Övladlarının gələcəyi üçün “problemlər zənciri” yaradan valideynlər - Araşdırma
"İnanın, and olsun Allaha, çatdıra bilmirəm.
Nə maddi, nə mənəvi baxımdan gücüm çatır, bəzən hər şeyi atıb getmək istəyirəm.
Amma bircə balama görə səbir edirəm. Bacardığım qədər ona sevgimi verməyə çalışıram,
yaşıdlarından seçilməməyi, özünü boynubükük hiss etməməyi üçün əlimdən gələni
edirəm. Amma tək çətin olur. Atası da müəyyən qədər kömək edir, lakin istənilən
halda, yoxluğunu hiss edir. Hərdən dostlarının ana, atasının eyni evdə
yaşadığını deyib, bizim niyə ayrı yaşadığımızı soruşur. Həmin an nə cavab
verəcəyimi bilmirəm”.
Bu sözləri bizimlə söhbətində
Aysel Əliyeva dedi. O, artıq 2 ildir ki, həyat yoldaşından ayrılıb, 7 yaşlı
oğlu Raminlə birlikdə yaşayır. Aysel xanım, boşanmalarının Ramində müəyyən
dəyişikliyə səbəb olduğunu bildirdi. Boşanmadan sonra oğlunda aqressiyanın
artdığını, tez-tez küsdüyünü, yuxularında müəyyən pozğunluqlar olduğunu dedi.
Aqressiya
və davranış pozuntuları
Son dövrlər artan boşanmaların sayını nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, Raminin
yaşadıqları bir çox uşaqlarda müşahidə edilir. Xüsusilə də məktəbə gedən,
yaşıdları ilə daha çox əlaqədə olan uşaqların davranışlarındakı dəyişiklik daha
tez büruzə verilir. Çünki danılmaz faktdır ki, valideynlər arasında olan
münasibət birbaşa olaraq uşaqların fiziki və psixoloji sağlamlığına təsir edir.
Belə ki, Böyük Britaniyada və digər ölkələrdə inkişaf dövründə uşaqların
davranışlarının uzunmüddətli müşahidələrinə əsaslanan tədqiqatlar onu göstərir
ki, artıq 6 aylıq körpədə evdəki münaqişəli vəziyyət nəticəsində ürək döyüntüsü
arta və kortizol stress hormonu inkişaf edə bilər. Tədqiqatlara əsasən demək
olar ki, boşanmadan oğlan uşaqları qız uşaqlarına nisbətən daha çox təsirlənirlər.
Boşanmış ailələrin uşaqları daha çox aqressiv olurlar və onlarda davranış
pozuntularına rast gəlinir.
Valideynlik
deyil, "ər” və "arvad” olmaq rolu sona çatır
Türkiyəli
psixoloq, uzman doktor Ece Akın Bakanayın boşanmanın
uşaqlara təsiri haqqında olan məqaləsindən bəzi fikirləri sizinlə bölüşürük.
Türkiyəli psixoloq qeyd edir ki, əslində, boşanan ana və atalar deyil, həyat
yoldaşlarıdır: "Yəni boşanma ilə valideynlik deyil, "ər” və "arvad” olmaq rolu
sona çatır. Hər iki şəxs daşıdıqları valideynlik vəzifəsini bir ömür layiqincə
yerinə yetirməli, bunun məsuliyyətini dərk etməlidirlər. Boşanma təbii haldır,
iki insan bir yerdə həyatlarını davam etdirə bilməyib, izdivaclarını
bitirirlər. Amma valideynlik bitiriləcək bir şey deyil. Ona görə də, hər nə
olursa olsun, boşanma zamanı və boşanmadan sonrakı dövrdə valideynlərin
uşaqlara olan sevgisi, ayrıldıqları vaxt dəyişməməlidir. Uşaq hər hansı bir
valideyninin yoxluğunu hiss etməməlidir. Yoxsa bu, onun inkişaf dövründə yaşayacağı
və daha sonrakı yaş dövrlərində arda-arda gələcək sosial, psixoloji problemlərə
səbəb olacaqdır”.
Üzlərində o sevgi əskikliyi hiss olunur
Uşaqlar vaxtlarının çox hissəsini məktəbdə keçirdikləri üçün onlarda olan
dəyişiklik özünü ilk olaraq sinifdə büruzə verir. Boşanmış ailələrin
uşaqlarında müəyyən çəkingənlik, özünəqapanma hiss olunduğunu deyən ibtidai sinif müəlliməsi Nuranə Qasımova
bildirdi ki, həmin uşaqlara xüsusi qayğı ilə yanaşmaq lazımdır: "Sinfimizdə iki
qardaş var. Digər uşaqlara nisbətən, onların davranışlarında fərqlilik hiss
olunur. Sanki nədənsə küskündürlər, çox nadir hallarda digər sinif yoldaşları
ilə əylənir, onlarla söhbət edirlər. Heç vaxt "ata” kəlməsini işlətmirlər.
Valideynlərdən söhbət düşəndə belə, yalnız anaları haqqında danışırlar.
Analarına çox bağlıdırlar, elə bil atadan, həyatdan küsüblər. Üzlərində o sevgi
əskikliyi hiss olunur. Şəxsən bir müəllim olaraq, onlara daha çox qayğı ilə
yanaşıb, diqqət ayırıram”.
Ata
ilə bağlı məsələlərdə yalan danışmaq
Təhsil psixoloqu Hüseyn Həsənov qeyd edir ki, ata və
ananın ayrı olduğu ailələr iki cür olur: natamam və distant ailələr. Boşanma
yoxdur, amma ata hansısa səbəbə görə xaricdədirsə distant, boşanmışlar isə
natamam ailələr sayılır: "Uşağın kitabının, qələminin, dəftərinin olmamağı onun
təhsildən geri qalmasına, yayınmasına birbaşa olaraq təsir edir. Amma ata ilə
ananın ayrı olmağının birbaşa olmasa da, dolayı yolla təsiri olur. Uşaq mənəvi
baxımdan əskiklik, hislərində çatışmazlıq yaşayır. Bu da psixoloji travma
yaradır. Boşanmış ailələrdə uşaq daha çox anada qaldığı üçün ata ilə bağlı
məsələlərdə uşaqlar yalan danışmağa başlayırlar. Digər uşaqların atası
övladlarını dərsdən götürməyə gələndə, onlar yalan danışırlar ki, atam çox
məşğuldur, bu gün işi çıxdı gələ bilmədi və s. Bu tip hadisələr xoşbəxt olmayan
uşağın təlim-tədris sahəsindəki fəaliyyətinə mənfi təsir edir”.
Özü
sevgi görməyən insan başqasına da sevgi göstərmir
Təhsil psixoloqu müəllimlərin bu cür uşaqlara xüsusi diqqətlə yanaşmalı
olduğunu deyir: "Məsələn, valideynlərlə bağlı bir məsələdə daha ehtiyatlı
davrana, onlarla bağlı hər hansı fikri ifadə edərkən, sözlərinə daha seçici
yanaşa bilərlər. Yaxşı olar ki, müəllimlər uşaqların davranışlarını müşahidə
etsinlər. Evdə yetərincə sevgi görməyən uşaqlar yaşıdlarına qarşı aqressiv
davranışlar sərgiləyirlər. Çünki psixologiyada belə bir qayda var, özü sevgi
görməyən insan, başqasına da sevgi göstərmir. Bunu hiss edən müəllimlər mütləq
məktəb psixoloquna müraciət etməli, bu cür hərəkətlərin səbəbi
araşdırılmalıdır”.
Övladlarını
öz aralarındakı uyğunsuzluğa qurban verməməlidirlər
Sosioloq Cavid İmamoğlu bildirdi ki,
boşanma prosesi zamanı valideynlər psixoloqa müraciət etməlidirlər: "Uşaqların
boşanmadan necə təsirlənəcəkləri, onların yaşından, cinsiyyətindən, ailə
vəziyyətindən asılıdır.Hər şeydən öncə, valideynlərin nikahdan ayrılma
prosesi övladlara düzgün şəkildə təqdim olunmalıdır. Səbəb nə olursa olsun,
uşağa nifrət və kin aşılayacaq sözlər deyilməməlidir. Valideynlər ədaləti
gözləməlidirlər və övladlarını öz aralarındakı uyğunsuzluğa qurban
verməməlidirlər. Çox yaxşı olar ki, həm ata, həm də ana boşanma prosesində
psixoloqa müraciət edib ilkin məsləhətləri alsınlar və onlara riayət etsinlər.
Nikaha girmə kimi, nikahdan ayrılma da qarşılıqlı hörmət ilə müşayiət
olunmalıdır. Yaxın qohumların bu prosesə böyük töhfələri ola bilər. Onlar
uşaqlara dəstəklərini göstərməklə, bu prosesdən daha az travma ilə çıxmaqlarına
yardımçı ola bilərlər. Dünyanın əksər yerində boşanma prosesi acı və aqressiya
ilə müşahidə olunur. Dövlət, boşanma prosesi zamanı gərgin vəziyyətlərdə
tərəfləri reabilitasiya mərkəzlərinə yönləndirməlidir ki, uşaqlar zorakılıqdan
uzaq qala bilsin”.
Övladlarının
gələcək həyatı üçün problemlər zənciri yaradırlar
Uşaq
psixoloqu Nərgiz Süleymanlıdeyir ki,
uşaqlar yaşları nə qədər kiçik olursa-olsun, ətrafda baş verənlər onların psixologiyasına
təsirsiz ötüşmür: "Xüsusilə də valideynlər arasındakı gərgin münasibət,
dava-dalaş uşaqlarda şüuraltı iz qoyur. Bəzən uşaqlar, valideynləri arasında
olan anlaşılmazlıqda özünü günahkar hesab edirlər. Bu, adətən 5-6 yaşdan
sonrakı uşaqlarda müşahidə olunur. Baş verənlərdə özünü təqsirkar saymaq, uşağa
əlavə stress və gərginlik yükləyir. Uşağın sevgiyə ehtiyacı olduğu vaxt, valideynlər
bunu unudub, onun yanında dava edirlər, bir birilərinə səslərini yüksəldirlər.
Unudurlar ki, etdiklərinin hamısı övladlarının gələcək həyatı üçün problemlər
zənciri yaradır. Bu dönəmdə ailələr uşağı anaya və ya ataya qarşı mənfi
fikirlərlə yükləyirlər, qarşı tərəfə nifrət hissi yaratmağa çalışırlar. Uşaqda
həmin nifrət hissi nə qədər yaransa da, o, şüuraltı şəkildə valideynlərindən
sevgi gözləyir. Bu gözlənti qarşılanmadığı zaman isə uşaq boşluğa düşür”.
İki
insan birlikdə yaşaya bilmirsə...
N. Süleymanlı vurğulayır
ki, valideynlər aralarındakı problemi həll etməyə çalışmalıdırlar, yox, əgər
heç cürə alınmırsa, bu zaman boşanma ən labüd çıxış yoludur: "Yanlış
anlaşılmasın, biz boşanmanın tərəfdarı deyilik. Amma iki insan birlikdə yaşaya
bilmirsə, boşanmaları məsləhətdir. Yəni əslində bəzən elə, uşağı düşünərək
evliliyi bitirmək lazımdır. Çünki bu cür - bir-birinə nifrət şəraitində evliliyi
davam etdirmək uşağın psixologiyasına mənfi təsir edir. Ayrılmalarına
baxmayaraq, valideynlərin uşaq üzərində daşıdıqları məsuliyyətləri davam edir.
Uşaqları ata, analarının xoşbəxt olub olmadığı maraqlandırmır. Onlar öz sevgi
tələbatlarının ödənməsini istəyirlər. Bu ödənmədikdə, uşaq gərgin olur,
sosiallaşa bilmir”.
Uşağa
şəxsiyyət kimi yanaşılmalı
Müsahibimiz deyir ki,
boşanma qərarı vermiş valideynlər bunu uşaqlarına düzgün şəkildə izah
etməlidirlər: "Uşağa şəxsiyyət kimi yanaşıb, onunla göz kontaktı quraraq,
məsələnin nə yerdə olduğunu başa salmaq lazımdır. Bu mövzuda onun heç bir günahı
olmadığını vurğulamaq əsas şərtdir. Ayrılığın da dostca olduğunu deməlidirlər.
Uşaq ata və anasının bundan sonra eyni evdə yaşamayacağını anlamalı və zamanla
normal hal kimi qəbul etməlidir. Amma bir məsələ də var. Uşaqla şəxsiyyət,
yetkin insan kimi danışmağımız, ondan, yetkin insan kimi reaksiya verməyini
gözləməyimiz anlamına gəlmir. Əlbəttə, əvvəlcə uşaq bunu qəbul etməyə bilər.
Sadəcə, boşanmadan sonra valideynlərlə birgə görüşlər olmalı, birlikdə vaxt
keçirilməlidir ki, uşaq ata-anasının sevgisinin azaldığını düşünməsin. Yəni
uşaq atanın yoxluğunu ananın, ananın yoxluğunu isə atanın günahı kimi
görməsin”.
Son
olaraq qeyd edək ki, hər bir uşaq valideynlərin boşanmasından sosial, psixoloji
travma alır. Ona görə də, unutmamalısınız ki, boşanmadan sonra ana-atanın
münasibəti uşaqlar üçün vacibdir. Arada problem olsa belə, bunu uşaqlara
bildirməmək lazımdı. Uşaqlarla bağlı məsələlərdə birgə qərar verilməlidir.
Uşaqların yanında ana-atanın bir-birini pisləməyi düzgün deyil. Valideynlər
uşaqlarına olan sevgilərini hiss etdirməli və bunu tez-tez dilə
gətirməlidirlər.
Günel
Azadə