Və həm də xeyirxah Mirzə Cəlil
19-cu yüzilliyin sonu 20-ci yüzilliyin əvvəlləri Azərbaycan mühiti
bir-birindən nəhəng şəxsiyyətlər yetişdirdi. Bu nəhənglər amalları və əməlləri
ilə bütün türk və müsəlman dünyasını işığa bürüdülər. O, nəhəng oğullardan biri
də bütöv və böyük insan, yazıçı-publisist, naşir, redaktor, "Molla Nəsrəddin”i
yaratmaqla xalqımızın mətbu həyatında dirçəliş, dönüş yaradan Cəlil
Məmmədquluzadə idi.
Bu günlərdə M.F.Axundzadə adına Milli Kitabxananın dövrü mətbuat
zalında 1960-70-ci illərdə Azərbaycanda çap olunan bir necə qəzeti gözdən keçirirdim.
Bu zaman "Bakı” qəzetinin 22 yanvar 1966-cı il tarixli, 18-ci sayında çap
olunan "Ədibin evində keçirdiyim günlər” sərlövhəli xatirə diqqətimi cəlb etdi.
Xatirə Mirzə Cəlilin və Həmidə xanımın ailəsində böyüyüb boya-başa çatan Mariya
Afanasyevna Jukovaya məxsus idi. O Mariya ki, uşaqlıqdan bu ailədə böyüyüb,
tərbiyə alıb, təhsilə sahib olub. Mariya Həmidə xanımın böyük qızı Münəvvərin
ən yaxın rəfiqəsi idi (Bildiyimiz kimi, Həmidə xanım Mirzə Cəlildən əvvəl
Müzəffər İbrahim bəy oğlu Davatdarov adlı bir zabitlə ailə qurub. Bu nikahdan
onların bir qızı, bir oğlu dünyaya gəlib. Davatdarov döyüşlərin birində həlak
olur, Həmidə xanım övladları ilə ata evinə qayıdır).
Mariya Mirzə Cəlilin ailəsinə necə gəldiyini xatirələrində belə nəql
edirdi: "Bacım Polina Mirzə Cəlil və Ömər Faiqin açdığı pansionda mürəbbi
işləyirdi. O, gəlib məni də öz yanına, Tiflisə apardı. Mənim kimi 13 yaşlı
yetim bir qızın Mirzə Cəlil kimi böyük yazıçının, alicənab insanın himayəsinə
keçməsi nə qədər xoşbəxtlik idi”.
Mirzə Cəlilin və Həmidə xanımın isti münasibəti Mariyanı ailənin
doğma bir üzvünə çevirir. Onlar Münəvvərlə yanaşı Mariyaya da gimnaziya təhsili
verməyi qarşılarına məqsəd qoyurlar. Bu haqda Mariya xatirələrində yazırdı:
"Mirzə məni və qızı Münəvvəri Beybutovskaya küçəsindəki 3-cü qız gimnaziyasına
qoydu. İşinin çoxluğuna baxmayaraq, Mirzə Cəlil bizim təhsil və tərbiyəmizlə
çox ciddi məşğul olurdu. Biz 4 il orada təhsil aldıq”.
Mariyanın xatirələrindən belə bəlli olur ki, Mirzə Cəlil dərslər sona
çatan kimi Münəvvəri və Mariyanı Kəhrizliyə istirahətə gətirir, Bakıya gəzməyə
aparırmış.
1917-ci ildə Mariya imtahan verərək kənd müəllimi adını alır və
yenidən Kəhrizliyə qayıdır. O, Kəhrizlidə Həmidə xanımla Mirzə Cəlilin açdığı
məktəbdə dərs deməyə başlayır. Artıq bu zaman Mariya böyümüş, ailə qurmaq
yaşına çatmışdı. Bu haqda Həmidə xanım Cavanşirin (Məmmədquluzadə)
"Xatirələrim”dən oxuyuruq: "Mariya artıq on il idi ki, bizimlə yaşayırdı. Ona
müəllimlik diplomu ilə yanaşı, tibb təhsili də vermişdik. Cavan bir rus
Mariyaya elçi düşmüş, o da öz razılığını vermişdi. İmkan daxilində onun bütün
cehizini aldıq, kəbinləri kəsildi və onu ər evinə yola saldıq”.
Əslində Mirzə Cəlilin ailəsində böyüyüb, boya-başa çatan təkcə
A.J.Mariya deyildi. Onların evində bir necə kimsəsiz, kasıb uşaqlar ailənin
övladları ilə eyni qayğıda, eyni sevgidə böyümüşlər. Məsələn, Həmidə xanımın
yetim qalan əmisi nəvəsi Qəmər, heç bir qohumluq əlaqəsi olmayan Leyla Əliyeva,
Mirzə Cəlilin bacısının uşaqları (bacısı
Səkinə xanım 1913-cü ildə vərəm xəstəliyindən vəfat edir), Mirzənin oğulluğu
Heydər (Nazlı xanımın Mirzə Cəlildən əvvəlki nikahdan olan oğlu) bu ailədə
yalnız böyüyüb-başa çatmadılar. Onlar həm də bu ailənin xeyir-duası, qayğısı
ilə ailə, ev-eşik sahibi oldular.
"Cəlil Məmmədquluzadə
Ensiklopediyası”ndan və Həmidə xanımın xatirələrindən belə aydın olur ki, bu
ailənin çörəyi, himayədarlığı ilə böyüyən, təhsil alanlardan biri də Leyla
Əliyeva adlı bir kimsəsiz gənc olub. Leyla uşaq vaxtlarından Həmidə xanımın
himayəsində böyüyüb. Sonra onun Kəhrizli kəndində açdığı toxuculuq
emalatxanasında işləyib. Hətta Mirzə Cəlil ailəsi ilə birlikdə 1920-ci ildə
İrana köçərkən Leyla xanımı burada tək qoymağa ürək etməyib, özləri ilə
aparıblar.
Burada mətləbdən uzaq
olsa da, bir faktı qeyd edim ki, Mirzə Cəlil məcburiyyət qarşısında qalaraq bu
köçü etmişdir. Bunun səbəbini görkəmli mətbuatşünas alim Əziz Mirəhmədov belə
açıqlayırdı: "...fevral və oktyabr inqilabları adı ilə məşhurlaşan hadisələrin
imperiya xalqlarına, o cümlədən azərbaycanlılara xoşbəxtlik gətirə
bilməyəcəyini dərk edirdi: arvadı Həmidə xanımın malikanə, torpaq, məktəb
sahibi, "mülkədar-xeyriyyəçi qadın” olması, qardaşı Ələkbərin isə İran inqilabı
fədailərindən və Səttarxanın yaxın silahdaşlarından biri kimi tanınması,
erməni-daşnak canilərinin Qarabağdakı vəhşilikləri zamanı silah götürüb
Xankəndindəki döyüşlərdə iştirak etməsi və s. kimi səbəblər üzündən Təbrizə
mühacirətini labüd etmişdi”.
Mirzə Cəlili səfər ərəfəsində bürüyən hiss-həyəcan, təlaş, onun yolboyu
narahatlığı, əziyyətləri, maddi-mənəvi sıxıntıları Həmidə xanımın
xatirələrindən də bizə aydın olur. Vətəndən vətənə köç edən ədib çıxılmaz bir
durumda qalaraq bu addımı atır. Təbrizdə də çox böyük çətinliklərlə "Molla
Nəsrəddin”in 8-sayını çap etdirən Mirzə Cəlil, yenidən ailəsi ilə birlikdə
Bakıya qayıtmalı olur. 1921-ci ildə Mirzə Cəlilin ailə üzvləri ilə birlikdə
Bakıya qayıdan Leyla xanım, yenidən Həmidə xanımla Kəhrizliyə gəlir və burada
təsərrüfat işlərində ona yardımçı olur.
Həmidə xanım onun təhsil almasına da şərait yaradır. Təhsilini başa
vuran Leyla xanım Xankəndində tibb bacısı kimi fəaliyyətə başlayır. Çoxları
kimi, onun da çadranı atması heç də hamı tərəfindən yaxşı qarşılanmır.
Bir gün işdən evə dönərkən bir qəssab caninin bıçağı ilə yaralanır.
Bunu eşidən Mirzə Cəlil məktub yazaraq təcili onu Bakıya çağırır. Bu hadisəni
illər sonra Leyla xanım belə xatırlayırdı: "Təzəcə sağalmışdım ki, Mirzə Cəlil
mənə yolpulu göndərib Bakıya çağırdı. Ədibin köməyi ilə Bakıda tibb məktəbində
oxumağa və onun ailəsində yaşamağa başladım. Ədib mənim kimi bir neçə cavana
əsl mənada atalıq edirdi”.
Bütün bunlar bir daha
sübut edir ki, ömrünün son illərini sovetlərin "səxavəti” nəticəsində çox çətin
keçirən Mirzə Cəlil, yenə də xeyirxahlığından qalmayıb. Onun ömrünün son
illərini Həmidə xanım belə xatırlayırdı: "Mirzə Cəlil iztirab içində görünürdü.
Jurnalla bağlı işləri də yaxşı getmirdi. Evimizdə böyük külfət vardı, xərcimiz
borcumuzu ödəmirdi. Bütün bunlar Mirzə Cəlilin səhhətinə pis təsir edir, onu
çərlədirdi. 1930-cu il noyabrın 18-də Mirzə Cəlili iflic vurmuş, sol əlinin və
ayağının fəaliyyəti zəifləmişdi. Həkimlər ona zehni işlə məşğul olmağı
birdəfəlik yasaq etdilər. Biz çox mütəəssir olmuşduq. Dolanışığımız isə
günü-gündən pisləşirdi. Mirzənin kiməsə ağız açmağa üzü gəlmir, utanırdı.
Ürəyində ağır götür-qoy edir, daim fikir çəkir, ona yetərincə qiymət
verilmədiyinə çox üzülürdü”.
Bütün bunları yalnız vicdanını və şərəfini ehtiyacından qat-qat üstün
tutan, zamanın çətinliklərinə məğlub olmayan Mirzə Cəlil kimi əzəmətli
şəxsiyyət edə bilərdi. Ona görə də Mirzə Cəlil yalnız bir sənətkar kimi deyil,
həm də xeyirxah insan kimi daima hörmət və ehtiramla yad ediləcək.
Qərənfil Dünyaminqızı
Əməkdar jurnalist