Təxribat
Hər məlumat bilik demək deyil. İnformasiya
bolluğu, çoxlu kitablar oxumaq, müəyyən məsələlər haqqında demək olar ki, hər
şeyi öyrənmək yenə də "bilmək" anlamına gəlmir. Bilgi deyilən şey həmin
məlumat bazasını emal etmək, ona yön vermək bacarığıdır. Əlbəttə, həqiqi
bilginin təməli informasiyadır. Lakin bu, sadəcə təməldir, yəni qazılmış və
yarımçıq qalmış xəndək. Onun üzərində bina inşa etmək isə hər məlumat
sahibinin, hər informasiya bankirinin işi deyil.
Xəbəri bilgiyə çevirmək dahilikdir. Elm məhz belə
yaranır. "Hər oxuyan alim olmaz" ifadəsinin altında yatan məna məhz
budur. Məlumatla biliyin arasındakı fərq o qədər görünməz və dərindir ki, bəzən
bu iki nəsnə hətta bir-biriylə ziddiyyət təşkil edir. Zaman-zaman bir şey
haqqında başqalarına nisbətən az məlumatı olan şəxslər həmin sahənin aparıcı
simasına və hətta banisinə çevrilirlər. Əlbəttə ki, hər yerdə olduğu kimi,
burada da çox və az bilməyi şərt kimi ortaya qoymaq yanlış və ədalətsizdir.
Lakin bu fakt mövcuddur və onu inkar etmək artıq gecdir. Məsələn, dünya klassik
musiqisinin sütunlarından sayılan məşhur rus bəstəkarı Rımski-Korsakov konservatoriyada
eyni zamanda həm oxumuş, həm də dərs demişdir. Maraqlıdır, insan öyrənmədiyi
şeyi necə öyrədə bilər? Ancaq, göründüyü kimi, bu mümkündür. Deməli məsələ
informasiyanın nə kəmiyyətində, nə də keyfiyyətindədir. Məsələ onun emal edilməsindədir.
Bu, bəzilərinin dediyi kimi, özününküləşdirmə deyil. İnformasiya necə özəlləşə
bilər? Belə fikrə gəlmək olar ki, xəbər, məlumat, yəni informasiya axını təbii
və bizim əlimizdə olmayan şeylərdir. Biz istəsək də, istəməsək də oxuyuruq, öyrənirik.
Lakin, gəlin görək, yaradıcı məfkurə sahibi olan dahilər nə oxuyur, hansı məlumatlarla
işləyir? Onların əlində bizim bilmədiyimiz gizli kitablarımı var? Əlbəttə yox.
Onlar da bizim oxuduğumuzu oxuyur, ancaq bizim kimi oxumur. Biliklərin
emalı insan beyninin həm də bir anbar, məlumat deposu olmadığına dəlalət edir.
Elm ilk növbədə cəsarət və təxribatdır. "Təxribat"
sözü ərəb dilində "xərab" sözü ilə eyni kökdəndir. Mövcud olanı
alt-üst etməyə, dağıtmağa "təxribat" deyilir. Xatırlatmaq yerinə düşərdi
ki, tarix boyu bütün dahilər öz zamanında və öz çevrəsində "təxribatçı"
adlandırılıb. İctimai, siyasi və sosial anlamda təxribatın mahiyyəti
neqativdir. Ancaq bu anlamda da tarixdəki çevrilişlərin, ictimai formasiyaları
dəyişdirən inqilabların, köləlikdən azadlığa gedən xalqların, millətlərin hərəkətinin
kökündə məhz böyük təxribatlar dayanır. Elmi-mənəvi-əqli təxribatla
ictimai-siyasi-sosial, yəni bir mənada fiziki təxribatı fərqləndirən bir neçə
amil vardır. Əvvəla, ikincilər mütləq şəkildə qanla bitir. Ancaq birincilərdə
buna ehtiyac yoxdur. İkincilərin nəticəsi əsasən bir hökmün digəriylə əvəz
olunmasına gətirib çıxarır. Birincilərdə isə, ümumiyyətlə hakimiyyət deyilən
bir şey yoxdur. Və ən ümdəsi, ikincilərdə təxribatçı mütləq şəkildə
dağıtdığının, alt-üst etdiyinin, yəni xarab etdiyinin yerində öz düzənini, necə
deyərlər, öz hakimiyyətini qurmalıdır. Elə düyün də burada çözülür. Birincilərin,
yəni elmin, mənəviyyatın, əqlin təxribatı artıq özü başlı-başına bir quruluş
deməkdir. Yəni burada dağıtmaq eyni zamanda qurmaq anlamına gəlir. Çünki burada
dağılan, tökülən daşlar hara düşsə, orada yeni binalar yaranacaq. Çünki elm və
mənəviyyat fərdin toplum üzərindəki hər hansı bir üstünlüyü haqqında heç bir
bilgiyə sahib deyil və bu sahədə belə bir düşüncə hədəf olaraq götürülməyib. Mənəviyyatda
ümumiyyətlə hədəf olmaz. Bu elə cəbhədir ki, burada qalib və məğlub yoxdur. Fərdlərin
düşüncə prosesi məlumatları qavrayib, onları yönəltməklə düz mütənasibdir. Məsələn,
eyni mətnə sahib olan, hətta toxunulması, dəyişdirilməsi qeyri-mümkün olan səmavi-dini
kitablar hər oxucuya başqa cür yön verir. Əslində isə, kitablar oxucuya yox,
oxucu kitablara yön verir. Xüsusilə də müqəddəs elan edilmiş kitabların mücərrədliyi
buna geniş meydanlar açır. İllər boyu gözümüzün önündə olan, təkrar-təkrar
oxuduğumuz, hətta tamamını hifz elədiyimiz surələr, ayələr, kəlmələr birdən-birə,
məsələn, Mövlananı oxuduğumuz zaman alt-üst olur, kökündən qopub yerlə-yeksan
olur. Deməli, Mövlana Rumi burada kim oldu? Əlbəttə, ən böyük təxribatçı. Ancaq
onun xarab etdiyi nəsnə Qurani-Kərim deyil, bizim düşüncələrimizdir.
Fundamentalistlər Nəsimini ona görə "kafir" elan edirlər ki, Nəsimi
onların yönləndirdiyi məlumatları alıb tamamilə başqa istiqamətə yönləndirir.
Ayə həmin, surə həmin, ancaq Nəsiminin yanaşması onlara sərf eləmir. Çünki
dediyimiz kimi, mənəviyyət cəbhəsində üstünlük və qalibiyyət yoxdur -- zira,
üstünlük olan yerdə alçaqlıq, qalibiyyət olan yerdə isə, məğlubiyyət vardır.
Kim kimdən niyə üstün olsun, kim kimi niyə məğlub etsin? Bunlar hamısı insan nəfsinin
kədərli və qaranlıq vadilərindən qopan və təəssüf ki, işıqdan daha güclü və
insan beyninə hüzurdan daha dərin nüfuz edən şeylərdir.
Elmdə və incəsənətdəki qütbləşmənin, ayrılığın,
dini, milli, irqi bölünmənin və hətta düşmənçiliyin səbəbləri də məhz xəbərin bilgiyə
çevrilməməsindədir. Böyük tanrıça Amadey Motsartın son əsəri olan möhtəşəm
"Rekviem"in ədəbi mətninə diqqət yetirsək görərik ki, burada sətiraltı
və sətirüstü xaç yürüşlərindən söhbət gedir. Əlbəttə, Motsartın bundan xəbəri
olsa da, bunu o istəməmişdi. Çünki ona belə bir ideoloji mətn maraqlı deyildi. Əksinə,
ölümqabağı, ağır və müəmmalı xəstəlik içərisində masson lojasından gələn
yardımlarla acından ölməməyə çalışan böyük bəstəkar həm də ideya baxımdan səlibçi
ola bilməzdi. Bu gün də "Rekviem"in ədəbi mətni heç kimdə heç nə
çağrışdırmır. Onu ölməz edən onun füsunkar və ilahi yüksəklikdəki musiqisidir.
Ancaq zamanında bu mətn kimlərəsə lazım idi. Bilirsiniz niyə? Çünki Motsartın
sağlığında, elə bu "Rekviem" yazılan vaxt Osmanlı qoşunları Vyananın
qapılarına dayanaraq, eyni məzmunlu mehtər marşları oxuyurdular. Amadey Motsart
özünün məşhur "Rondo"sunu, başqa bir adla "Türk marşı"nı da
məhz elə bu dövrdə yazmışdı. Amma və lakin, nə o mehtər marşlarını oxuyanlara
Vyana lazım idi, nə də "Rekviem"i çalanlara Fələstin. Elə belə də
oldu. Bu gün o marşlar da, o "Rekviem" də yalnız səhnələrdən eşidilir
və insanları qan tökməyə, amansızlığa, fatehliyə deyil, mənəviyyata, düçüncəyə,
gözəlliyə səsləyir. Həmişə belə olub - dünyəvi hakimiyyət və iddialar tarixin
boş qutularına atılıb. Bu gün Çingizin də, Napoleonun da yalnız hərəkətsiz,
quşların bəyaz pisliyindən təmizlənmək üçün yağışı gözləyən daş heykəlləri
qalıb. İddiaları uğrunda "uf" demədən axıtdıqları milyonlarca məsumun
qan çeşmələrindən isə geriyə ancaq acı xatirələr, söyüş, qarğış qalıb. Bir
zaman Lüdviq Van Bethoven də Napoleonçu olmuşdu. Az sonra yanlışını anladı və
ona həsr etdiyi 3-cü simfoniyasının üz qabığından Bonapartın adını vəhşi və
çılğın bir şəkildə silib atdı. Bəli, Bethovenin də, Nəsiminin də heykəllərini
quşlar pisləyir. Ancaq o heykəllərin yağış suyuna ehtiyacı yoxdur. Onları
anlayan və sevən milyonların göz yaşı o heykəlləri yuyub təmizləyir. Heç o
dahilərə heykəl qoymağa da ehtiyac yox idi. Çünki insan heykəlləri antik dövrdən
bəri hakimlərin özlərinə və yaxınlarına ölümsüzlük məqsədilə yondurduqları
daşlar olmuşdur. Ancaq nə fayda? Vatikan meydanı yüz illər boyu gəlib-getmiş
papaların heykəlləri ilə doludur. Onlar isə qəbiristanlıq effekti yaradır. Buna
görə də ziyarətçilərin heç birini maraqlandırmır onların kimliyi. Onlar
Mikelancelonun daxildə, Berrininin isə xarici meydanda yaratdıqları sənət möcüzələrinə
baxırlar. Çünki həmin dahilər o papaların da bilgi sahibi olduqları
informasiyaları emal etməklə məşğul idilər. Onlar məhz təxribatçı idilər. Ancaq
onların xarab etdikləri şeyin yerində böyük sənət inciləri, digərlərinin isə
qorumaq istədikləri şeyin yerində viranələr, kin, nifrət, kiçiklik qaldı. Bəli,
məhz kiçiklik! Nə qədər qəribə və təxribatçı görünsə də, gəlinən nəticə budur
ki, dini, irqi və milli düşünmək kiçiklikdir.
Yəni belə düşünənlər kiçilmir,
kiçiklər belə düşünür. Bütün yaradılış hekayələrinə baxsaq görərik ki, əvvəl
mövcud olan vəhdətdir. Kəsrət, yəni ayrılıma sonradan yaranan prosesdir. Yəni
ayrılıq olmaya da bilərdi. İrqlərin, millətlərin rənglərin fərqi təbii
mövcudiyyətdir. Sadəcə təbiətdən ibarət olan nəsnələrə fəlsəfə yükləyib, onları
məqsədli və planlı şəkildə ayırmağın başqa adı yoxdur; kiçilmək və kiçiltmək. Məsələn,
bütün dünyada hər kəsin sevdiyi, Afrikadakı almaz mədənində çalışan bədbəxt zəncinin
də, ucqar dağ kəndində quruculuqla məşğul olan xoşbəxt kolxozçunun da eyni həyəcanla
dinlədiyi Frederik Şopeni sadəcə polyak bəstəkarı adlandırmaq böyük səhv
olardı. Şopen polyak folklorundan bəhrələndi. Polonezlər, polkalar yazdı. Ancaq
o həmin bu milli-etnik bilgi qaynağını emal etdi. Bütün Yer kürəsində
alternativ bir həyat mənbəyi olaraq, yeni və paralel tarix yaratdı. Bu gün biz
niyə Şopen çalırıq? Yobazlar deyəcəklər ki, "gavur musiqidir, çalmayın.
Xaçpərəstlərin mənəvi hökmranlığıdır, uymayın!" Elə bilirsiniz demirlər?
Eynilə bu cür və bundan da betər sözlər deyirlər. Ancaq Bax, Şopen və digərləri
bütün dünyada musiqi təmayüllü təhsil ocaqlarında məcburi proqram olaraq, tədris
edilir. Kim məcbur edir dünyanı Şopen çalmağa? Bax bu, həmin mənəvi hakimiyyətdir.
Yobazlar düz deyir. Ancaq onlar anlamırlar ki, bu hakimiyyət torpaqları fəth
etmir, dinləri dəyişdirmir, dövlətləri yıxmır, qan tökmür... Elə bunları
anlamadıqları üçün də yobazdırlar. Dediyimiz kimi, bir olanı bölmək, ayırmaq,
uzaqlaşdırnaq böyük insan düşüncəsini kişiltmək deməkdir. Bəzən bizi dünyaya
açılmağa qoymayan şey bizim ifrat və inadçı milliliyimizdir. Buna ehtiyac
varmı? Bizim milli kimliyimiz bizim dərimizin rəngi kimi, dilimiz kimi, relyefimizdən
gələn ümumi xarakterik keyfiyyətlərimiz kimi bir şeydir.
Biz istəsək də, onu
itirə bilmərik. Ancaq ona xüsusi bir məna yükləyərək, düşüncə və məfkurə
yaradıcılığının meydanını daraltmaq bizə böyüklük yox, məhz kiçiklik gətirəcək.
Başa düşməyə çalışmaq lazımdır ki, məsələn, Klod Mone fransız olsa da, Parisin
yağmurlu sabahlarını kətana köçürsə də, o bunu fransız xalqı "ucalsın” deyə
etmirdi. Sebastian Bax alman olsa da, alman folkloru başqa şey idi, Baxın
musiqisi başqa! Bu gün də Qərb musiqisində müxtəlif xalqların milli musiqi alətləri
mövcuddur. Ancaq bizim milli musiqi alətlərimiz kimi onlar da sadəcə
milli-etnik çərçivələr daxilində mövcuddurlar. Unutmayaq ki, indi bütün dünyada
olduğu kimi, bizim ciddi və professional musiqi janrlarında istifadə etdiyimuz
violin, piano, fleyta kimi alətlər də bir zaman foklorik musiqi alətləri idi.
Ancaq onlar böyük düşünən insan fenomenlərinin zəhməti sayəsində milli-etnik əsarətdən
qurtuldular. Və heç də səbəbsiz deyil ki, bu gün bütün dünyada piano, violin,
fleyta çalınır, tar, ney, kamança yox. Çünki biz hələ böyük düşünə bilmirik.
Eyni ucalığa yüksələn şərqlilər, qərblilər, şimallılar, cənublular məhz bundan,
bu mənəvi insan fiqurundakı vahid enerjidən istifadə ediblər. Eyni dinləri müxtəlif
məzhəblərə parçalayan da milli və coğrafi amillərdir. Necə deyərlər, dinin öz
parçaladığı yetmədi, bir də dinin özünü parçaladılar! Bölündükcə kiçilmək adi
fiziki qanundur. İnsan böyük düşünəndə nə olur? Sadəcə beyinlər bir qədər
üşüyür, vəssalam! Çünki, insan məfkurəsi açıq havaya çıxır, öz mənasız və məzmunsuz
tikanlı məntiqini alt-üst edərək, sərhədləri dağıdır, özü-özünə qarşı təxribat
törədir. Bəli, üsyan, təxribat insanın öz məfkurısində baş verməlidir. Çünki
dünyanı Şərqə, Qərbə, müsəlmana, buddistə, zənciyə, ingilisə,
türkə bölən və ən əsası, bu bölgünü təbiət hadisəsi olmaqdan çıxarıb, onu dərin
və uzunmüddətli ziddiyyətə çevirən nə təbiətdir, nə Allah. Bunu edən yalnızca
insan düşüncəsidir. Kiçik, mühafizəkar, cəsarətsiz və ölümlü insan düşüncəsi. Bəli,
ölümlü olan, yəni fani olan nə dünyadır, nə insan həyatı. Fani olan yalnız və
yalnız insan düşüncəsi, insan əfkarıdır. Çünki insanlar kimi, elm sahələri də,
sənət əsərləri də, dövlətlər də, ideologiyalar da ölüb gedir. Yəni fani olur.
Onları əbədi edən isə, yenə də insandır, insan məfkurəsidir. Əbədiyyətin əsil mənası,
əsl məzmunu olan insan!
Fəxrəddin Salim