsi sənsən!”
Elə həmin ildə Xan Şuşinski Tiflis şəhərində
keçirilən Zaqafqaziya xalqlarının birinci incəsənət olimpiadasında
müvəffəqiyyət qazanaraq, birinci mükafata layiq görülür. O, digər ölkələrdə də
Azərbaycan musiqi mədəniyyətini yüksək səviyyədə və layiqincə təmsil edir.
Xan Şuşinski 1939-cu ildə M.C. Bağırovun sərəncamı
ilə 24 saat müddətində Ağdamdan Bakı şəhərinə köçürülür. Bakıya köçdükdən sonra
Xan Şuşinski doğma el-obası ilə əlaqəni pozmur, vaxtaşırı Ağdamdakı evinə
baş çəkməklə yanaşı, yay istirahətini bir qayda olaraq Qarabağın
səfalı yaylaqlarında keçirir. 1960-cı ildən isə Şuşa şəhərinin "Çöl qala”
məhəlləsində həyət evi alaraq, sonrakı illərdə mütəmadi olaraq
məzuniyyətə daim Şuşaya gedir.
Xan Şuşinski bəstəkar mahnılarının da mahir ifaçısı
kimi tanınıb. "Şuşanın dağları”, "Qara göz” mahnılarını yüksək zövqlə oxuyub.
X.Şuşinski 1960-cı ildə Azərbaycan Dövlət
Filarmoniyasının nəzdində "Muğam studiyası” yaradır və gənc xanəndələrə muğamın
sirlərini öyrədir. O, həmçinin Azərbaycan Dövlət Musiqi Məktəbində dərs deyir.
Dost-tanışları, həmkarları və yetirmələri onu "Xan əmi” çağırırdılar. İndi də
sənətindən söz düşəndə "Xan belə oxuyardı...” deyə böyük sənətkarı ehtiramla
anırlar... Xan Şuşinski 1979-cu ilin 18 martında vəfat edib. Bu gün onun anım
günüdür.
Təranə Məhərrəmova