Uşaqlara cib xərcliyini necə verməli?
Əsas məsələ valideyn tərəfindən uşağa verilən pulun gündəlik ehtiyacı
ödəmək, mükafat və ya rüşvət mahiyyəti daşımasıdır
Uşaqlara cib xərcliyi hələ aşağı siniflərdən verilir. Əksər vaxt
onlar özləri verilən pulu zərərli ərzaqlara və ya hər hansı boş bir şeyə xərcləməyin,
ya da qoruyub saxlamağın qaydalarını öyrənirlər. Bəzi valideynlər uşağa dərslərindən
aldığı qiymətə görə xərclik verərək, onları
motivasiya etdiklərini düşünürlər. Bəziləri isə hesab edir ki,
motivasiya təkcə maliyyə ilə ölçülmür, onu başqa metodlarla da həyata keçirmək
mümkündür. Bəzən uşaq pul qazanmaq üçün ev işlərini də boynuna götürür və bu
zaman əlavə qazanc "mənbələri” yarana bilir. Məsələnin mənfi tərəfi odur ki,
uşaq "ənənəvi” işi görməkdən imtina edərkən, vəsait kəsilir. Onda münasibətlər
avtomatik olaraq tərəflər arasında "pul-mal” münasibətlərinə çevrilir.
«Uşaqlar və pullar. Milyonçu böyüdürük» kitabının müəllifi Yelena
Krasavina da yeni nəşr olunan kitabında uşağın pulu necə idarə etməsinin
yollarını göstərməyə çalışıb. Əlbəttə, bunu nəzəriyyə ilə həyata keçirməyin
mümkünsüz olduğunu vurğulayan müəllif bütün hallarda, «uşağa pul vermək
lazımdırmı» sualını qabardıb. Kitab Rusiya cəmiyyətində "Cib xərcliyi təhsil
üçün alətdir, təlim pulu deyil” deyə geniş müzakirəyə səbəb olub. Məsələyə
münasibətdə çıxış yolu kimi uşağa pulu düzgün idarə etməyin qaydalarının öyrədilməsi
tövsiyə edilib. Valideynləri düşündürən məsələlərdən biri də uşağın pulu boşuna
xərcləməsidir. Ona görə də uşaq daim evdə valideynin "yenə pulunu hansı mənasız
şeylərə xərcləmisən” sualı ilə üz-üzə qalır.
Problem bizim cəmiyyətimizdə də çox aktualdır. Məktəbə gedərkən
ayaqlarını yerə döyüb, hətta göz yaşları töküb, valideyndən pul tələb edən
uşaqlar var. O cümlədən, valideynin özünün «yaxşı qiymət alsan, sənə 2 manat
verəcəyəm” və ya "hədiyyə alacağam” vədləri, eləcə də «yaxşı qiymət almasan,
daha sənə pul verilməyəcək» kimi hədələrini də nəzərə alsaq, bütün bunların
uşaqların tərbiyəsində izsiz ötüşmədiyini anlamaq çətin deyil.
Bu gün bizim valideynləri həqiqətən "uşağa pul verilməlidirmi” və ya
"uşağa nə qədər pul verilməlidir” sualları narahat edir.
Təhsil eksperti Qoşqar Məhərrəmovhesab
edir ki, şagirdlərə ibtidai sinifdən başlayaraq, maliyyəni idarə etmək üçün müəyyən
qədər cib xərcliyi verilməlidir. Hətta onlara pulu necə yığmaq qaydaları da öyrədilməlidir:
"Uşaqlar üçün pul yığmaq üçün müəyyən qutular, bankalar alaraq, onları buna həvəsləndirmək
lazımdır. Əks halda, hələ erkən yaşlarından pulu idarə edə bilməyən şagirdlər
sonradan bu mənada çətinlik yaşayırlar. Nəyin necə alınması, satılması ilə
bağlı maliyyə savadlılığı şagirdlərə erkən yaşdan aşılanmalıdır. Hətta beynəlxalq
təcrübədə görürük ki, məktəblərdə iqtisadiyyatın əsasları kimi dərslər keçilir.
Əvvəllər bizim məktəblərdə də bu, tədris olunurdu. İndi bu mövzular "Həyat
bilgisi”nin içərisinə daxil edilib. Şagirdlər idarəetmə qabiliyyətini öyrənməlidir.
Bunlardan biri də maliyyənin idarə olunmasıdır”.
Ekspertin fikrincə, şagirdə məhdud çərçivədə pul verilməlidir və o, həftə
ərzində həmin maliyyəni idarə etməlidir: "Bu məbləğ isə ailədən-ailəyə dəyişə
bilər. Ancaq uşaq dərslərini oxuyanda çox, oxumayanda isə az pul vermək qəbuledilməz
davranışdır. Şagird oxuyanda başa salınmalıdır ki, onun motivasiyası xarici amil
olmamalıdır. Dərs oxumağın özünün zövqlü bir fəaliyyət olduğunu şagirdlər əvvəlcədən
öyrənməli və valideynlər də uşağa bunu aşılamalıdır. Yəni şagird dərslərin yaxşı
oxuduğu üçün hansısa mükafatlandırmaya tabe olmamalı, gündəlik həyatının gözəlliklərini
yaşamağa davam etməlidir. Valideynlə birgə vaxt keçirmək, hansısa oyunlar
oynamaq lazımdır”. Q.Məhərrəmov hesab edir ki, dərslərini oxumamaq kimi
halların qarşısı isə əvvəlcə hansısa şifahi təlqinlərlə və ya valideynlə birgə
dərs oxumaq üsulları ilə alınmalıdır. Şagird yenə səhlənkarlıq göstərdikdə,
hansısa öhdəliklərini yerinə yetirmədikdə, yenə pulla təhdid olunmalı deyil,
hansısa gündəlik rejimdən məhrum edilə bilər. "Bütün bu humanist üsullar tətbiq
olunduqdan sonra son çarə olaraq övlada deyilə bilər ki, «biz artıq evdə
kompyuteri yığışdırmalı olacağıq». Əlbəttə, bu, çox çətin situasiyadır. Əgər
valideynlə uşaq arasında hər hansı bir ip varsa və bu, sadəcə maliyyə və ya öhdəliklər
olaraq qalıbsa, valideyn "mən sənin qarşında öz öhdəliklərimi yerinə yetirirəmsə,
sən də öz öhdəliklərini yerinə yetirməlisən» - deyə bilər”.
Əldəki vəsaitin necə idarə
olunması
"Biz bəzən uşağın marağını oyatmaq üçün onu nəyləsə motivasiya etməyə
çalışırıq. Normativdə çalışırıq ki, bu hər hansı bir əşya və ya puldan yox, söz
motivasiyasından ibarət olsun” deyən təhsil
eksperti Xalidə Həmidova hesab edir ki, uşağın əldə etdiyi bir nəticənin qarşılığında onu xoş sözlərlə motivasiya etmək
daha məqsədəuyğundur: "Təhsildə də bu metoddan istifadə edirik. Amma uşaqlara
pul və ya hər hansı əşya söz vermək, sonda zərərli vərdişlərə gətirib çıxara
bilər. Bu, uşağın xasiyyətindən, psixoloji durumundan da asılı bir şeydir. Biz
çalışmalıyıq ki, uşaq istədiyi bir şeyi əldə etmək istəyirsə, buna özü nail
olsun, hər hansı bir motivasiya və ya pul qarşılığında olmasın. Əlbəttə, uşaq
yeməkxanaya gedəcəksə və ya başqa gündəlik xərclər üçün ona pul vermək olar.
Ancaq bu da böyük məbləğ olmamalıdır. Bəzən olur ki, uşaqlar xərcləmələrin
düzgün tənzimlənməsini bilmirlər”.
Ekspert tədris proqramlarında xərclərin idarə olunması ilə bağlı heç
bir mövzunun olmamasını təəssüflə bildirir: "Xarici ölkələrdə isə bununla bağlı
dərs proqramlarında xüsusi dərslər keçilir, layihələr işlənir və əldəki vəsaitin
necə idarə olunması ilə bağlı onlara düzgün istiqamətlər verilir. Əgər biz
uşaqlarımızı bu qayda ilə öyrətsək, onda onları «sənə bu qədər pul verəcəyəm və
bununla istədiyini əldə edə bilərsən» - deyə motivə edə bilərik. Ancaq «bu gün "5” al, bunun üçün sənə filan qədər
pul verəcəyəm” deyə vəd vermək normal hal deyil. Pedaqogikada da belə bir şey
yoxdur. Çünki biz uşağa «sən gələcəyin üçün bu dərsi oxuyursan» fikirlərini dərk
etdirməliyik. Uşaq bilməlidir ki, nə üçün məktəbə gedir, nəticədə nə əldə edəcək.
Bəzən biz uşaqlarımıza hər şeyi düzgün başa salmadan prosesə yönləndiririk. Əgər
bunu əlaqələndirsək, sabah hər hansı işinin qarşılığında əldə etdiyi qazanc da
ona lazım olan istiqamətdə sərf oluna bilər. Bu, ona gələcəyi üçün də lazım
olar. Uşaq hər bir işin qarşılığında qiymətləndirmə gözləyir. O, elədiyi işi
yaxşı görməyə çalışdığını dərk etməlidir”.
X.Həmidova hesab edir ki, hazırda uşaqların qiymətləndirilməsində
qiymətlərin ləğvi normaldır. Belə ki, uşaq nəyinsə qarşılığında oxumadığını
bilməlidir: "Qiymətin özü belə uşaqlar arasında ayrı-seçkiliyə gətirib çıxarır.
Bu, normal rəqabəti qeyri-sağlam rəqabətə çevirir və onların arasında disbalans
yaradır”.
Uşaqlara motivasiya verməyin
yolu
Modern.az saytının rəhbəri
Elşad Eyvazlı mövzuya valideyn kimi münasibət bildirərək, məsələnin
kifayət qədər ciddi olduğunu deyir. Belə ki, bu, uşaq-valideyn münasibətlərində
rast gəlinən ən böyük problemdir: "Bu gün uşaqlara motivasiya verməyin yolunu
tapa bilmirik. Və uşağın diqqətini şirnikləndirici şeylərlə oxumağa, məktəbə
yönəltməyə çalışırıq: «Sənə 1 manat verəcəyəm, dönər və ya kola alacaqsan» və
ya «internet-kafeyə gedəcəksən». Məncə, bu, yanlış yanaşmadır və hamımız bunu
öz həyatımızda yaşayırıq. Təəssüf ki, bu fəndlər özünü doğrultmur».
Şəxsi təcrübəsindən danışan E.Eyvazlının fikrincə, uşağı başa salmaq
lazımdır: "Bəzən uşağa 1 manat verəndə, səhəri günü «2 manat verməsən,
oxumayacağam» - deyərək, dərsi az qala minnətlə oxuyur. Hesab edirəm ki, bu,
çox yanlış yanaşmadır. Uşağı daha çox «oxumaq sənə lazımdır» - deyə başa salmaq
lazımdır. Biz yanlış stimullarla uşaqları düzgün istiqamətə aparmırıq».
Əgər uşağa artıq xərclik
veriləcəksə...
Psixoloqlar da hesab edirlər ki, uşağın valideyndən «maaşını» alandan
sonra təhsilinə davam etməsi müsbət hal deyil. Psixoloq Elnur Rüstəmlinin fikrincə, valideyn tərəfindən uşağa verilən xərclik mükafat və ya rüşvət
qismində ola bilər: "Mükafat görülən işə görə verilir. Bir də var, «bunu etsən,
sənə xərclik verəcəyəm və ya hədiyyə alacağam» demək. Bu anlayışları fərqləndirmək
lazımdır. Bizdə adətən problem uşağa xərcliyin daha çox rüşvət kimi verilməsi
ilə bağlı olur. Valideynlər buna diqqət etməlidirlər. Mütləq deyil ki, bu,
maddi bir şey olsun, mənəvi bir şey də ola bilər. Məsələn, həftəsonu gəzinti ilə
əvəzlənə bilər. Valideyn bilməlidir ki, uşağın məktəbdəki xərcliyi nə qədər ola
bilər və ondan artıq verməməyə çalışmalıdır. Əgər artıq xərclik veriləcəksə bu,
şübhəsiz ki, uşağın irəlidə problemlərinin yaranmasına gətirib çıxaracaq. O,
sabah daha artıq xərcləyəcək və daha çox pul istəyəcək. Nəticədə, uşaq təhsildən
yayınacaq. Bu onun digər uşaqlarla münasibətinə də təsir göstərəcək. Bəzən olur
ki, uşaqlar evdən pul alıb başqa uşaqlar üçün xərcləyirlər. O özünü ətrafdakılara
təsdiq etmək, yaxşı olduğunu göstərmək istəyir. Bu da həm uşağın
psixologiyasına, həm də ailədəki münasibətlərə təsirini göstərir. Bütün
hallarda valideyn uşağa verdiyi xərcliyə diqqət yetirməli, uşağın asudə vaxtını
necə keçirməsinə xüsusi diqqət və nəzarət etməli, nəhayət uşağın kimlə
oturub-durduğuna diqqət etməlidir».
Təbii ki, uşağa xərcliyin necə verilməsi ilə bağlı konkret qaydalar
olmadığı üçün məsələnin həllində qızıl qaydanı da tapmaq bir az qəlizdir. Amma
yenə dünya təcrübəsi, dərs vəsaitləri, təcrübələr, metodlar və s. məsələnin həllinə
yardımçı ola bilər. Yetər ki, valideynlər özləri bunda maraqlı olsunlar...
Təranə Məhərrəmova