Bakı 24°C
“Teatr!.. Məsxərədir, məsxərə!”
XX əsrin əvvəllərində C.Cabbarlının “Oqtay Eloğlu” əsərində teatr quruculuğu antiteatr ünsürləri şəraitində elə böyük coşqu ilə gedir, teatr fədaisi Oqtayın “Səhnəmiz yox. Fəqət olmalıdır. Onu da mən yaradacağam” sözləri elə ehtirasla səslənir ki, onun qələbəsinə və böyük gələcəyinə inanırsan. Uzun davam etməyən bir zamandan sonra, elə həmin əsrin sonlarındaca bədii düşüncədə teatr mövzusu yenidən aktuallaşır. Elçinin “Mən sənin dayınam” pyesində teatrın başında “Mən sənət düşgünüyəm. Mən çinovnik ola bilmərəm” deyən Oqtayı “Əşşi, heç teatra gedirdim ki” deyən keçmiş çinovnik əvəzləyir, Cabbarlının “Teatr bir məktəbdir” (“Oqtay Eloğlu” əsərindən) sözləri öz qüvvəsini itirir, Elçinin “Teatr!.. Teatr!.. Məsxərədir, məsxərə!” (“Mən sənin dayınam” pyesindən) sözləri gündəmə gəlir.
Bir vaxtlar “məktəb” deyib qədəm qoyduğumuz, bu gün isə “məsxərə” deyib arxa çevirdiyimiz teatrdan söz düşəndə ilk ağlımıza gələn “teatra niyə gəlmirlər?” sualı olur. Bu sualı hamının dilindən eşidirik, teatra gedənin də, getməyənin də. Rejissor B.Osmanovun dediyi kimi, “qırx il teatra getməyən şair, yaxud ictimai xadim də şikayət edir ki, teatra tamaşaçı gəlmir” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr) .
Həm getmədiyimiz, həm də şikayət etdiyimiz teatr tənqidçi Əsəd Cahangirin sözləri ilə ifadə etsək,
“getdikcə sənət adamları üçün məxsusi qapalı məkana çevrilməyə başlayır. Tamaşanı sənət adamları özləri hazırlayıb, özləri də baxırlar” (“Qurultayqabağı məruzələr” silsiləsindən). İctimai düşüncədə isə “bizə teatr lazımdırmı?” sualı doğur, öz yaşarlığı uğrunda çaba göstərən teatrlarımızın cüzi maddi qazancı, boş tamaşaçı zalları isə bu suala “bəlkə, doğurdan da, bizə teatr lazım deyil” və yaxud “bizim teatra ehtiyacımız yoxdur” və daha başısoyuq şəkildə desək, “teatr ömrünü başa vurmuş sənətdir” cavabını doğurur. Ədəbiyyatşünas alim Rəhim Əliyevin etdiyi xəbərdarlıq bu gün bizə qeyri-ciddi görünür: “Yalançı ciddiyyət üslubunu atmaq lazımdır, dünyada teatrın TV və internetlə necə çarpışdığını qulaqardına vurmaq olmaz. Gələcək baş nazirlərdən biri teatr haqqında Azərbaycan kişisinin ağlına xas qərar da verə bilər”.
Belə bir şeyin baş verməsi hələ ki bizim üçün inanılmazdır, odur ki, yerimizi isti görüb, özümüzü arxayın salırıq. Ancaq deyəsən, teatr zallarında boş kürsülərin, səhnədə baş verənlərdən daha çox telefonu ilə maraqlanan, tamaşanı yarıda buraxan tamaşaçıların sayı artdıqca çox inanılmaz şeylərə inanmalı olacağıq. Bəlkə, elə bu “olacaqlar”dan qaçmaq üçün bir vaxtlar “sənət məbədi” deyib səcdə etdiyimiz teatr səhnəsində bu gün aktyor sənət yox, şou göstərmək bacarığını işə salır, gücü çatdıqca atılıb-düşür, səs telləri imkan verdikcə qışqırır, insafı yol verdikcə söyür. Hırıltılarla müşayiət olunan bu gurultular arxasından isə sanki zavallı aktyorun çəkdiyi bir hayqırtı görsənir: “Mənə bax, mənə diqqət et, mənimlə maraqlan”.
Görəsən kimdir günahkar? Teatrla maraqlanmayan tamaşaçımı, yaxud tamaşaçını maraqlandıra bilməyən teatrmı? Teatra az-çox dəxli olan hər bir kəsin çözmək istədiyi bu sualın cavabında hər iki tərəfin ayağına günah yazmaq mümkün olduğu kimi, haqq qazandırmaq da mümkündür.
Getdikcə maddiləşən sosial mühit, maddi çətinliklər məngənəsi, internet və TV ilə rəqabət, öz maraq və məşğuliyyəti üçün kifayət qədər seçim tapan tamaşaçı-bütün bu baryerləri aşmaq, əlbəttə, teatr üçün heç də asan deyil. Bu asan olmayan məsələnin öhdəsindən gəlmək üçün teatr ortabab sənətə yox deməli, yalnız mükəmməl sənətlə əməkdaşlıq etməlidir. Ortabablığın, bayağılığın hər tin başında dayandığı və həddindən artıq əlçatan olduğu bir zamanda bunları seyr etmək üçün tamaşaçı xüsusi vaxt, mərasim və xərc tələb edən teatra gəlməyəcəkdir. Əyləncə və şou axtaran tamaşaçı bu gün kifayət qədər rahat və sərfəli kanallara malikdir ki, onların təkrarı və ya oxşarı olan teatra getmək onun üçün izafi işdir və onda ümid bir ona qalır ki, bəlkə, fərqlilik, elitarlıq onu teatra cəlb edə, klassik zövqə malik tamaşaçını isə razı sala bilsin.
Teatr kollektiv sənətdir, bu sənətdə hər kəsin öz sözü var, ancaq başlıca söz dramaturqa məxsusdur ki, onun qeyri-peşəkarlığı hətta ən peşəkar teatr işini belə naqis vəziyyətə sala bilər. Bu gün teatrlarımızda dövriyyədə olan bədii material ona hansı şansı verir? İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının aktyoru Vidadi Əliyevin dediklərinə görə belə bir şans çox aşağıdır: “Hər şey ədəbi materiallardan başlayır o da ki, qanedici deyil. Mövzu aktyoru yaxşı oynamağa məcbur etməlidir”.
Əgər teatr repertuarlarını ümumi şəkildə nəzərdən keçirsək, əslində bədii materialdan şikayətlənməyə o qədər də əsasımız yoxdur. Ancaq şikayətimiz, daha doğrusu, narahatlığımız ona görədir ki, repertuarların böyük bir hissəsi klassik və xarici dramaturgiyanın payına düşür. Biz klassikanın əleyhinə deyilik, lakin tənqidçi Əsəd Cahangirin sözləri ilə desək, “dünyanın ən böyük klassikinin sözü belə tamaşaçıya çağdaş dramaturq qədər təsir edə bilməz”. (“Qurultayqabağı məruzələr” silsiləsindən) Akademik Milli Dram Teatrının direktoru, sənətşünaslıq doktoru İ.İsrafilovun müsahibələrindən birində dediyi kimi əgər “tearlarımızın çoxu müasir dramaturgiya baxımından aclıq çəkirsə”, onun klassikaya sığınması başa düşüləndir. Rejissorlarımızın öz şah əsərini yaratmaq üçün klassikaya müraciət etməsində, aktyorlarımızın hələ də Gültəkin, Nargilə, Aydın, Şeyx Sənan, Kefli İsgəndər yaratmaq eşqi ilə yaşamasında da təəccüblü heç nə yoxdur, ancaq təəssüflənəcəyimiz bir şey var ki, dramaturgiyamız hələ də bu obrazları əvəzləyəcək personajlar yarada bilmir.
Repertuar yaratmaq, rejissor və aktyor işinə vasitə olmaqdan o yana gedə bilməyən çağdaş dramaturgiyamızla əməkdaşlıq edən teatrımızın isə bugünkü ağır rəqabət şəraitində neçə illərin sükutunu pozmağa, öz səhnəsində bir gurultu qoparmağa ehtiyacı var. Bu gurultunu isə repertuarlarda onillərlə yer alan əsərlər yox, yalnız yeni mövzu, yeni qəhrəman yarada bilər. Elə qəhrəman ki, Kefli İsgəndər kimi yalnız əsərin deyil, həm də zəmanənin qəhrəmanı olsun. Elə əsər ki, “Ölülər” kimi yalnız Mirzə Cəlil yaradıcılğının deyil, həm də zamanın bədii-estetik sənədinə çevrilsin. Müasir səhnə materiallarına istinadən sorsaq ki, “kimidir bu günün qəhrəmanı?” və yaxud “hansı əsərdir bu günü gələcəyə daşıyacaq bədii-estetik sənəd?” suala cavab verməkdə çətinlik çəkərik.
Ancaq məsələnin daha rahat çözümünü elə qələm sahibləri özləri tapırlar. Belə bir əsərin yaranmasını gələcəyin işi hesab edib, müsahiblərini arxayın özlərini toxtaq salanlara professor Y.Qarayevin bir fikrini xatırlatmaq istərdik: “Yazıcı ücün, dramaturq ücün müasir zaman həmişə mürəkkəb və ziddiyyətli olmuşdur. Lakin həqiqi sənətkarlar bu ziddiyyətlərdən baş cıxarmaq ücün dayanıb müasirliyin tarixə cevrilməsini gözləməmişlər”. Doğrudan da, əgər gözləsəydilər, biz nə Məstəli şahı, nə Hacı Qaranı, nə Növruzəlini, nə də Usta Zeynalı tanıya bilərdik. Dəyişən dövran hətta Şekspir istedadına belə Axundzadənin, Mirzə Cəlilin görüdüyü işi görmək şansını verməzdi. Zəmanəmizin insanı isə hələ də səhnəyə yol almaq üçün öz ədəbi vəsiqəsini gözləməkdə, bu günkü ədəbi nəsil isə bu fürsəti əldən verməkdədir.
Səhnəsə öz qəhrəmanlarını gözləyir. Əlbəttə, o, qəhrəmansız da deyil. Ancaq bu qəhrəmanlar yalnız elə əsərin qəhrəmanı olaraq qalırlar, səhnədən kənara yol ala, teatrın divarlarını aşıb müzakirələr mövzusuna, yaddaşların sakininə, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin simvoluna çevrilə bilmirlər. Pərdənin düşməsi ilə hər şey də bitir, Y.Qarayevin sözləri ilə desək, “elə bir pyes göstərmək cətindir ki, tamaşadan sonra biz “kimdir müqəssir?”, “kimdir haqlı?” sualları üzərində düşünək, mübahisə edək və həqiqəti tapmaqda özümüz də iştirak edək”.
Bədii material məsələsində biz teatrı narazı, ədəbi tənqidi narahat görsək də, dramaturqlarımız bədbin deyillər. Çağdaş dramaturgiyamızın ən məhsuldar imzalarından biri və ya bəlkə də, birincisi olan Əli Əmirli bu gün dramaturgiyamızın “qızıl da olmasa, ən azı, gümüş dövrü” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr) yaşadığına inanır.
Əlbəttə, tez-tez teatr afişalarında öz adını görən, premyeralara dəvətnamə verən, tamaşaçı alqışları altında öz əsərini seyr edən dramaturqun öz uğurlarından danışması təbiidir. Ancaq təbii olmayan odur ki, dramaturqun bu uğru nə dramaturgiyamızın, nə də teatrımızın uğruna çevrilmir. Rəqabətin çox zəif olduğu, bəlkə də heç olmadığı bir şəraitdə teatr afişalarına yol tapmaq çətin olmadığı kimi “məni fahişə edən dünyanı fahişəxanaya döndərəcəyəm” sözlərini alqışlayan (“Yaşlı xanımın gəlişi” 2014-cü il, 8 oktyabr) tamaşaçının alqışlarını qazanmaq da çətin deyil. Bunun üçün aktyorun pafoslu deyimi, nümayişkaranə ədası kifayət edər.
Ümumiyyətlə, çağdaş dramaturgiyamızda alqışa tamarzı mətnlər kifayət qədərdir ki, onları dinlədikcə fransız filosofu Deni Didronun sözləri yada düşür: “Ey dram yazan şairlər! Ən yaxşı təqdir və tərif gözəl bir şeirdən sonra guruldayan alqış səsləri deyil, siz buna çalışmamalısınız, ən yaxşı təqdir uzun və qeyri-ixtiyari sükutdan sonra ürəkdən qopan dərin köks ötürməkdədir ki, o, qəlbə yüngüllük gətirir”.
“Bugünkü Azərbaycan teatrı öz zəhmli və möhtəşəm pərdələri ilə tamaşaçını əvvəllər olduğu kimi həyəcanlandıra bilmir”. “Qobustan” jurnalının əməkdaşı Narıngülün “Teatr yaxşı pyesi heç vaxt qaytarmır” yazısında gəldiyi bu qənaətə biz də şərikik. Elçin yaradıcılığında meydana çıxan intellektual dram janrının Kamal Abdullanın tarixi mövzuda yazdığı “Şah və şair”, Vaqif Səmədoğlunun “Gener alın son əmri” əsərləri ilə də Azərbaycan səhnəsində yeri genişləndikcə, hiss-həyəcanın yeri daralır. Bəlkə, hiss-həyəcan, fransız filosofu Didronun dediyi “dərin köks ötürmələr” beyin və texnologiya əsrinin insanı olan XXI əsr tamaşaçısına görə deyil? Ancaq fikrimizcə, az qala həyatının hər bir sahəsində beynini istismara verən çağdaş tamaşaçının, bəlkə, həmişəkindən daha artıq hiss və həyəcanın dili ilə danışmağa ehtiyacı var. Söz qalağına, fikir yığınına çevrilmiş müasir səhnə materialları bu ehtiyacı ödəmir. Azərbaycan səhnəsi ardıcıl motivasiyanın, maraqlı hadisənin, təsirli vəziyyətlərin, çəkili xarakterlərin yoxluğundan əziyyət çəkir. Bu gün səhnə ya həyatın surətini çıxarır, ya onu pis şəkildə yamsılayır, ya da həyat yazıçı uydurmalarında əcaibləşir.
İnsanı Yer üzünün ən çirkin məxluqu kimi təqdim edən Elçinin “Teleskop” pyesində elə çılpaq ifşa və birbaşa deyim tərzi var ki, mətnaltı konteksdə demək olar ki, heç nə qalmır. Bu əsərdə axirətdə ruhlar arasnda belə bir söhbət baş verir:
“Kişi: Mən axmaq kiminçün yığırdım o pulları? Özümlə bura gətirəcəkdim?
Qadın: Keçid stansiyasının tarixində cəmi bir dəfə belə hadisə olub.
Kişi: Nə hadisə?
Qadın: Bir dəfə azərbaycanlı özü ilə bura pul keçirmişdi.
Kişi: Bəs pulu necə keçirdi?
Qadın: Məsələ bundadır də. İndiyə qədər başa düşə bilmirlər ki, o azərbaycanlı pulu bura necə keçirmişdi”.
Cəmiyyətin məhsulu olan deyim və fikirləri yenidən səhnə vasitəsi ilə ona ötürmək heç bir əhəmiyyət daşımadığı kimi, həddən artıq kobud səslənir və səhnəni adiləşdirir.
Dramaturq Firuz Mustafanın etirafına görə “bu gün səhnə öz dramatizmində küçəyə uduzur” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr), ədəbiyyat da bu məğlubiyyətdən qalib çıxmaq üçün küçəni heç bir bədii aşılama keçirmədən – birbaşa səhnəyə gətirir.
Reyhan. Bilirik imkanlarınız genişdir.
Orxan . Əlbəttə, genişdir, yerazam da, bə! Özü də Naxçıvan motoru ilə. (Əli Əmirli “Mən səni sevirəm” pyesi)
Bu gün Azərbaycan teatrının müasir həyatımıza çox az hallarda açılan pərdələrinin çağdaş dövrümüzün problem və reallıqlarına laqeyd qaldığını demək olmaz. Cəmiyyətin nöqsanlarını ifşa etməyi yazıçılıq cəsarəti və vəzifəsi kimi dərk edən dramaturqlarımız bəzən tənqid pafosuna elə güc verir ki, səhnə meydan, ən yaxşı halda isə publisistik tribunaları xatırladır. Bu tribunada qəhrəman bəzən səsinin gücünü və oyunbazlıq məharətini işə salaraq, eninə-uzununa bütün instansiyaları qamçılayır, tənqid və ifşa adına hər nə varsa, ürəyini boşaldır (Əfqan “Oliqarx”da), bəzən sosial və mənəvi eybəcərliklərdən şikayət edir (Elçin “Şekspir”, “Teleskop”da), bəzən də (Ə.Əmirli “Hasarın o üzü”, “Mən səni sevirəm”də) öyüd-nəsihətə keçir. Səhnə isə nə şikayətlər, nə mühazirələr, nə də moizələr üçün münasib tribuna olmadığı kimi, tamaşaçı da uyğun dinləyici deyildir. Əgər bütün bunlar söz qalağından çıxıb hadisəyə çevrilməyəcəksə, bu hadisələr də öz növbəsində tamaşaçını dinləyici olmaqdan xilas edib, ona səhnədə gördüklərini hiss etmək, yaşamaq şansı verməyəcəksə, çətin ki, elə-belə də informasiya, söz, fikir nəhrinə düşən XXI əsr insanı üçün teatra gəliş təsadüfə yox, vərdişə dönsün .
Səhnəyə problem gətirmək, ondan danışmaq çox azdır, bu tamaşaçının özünün də görə biləcəyi bir işdir, əsas olan onu ifadə etməkdir. Tənqidçi Əsəd Cahangir çağdaş dramaturgiyamızda “tərəzinin necə yazmaq gözü bəzən yüngülləşib, amma əvəzində nə yazmaq gözü ağırlaşıb” deyəndə tamamilə haqlıdır. Bu tərəzinin ağırlaşan “nə” gözü bəlkə, teatrın XIX əsrin bixəbər, cahil tamaşaçısına açılan pərdələri üçün bir məziyyət ola bilərdi. Amma internet və televiziya əsrinin tamaşçısı üçün bu nə sirdir, nə də anlaşılmaz həqiqət. Gündəlik söhbətlərinin, mübahisələrinin, müşahidələrinin mövzusu olan bu “nələri” təkrar teatr səhnəsindən eşitmək üçün o, teatra gəlməyəcək. Doğrudan da, “Həkim xəstənin əlinə baxmasa, ac qalar” (Ə.Əmirli “Hasarın o üzü”) “Camaat dəftərə pul tapmır, bu kitab satır” (Əfqan “Oliqarx”) kimi çeynənmiş fikirləri təkrar teatr səhnəsindən eşitmək üçün tamaşaçı nəyə görə vaxtını və pulunu xərcləməlidir? Hətta şən-şaqraq musiqilər (“Oliqarx” tamaşası) bu gün çox dəbdə olan meyxana nömrəsi (“Mən səni sevirəm”), “son zəng” tədbiri kimi çal-çağırlı geniş bir səhnə (“Mənim ağ göyərçinim”) və yaxud ayrı-ayrı tamaşalarda tez-tez rastlaşdığımız oyunbazlıqlar belə tamaşaçını buna vadar edə bilməz və artıq göründüyü kimi etmir də. Qarşı tərəfin bunu qəbul etməsindən, daha doğrusu, etiraf etməsindən asılı olmayaraq “Qobustan” jurnalının əməkdaşının dedikləri reallığı əks etdirir: “Tamaşa zallarında tamaşaçı qıtlığı və ümumniyyətlə, teatra marağın azalması açıq-aydın hiss olunur” (“Teatr yaxşı pyesi heç vaxt qaytarmır” , Qobustan. 2014, yaz).
Bir də açıq-aydın hiss olunan odur ki, səhnə sanki mövzu qıtlığı yaşayır, o, getdikcə yekrəngləşir. Səhnəyə daxil olan az qala hər yeni material sanki həyata pul və vəzifənin yaratdığı mənzərələr və konfliktlər çərçivəsindən növbəti baxışa çevrilir. Pulun əsrinə, vəzifənin quluna çevrilmiş insanlar nəinki müxtəlif sərlövhəli, hətta müxtəlif imzalı bir bədii mətndən digərinə ayaq almaqdadırlar. Tənqidçi Ə.Cahangirin sözlərinə inansaq (ancaq hələ də inanmaq istəmir, bunun belə olmadığına ən azından ümid edirik), “imkan və vəzifə hətta teartlarda dramaturq lojası tutmağın şərtinə çevrilibsə” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr), az qala hər yerdə ağıl və istedadı gücsüz bir rəqibə çevirib meydanda at oynadırsa, bu heç də o demək deyil ki, o, ədəbiyyatdan da digər mövzuları uzaqlaşdırıb, səhnədə də meydan sulamalıdır. Həyatın bu qədər sadə və bəsit təhlili tamaşaçı marağı və diqqətini qazana bilməz.
Biz bu gün getdikcə mürəkkəbləşən, qəlizləşən bir dünyada yaşamaqdayıq ki, bu dünya “Mənim ağ göyərçinim” pyesində olduğu kimi hind kinolarında işlənmiş, nəinki işlənmiş, artıq tükənmiş, tamaşaçını təngə gətirmiş mövzu-motivin daha zəif bir variantında, “Oliqarx”ın deyintilərində, “Hasarın o biri üzü”nün nağılvari süjetində, “Mən səni sevirəm”in bəsit konfliktində, “Teleskop”, “Şekspir” pyeslərinin mücərrəd-mistik yanaşmalarında ifadə oluna bilməz. Və bu dünyanın insanı-zəmanəmizin qəhrəmanı Azərbaycan səhnəsinə hələ də öz yolunu gözlərkən tarixi qəhrəmanlarımız tez-tez bu səhnəyə gəlməkdədirlər. Ənənəvi olaraq bizdə sanbal qazanmağın və uğur əldə etməyin ən kəsə yolu olan tarixi mövzu bu gün də dəbdədir. Tamaşaçı səhnədə özündən çox əcdadlarını görür, desək, səhv etmərik.
Sanki sovet dövrü ədəbiyatının tarixə münasibətdə buraxdığı səhv və xətaları düzəltmək kimi bir missiyanı boynuna götürmüş çağdaş dramaturgiyamızın xüsusi bir səylə tarixə sadiqlik nümayiş etdirməsinə baxmayaraq, öz əvvəlki nailiyyətlərindən çox uzaqdır, məsələn, müəllifin özünün də etiraf etdiyi kimi tarixi faktlara istinad edən “Şah Qacar” əsəri bu faktlara etina etməyən “Vaqif” əsəri kimi möhtəşəm bir səhnə taleyi yaşaya bilmir. Gəlin, bunu yalnız bugünkü tamaşaçının teatra olan münasibətinin ayağına yazmayaq. Axı onu da nəzərə almaq lazımdır ki, tamaşaçı teatra yalnız tarixə baxmaq və tarixi öyrənmək üçün gəlməz. “Vaqif” əsəri yanlış münasibətinə baxmayaraq tarixi motivləşdirə, onu bir insan taleyinin fonunda verə bilmişdi. Səhnə yalnız tarixi fakt və sənədlərin dili ilə danışırsa, o, məlumatlı tamaşaçı üçün darıxdırıcı təkrarçılığa, məlumatsız tamaşaçı üçün isə cansıxıcı mühazirəyə çevriləcək. Bu cür mühazirəçilik üslubu seçmiş çağdaş dramaturgiyamız tarixi təfsilatları hadisələrin içinə ala bilməyəndə daha kəsə bir yol seçir. Qəhrəman üzünü tamaşaçıya, ən yaxşı halda isə digər obraza tutaraq tarix danışır. Hətta H.Mirələmovun “Gəncə qapıları” pyesində bu cür mühazirə üçün xüsusi obraz - Tarixçi obrazı yaradılmışdır. Ə.Əmirlinin “Şah Qacar” əsərində tarixi nəqletmələri tez-tez dinləməli oluruqsa, H.Mirələmovun “Gəncə qapıları” əsərində isə giriş, inkişaf və hətta həll də bu cür söhbətlərdə baş verir.
Bu gün çağdaş dramaturgiyamız tarixi istədiyi kimi doğrayıb biçən əski ənənəyə qarşı çıxırsa, tarixi həqiqəti yazıçı təxəyyülünün, hadisəçiliyin qurbanı olmaqdan xilas edirsə, bu o demək deyil ki, tamaşa boyunca səhnənin dəyişən görüntüləri tarix kitablarının çevrilən səhifələrindən başqa bir şey olmamalı, tarixi hadisənin inkişaf və həlli elə süjetin inkişaf və həllinə çevrilməlidir. Əgər bədii konflikt “Hökmdar və qızı”, “Şah Qacar”, “Gəncə qapıları” əsərlərində olduğu kimi tarixi konfliktlər üzərində qurulursa, tamaşaçı onun həyəcanını keçirə, marağını yaşaya, ən əsası isə təəssüratını qəlbində apara bilməz. Odur ki, bu əsərlərdə tamaşaçıya İbrahimxəlil xanın, Qacarın, Cavad xanın ölümünü gözləməkdən başqa bir iş və qayğı qalmır.
Öz repertuarında tarixi mövzuya geniş yer verən milli teatrımızın səhnəsində baş alıb gedən “tarixi mühazirələr” Viktor Hüqonun “Mariya Tüdor” pyesinin “Qadın məhəbbəti” adı altında tamaşasında tarixi fəlsəfə ilə əvəzlənir. Tamaşaçı tarixin kitablardan görünməyən, tədqiqatlardan bəlli olmayan tərəflərini seyr edir. Sənətdə, o cümlədən də səhnədə kimliyindən asılı olmayaraq obraz insan, miqyasından asılı olmayaraq hadisə tale kimi təqdim olunub çözülmürsə, bu tamaşaçını maraqlandıra bilməz. Doğrudur, Ə.Əmirli “Şah Qacar” pyesində Qacarı yalnız bir hökmdar kimi yox, həm də insan kimi çözmək istəmiş, onun qorxularını, ağrı və iztirablarını səhnəyə gətirməyə cəhd etmişdir. Ancaq çox təəssüf ki, bu elə cəhd olaraq da qalmışdır. Bu yaşantılar əsərdə müəyyən bir hadisədə motivləşmədiyindən, yalnız qəhrəmanın giley-güzar və şikayətlərinin mövzusu olaraq qaldığından Qacar “tragik qəhrəman” iddiasını “deyingən insan”a güzəştə getməli olur.
Ancaq görünür, tarix bizim zəif yerimizdir. Bu mövzuda yazılmış zəif bir əsər belə tamaşa zalını güclü alqışlara qərq edir. Çağdaş tarixi pyeslərin tamaşası boyunca hətta o qədər alqış səsləri eşidirsən ki, bu, alqışsevər dramaturqlarımız üçün yaxşı təsəlli və ilham mənbəyi ola bilər. Ancaq unudulur ki, bu günün məhəbbətini qazanan tarixi əsər, sabahın çox böyük töhməti ilə üz-üzə qala da bilər.
Normalda tamaşaçı alqışı gözəl bir aktyor ifasına yönəlməlidir. Ancaq Azərbaycan tamaşaçısı zəif bir aktyor oynunu da alqışlaya, hətta onun üçün ayağa da qalxa bilər, yetər ki, aktyor müsbət bir obrazı oynasın, müdriklər kimi filosofluq, mələklər kimi xeyirxahlıq, qəhrəmanlar kimi fədakarlıq etsin. İstənilən digər bir əsər isə bu rəqabətdə çağdaş dramaturgiyamızın səhnəyə çıxardığı tarixi əsərlərə uduza bilər. Onların səhnəyə gətirdiyi vətəndsaşlıq və qəhrəmanlıq pafoslu mətnlər aktyoru ifa yox, çıxış üslubuna, emosional deyimə, tamaşaçını isə təntənə və gurultuya elə alışdırır ki, aktyor hətta ölüm yatağında can verən M.F.Axundzadənin son sözlərini yüksək pafosla ifadəsindən əl çəkə, tamaşaçı isə qəhrəmanın ölümünü alqışlamaqdan özünü saxlaya bilmir (“Qürbətdən gələn məktublar” tamaşası, 12 oktyabr).
İ.Əfəndiyevin 90-cı illərdə səhnəyə gətirdiyi “Hökmdar və qızı” tarixi pyesinin açdığı üslub təmayülə çevrilmiş, səhnə materiallarına istinadən demək olar ki, sovet ədəbiyyatındakı tarixi təhrif çağdaş dramaturgiyamızda öz yerini tarixi tərifə vermişdir. Özümüzü tərif, düşmənlərimizi isə təhqir edib alçaltdıqca sanki öz vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirir, erməniləri səhnədə klounlaşdırıb onlara güldükcə ağrılarımıza məlhəm çəkir, erməni, gürcü qızlarını çar məmurlarının yatağına saldıqca intiqamımızı alır, rus generalı Sisyanovu, gürcü çarı Georgini rəzilləşdirdikcə tarixi məğlubiyyətlərimizin acısını çıxırıq. Tarixi qəhrəmanlarımızın alovlu nitqlərinin, vətəndaşlıq çıxışlarının aktyor ifasında daha da güclənən təntənəsində elə məst oluruq ki, erməni dlindən:
“Vanya: “Ey əlahəzrət, biz erməni xalqının dərdi böyükdür. Dünyanın hər yerinə səpələnmiş biz ermənilər yurdsuz-yuvasız olmuşuq” (İ.Əfəndiyev “Hökmdar və qızı”).
“Revaz: Biz ermənilər, doğurdan da, bədbəxtik, yazığıq” (H.Mirələmov “Gəncə qapıları”) sözlərini eşidərkən onların halına acımaqdan və gülməkdən başqa bir işimiz qalmır.
İbrahimxəlil xanın siyasi iflasına (İ.Əfəndiyev “Hökmdar və qızı”), Cavad xanın məğlubiyyətinə (H.Mirələmov “Gəncə qapıları”) baxmayaraq, qalibiyyət havası başımızı elə dumanlandırır ki, teatrın divarlarından o yana bizi gözləyən reallıqlarda belə bu duman bizim başımızdan çətin çəkilir.
Biz teatr səhnələrində nağıllarda olduğu kimi özümüzü azmanlar düşmənlərimiz isə cırtdanlar kimi təqdim edib tariximizi nağıllaşdırdıqca, özümüzü də uyquya verir, ancaq bir şeyi unuduruq ki, nağıllar insanı yalnız uşaqlıq yaşlarında inandırır və maraqlandırır, böyüdükcə onlara olan inam da, maraq da itməyə başlayır.
Aynurə Mustafayeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Bir vaxtlar “məktəb” deyib qədəm qoyduğumuz, bu gün isə “məsxərə” deyib arxa çevirdiyimiz teatrdan söz düşəndə ilk ağlımıza gələn “teatra niyə gəlmirlər?” sualı olur. Bu sualı hamının dilindən eşidirik, teatra gedənin də, getməyənin də. Rejissor B.Osmanovun dediyi kimi, “qırx il teatra getməyən şair, yaxud ictimai xadim də şikayət edir ki, teatra tamaşaçı gəlmir” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr) .
Həm getmədiyimiz, həm də şikayət etdiyimiz teatr tənqidçi Əsəd Cahangirin sözləri ilə ifadə etsək,
“getdikcə sənət adamları üçün məxsusi qapalı məkana çevrilməyə başlayır. Tamaşanı sənət adamları özləri hazırlayıb, özləri də baxırlar” (“Qurultayqabağı məruzələr” silsiləsindən). İctimai düşüncədə isə “bizə teatr lazımdırmı?” sualı doğur, öz yaşarlığı uğrunda çaba göstərən teatrlarımızın cüzi maddi qazancı, boş tamaşaçı zalları isə bu suala “bəlkə, doğurdan da, bizə teatr lazım deyil” və yaxud “bizim teatra ehtiyacımız yoxdur” və daha başısoyuq şəkildə desək, “teatr ömrünü başa vurmuş sənətdir” cavabını doğurur. Ədəbiyyatşünas alim Rəhim Əliyevin etdiyi xəbərdarlıq bu gün bizə qeyri-ciddi görünür: “Yalançı ciddiyyət üslubunu atmaq lazımdır, dünyada teatrın TV və internetlə necə çarpışdığını qulaqardına vurmaq olmaz. Gələcək baş nazirlərdən biri teatr haqqında Azərbaycan kişisinin ağlına xas qərar da verə bilər”.
Belə bir şeyin baş verməsi hələ ki bizim üçün inanılmazdır, odur ki, yerimizi isti görüb, özümüzü arxayın salırıq. Ancaq deyəsən, teatr zallarında boş kürsülərin, səhnədə baş verənlərdən daha çox telefonu ilə maraqlanan, tamaşanı yarıda buraxan tamaşaçıların sayı artdıqca çox inanılmaz şeylərə inanmalı olacağıq. Bəlkə, elə bu “olacaqlar”dan qaçmaq üçün bir vaxtlar “sənət məbədi” deyib səcdə etdiyimiz teatr səhnəsində bu gün aktyor sənət yox, şou göstərmək bacarığını işə salır, gücü çatdıqca atılıb-düşür, səs telləri imkan verdikcə qışqırır, insafı yol verdikcə söyür. Hırıltılarla müşayiət olunan bu gurultular arxasından isə sanki zavallı aktyorun çəkdiyi bir hayqırtı görsənir: “Mənə bax, mənə diqqət et, mənimlə maraqlan”.
Görəsən kimdir günahkar? Teatrla maraqlanmayan tamaşaçımı, yaxud tamaşaçını maraqlandıra bilməyən teatrmı? Teatra az-çox dəxli olan hər bir kəsin çözmək istədiyi bu sualın cavabında hər iki tərəfin ayağına günah yazmaq mümkün olduğu kimi, haqq qazandırmaq da mümkündür.
Getdikcə maddiləşən sosial mühit, maddi çətinliklər məngənəsi, internet və TV ilə rəqabət, öz maraq və məşğuliyyəti üçün kifayət qədər seçim tapan tamaşaçı-bütün bu baryerləri aşmaq, əlbəttə, teatr üçün heç də asan deyil. Bu asan olmayan məsələnin öhdəsindən gəlmək üçün teatr ortabab sənətə yox deməli, yalnız mükəmməl sənətlə əməkdaşlıq etməlidir. Ortabablığın, bayağılığın hər tin başında dayandığı və həddindən artıq əlçatan olduğu bir zamanda bunları seyr etmək üçün tamaşaçı xüsusi vaxt, mərasim və xərc tələb edən teatra gəlməyəcəkdir. Əyləncə və şou axtaran tamaşaçı bu gün kifayət qədər rahat və sərfəli kanallara malikdir ki, onların təkrarı və ya oxşarı olan teatra getmək onun üçün izafi işdir və onda ümid bir ona qalır ki, bəlkə, fərqlilik, elitarlıq onu teatra cəlb edə, klassik zövqə malik tamaşaçını isə razı sala bilsin.
Teatr kollektiv sənətdir, bu sənətdə hər kəsin öz sözü var, ancaq başlıca söz dramaturqa məxsusdur ki, onun qeyri-peşəkarlığı hətta ən peşəkar teatr işini belə naqis vəziyyətə sala bilər. Bu gün teatrlarımızda dövriyyədə olan bədii material ona hansı şansı verir? İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrının aktyoru Vidadi Əliyevin dediklərinə görə belə bir şans çox aşağıdır: “Hər şey ədəbi materiallardan başlayır o da ki, qanedici deyil. Mövzu aktyoru yaxşı oynamağa məcbur etməlidir”.
Əgər teatr repertuarlarını ümumi şəkildə nəzərdən keçirsək, əslində bədii materialdan şikayətlənməyə o qədər də əsasımız yoxdur. Ancaq şikayətimiz, daha doğrusu, narahatlığımız ona görədir ki, repertuarların böyük bir hissəsi klassik və xarici dramaturgiyanın payına düşür. Biz klassikanın əleyhinə deyilik, lakin tənqidçi Əsəd Cahangirin sözləri ilə desək, “dünyanın ən böyük klassikinin sözü belə tamaşaçıya çağdaş dramaturq qədər təsir edə bilməz”. (“Qurultayqabağı məruzələr” silsiləsindən) Akademik Milli Dram Teatrının direktoru, sənətşünaslıq doktoru İ.İsrafilovun müsahibələrindən birində dediyi kimi əgər “tearlarımızın çoxu müasir dramaturgiya baxımından aclıq çəkirsə”, onun klassikaya sığınması başa düşüləndir. Rejissorlarımızın öz şah əsərini yaratmaq üçün klassikaya müraciət etməsində, aktyorlarımızın hələ də Gültəkin, Nargilə, Aydın, Şeyx Sənan, Kefli İsgəndər yaratmaq eşqi ilə yaşamasında da təəccüblü heç nə yoxdur, ancaq təəssüflənəcəyimiz bir şey var ki, dramaturgiyamız hələ də bu obrazları əvəzləyəcək personajlar yarada bilmir.
Repertuar yaratmaq, rejissor və aktyor işinə vasitə olmaqdan o yana gedə bilməyən çağdaş dramaturgiyamızla əməkdaşlıq edən teatrımızın isə bugünkü ağır rəqabət şəraitində neçə illərin sükutunu pozmağa, öz səhnəsində bir gurultu qoparmağa ehtiyacı var. Bu gurultunu isə repertuarlarda onillərlə yer alan əsərlər yox, yalnız yeni mövzu, yeni qəhrəman yarada bilər. Elə qəhrəman ki, Kefli İsgəndər kimi yalnız əsərin deyil, həm də zəmanənin qəhrəmanı olsun. Elə əsər ki, “Ölülər” kimi yalnız Mirzə Cəlil yaradıcılğının deyil, həm də zamanın bədii-estetik sənədinə çevrilsin. Müasir səhnə materiallarına istinadən sorsaq ki, “kimidir bu günün qəhrəmanı?” və yaxud “hansı əsərdir bu günü gələcəyə daşıyacaq bədii-estetik sənəd?” suala cavab verməkdə çətinlik çəkərik.
Ancaq məsələnin daha rahat çözümünü elə qələm sahibləri özləri tapırlar. Belə bir əsərin yaranmasını gələcəyin işi hesab edib, müsahiblərini arxayın özlərini toxtaq salanlara professor Y.Qarayevin bir fikrini xatırlatmaq istərdik: “Yazıcı ücün, dramaturq ücün müasir zaman həmişə mürəkkəb və ziddiyyətli olmuşdur. Lakin həqiqi sənətkarlar bu ziddiyyətlərdən baş cıxarmaq ücün dayanıb müasirliyin tarixə cevrilməsini gözləməmişlər”. Doğrudan da, əgər gözləsəydilər, biz nə Məstəli şahı, nə Hacı Qaranı, nə Növruzəlini, nə də Usta Zeynalı tanıya bilərdik. Dəyişən dövran hətta Şekspir istedadına belə Axundzadənin, Mirzə Cəlilin görüdüyü işi görmək şansını verməzdi. Zəmanəmizin insanı isə hələ də səhnəyə yol almaq üçün öz ədəbi vəsiqəsini gözləməkdə, bu günkü ədəbi nəsil isə bu fürsəti əldən verməkdədir.
Səhnəsə öz qəhrəmanlarını gözləyir. Əlbəttə, o, qəhrəmansız da deyil. Ancaq bu qəhrəmanlar yalnız elə əsərin qəhrəmanı olaraq qalırlar, səhnədən kənara yol ala, teatrın divarlarını aşıb müzakirələr mövzusuna, yaddaşların sakininə, mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin simvoluna çevrilə bilmirlər. Pərdənin düşməsi ilə hər şey də bitir, Y.Qarayevin sözləri ilə desək, “elə bir pyes göstərmək cətindir ki, tamaşadan sonra biz “kimdir müqəssir?”, “kimdir haqlı?” sualları üzərində düşünək, mübahisə edək və həqiqəti tapmaqda özümüz də iştirak edək”.
Bədii material məsələsində biz teatrı narazı, ədəbi tənqidi narahat görsək də, dramaturqlarımız bədbin deyillər. Çağdaş dramaturgiyamızın ən məhsuldar imzalarından biri və ya bəlkə də, birincisi olan Əli Əmirli bu gün dramaturgiyamızın “qızıl da olmasa, ən azı, gümüş dövrü” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr) yaşadığına inanır.
Əlbəttə, tez-tez teatr afişalarında öz adını görən, premyeralara dəvətnamə verən, tamaşaçı alqışları altında öz əsərini seyr edən dramaturqun öz uğurlarından danışması təbiidir. Ancaq təbii olmayan odur ki, dramaturqun bu uğru nə dramaturgiyamızın, nə də teatrımızın uğruna çevrilmir. Rəqabətin çox zəif olduğu, bəlkə də heç olmadığı bir şəraitdə teatr afişalarına yol tapmaq çətin olmadığı kimi “məni fahişə edən dünyanı fahişəxanaya döndərəcəyəm” sözlərini alqışlayan (“Yaşlı xanımın gəlişi” 2014-cü il, 8 oktyabr) tamaşaçının alqışlarını qazanmaq da çətin deyil. Bunun üçün aktyorun pafoslu deyimi, nümayişkaranə ədası kifayət edər.
Ümumiyyətlə, çağdaş dramaturgiyamızda alqışa tamarzı mətnlər kifayət qədərdir ki, onları dinlədikcə fransız filosofu Deni Didronun sözləri yada düşür: “Ey dram yazan şairlər! Ən yaxşı təqdir və tərif gözəl bir şeirdən sonra guruldayan alqış səsləri deyil, siz buna çalışmamalısınız, ən yaxşı təqdir uzun və qeyri-ixtiyari sükutdan sonra ürəkdən qopan dərin köks ötürməkdədir ki, o, qəlbə yüngüllük gətirir”.
“Bugünkü Azərbaycan teatrı öz zəhmli və möhtəşəm pərdələri ilə tamaşaçını əvvəllər olduğu kimi həyəcanlandıra bilmir”. “Qobustan” jurnalının əməkdaşı Narıngülün “Teatr yaxşı pyesi heç vaxt qaytarmır” yazısında gəldiyi bu qənaətə biz də şərikik. Elçin yaradıcılığında meydana çıxan intellektual dram janrının Kamal Abdullanın tarixi mövzuda yazdığı “Şah və şair”, Vaqif Səmədoğlunun “Gener alın son əmri” əsərləri ilə də Azərbaycan səhnəsində yeri genişləndikcə, hiss-həyəcanın yeri daralır. Bəlkə, hiss-həyəcan, fransız filosofu Didronun dediyi “dərin köks ötürmələr” beyin və texnologiya əsrinin insanı olan XXI əsr tamaşaçısına görə deyil? Ancaq fikrimizcə, az qala həyatının hər bir sahəsində beynini istismara verən çağdaş tamaşaçının, bəlkə, həmişəkindən daha artıq hiss və həyəcanın dili ilə danışmağa ehtiyacı var. Söz qalağına, fikir yığınına çevrilmiş müasir səhnə materialları bu ehtiyacı ödəmir. Azərbaycan səhnəsi ardıcıl motivasiyanın, maraqlı hadisənin, təsirli vəziyyətlərin, çəkili xarakterlərin yoxluğundan əziyyət çəkir. Bu gün səhnə ya həyatın surətini çıxarır, ya onu pis şəkildə yamsılayır, ya da həyat yazıçı uydurmalarında əcaibləşir.
İnsanı Yer üzünün ən çirkin məxluqu kimi təqdim edən Elçinin “Teleskop” pyesində elə çılpaq ifşa və birbaşa deyim tərzi var ki, mətnaltı konteksdə demək olar ki, heç nə qalmır. Bu əsərdə axirətdə ruhlar arasnda belə bir söhbət baş verir:
“Kişi: Mən axmaq kiminçün yığırdım o pulları? Özümlə bura gətirəcəkdim?
Qadın: Keçid stansiyasının tarixində cəmi bir dəfə belə hadisə olub.
Kişi: Nə hadisə?
Qadın: Bir dəfə azərbaycanlı özü ilə bura pul keçirmişdi.
Kişi: Bəs pulu necə keçirdi?
Qadın: Məsələ bundadır də. İndiyə qədər başa düşə bilmirlər ki, o azərbaycanlı pulu bura necə keçirmişdi”.
Cəmiyyətin məhsulu olan deyim və fikirləri yenidən səhnə vasitəsi ilə ona ötürmək heç bir əhəmiyyət daşımadığı kimi, həddən artıq kobud səslənir və səhnəni adiləşdirir.
Dramaturq Firuz Mustafanın etirafına görə “bu gün səhnə öz dramatizmində küçəyə uduzur” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr), ədəbiyyat da bu məğlubiyyətdən qalib çıxmaq üçün küçəni heç bir bədii aşılama keçirmədən – birbaşa səhnəyə gətirir.
Reyhan. Bilirik imkanlarınız genişdir.
Orxan . Əlbəttə, genişdir, yerazam da, bə! Özü də Naxçıvan motoru ilə. (Əli Əmirli “Mən səni sevirəm” pyesi)
Bu gün Azərbaycan teatrının müasir həyatımıza çox az hallarda açılan pərdələrinin çağdaş dövrümüzün problem və reallıqlarına laqeyd qaldığını demək olmaz. Cəmiyyətin nöqsanlarını ifşa etməyi yazıçılıq cəsarəti və vəzifəsi kimi dərk edən dramaturqlarımız bəzən tənqid pafosuna elə güc verir ki, səhnə meydan, ən yaxşı halda isə publisistik tribunaları xatırladır. Bu tribunada qəhrəman bəzən səsinin gücünü və oyunbazlıq məharətini işə salaraq, eninə-uzununa bütün instansiyaları qamçılayır, tənqid və ifşa adına hər nə varsa, ürəyini boşaldır (Əfqan “Oliqarx”da), bəzən sosial və mənəvi eybəcərliklərdən şikayət edir (Elçin “Şekspir”, “Teleskop”da), bəzən də (Ə.Əmirli “Hasarın o üzü”, “Mən səni sevirəm”də) öyüd-nəsihətə keçir. Səhnə isə nə şikayətlər, nə mühazirələr, nə də moizələr üçün münasib tribuna olmadığı kimi, tamaşaçı da uyğun dinləyici deyildir. Əgər bütün bunlar söz qalağından çıxıb hadisəyə çevrilməyəcəksə, bu hadisələr də öz növbəsində tamaşaçını dinləyici olmaqdan xilas edib, ona səhnədə gördüklərini hiss etmək, yaşamaq şansı verməyəcəksə, çətin ki, elə-belə də informasiya, söz, fikir nəhrinə düşən XXI əsr insanı üçün teatra gəliş təsadüfə yox, vərdişə dönsün .
Səhnəyə problem gətirmək, ondan danışmaq çox azdır, bu tamaşaçının özünün də görə biləcəyi bir işdir, əsas olan onu ifadə etməkdir. Tənqidçi Əsəd Cahangir çağdaş dramaturgiyamızda “tərəzinin necə yazmaq gözü bəzən yüngülləşib, amma əvəzində nə yazmaq gözü ağırlaşıb” deyəndə tamamilə haqlıdır. Bu tərəzinin ağırlaşan “nə” gözü bəlkə, teatrın XIX əsrin bixəbər, cahil tamaşaçısına açılan pərdələri üçün bir məziyyət ola bilərdi. Amma internet və televiziya əsrinin tamaşçısı üçün bu nə sirdir, nə də anlaşılmaz həqiqət. Gündəlik söhbətlərinin, mübahisələrinin, müşahidələrinin mövzusu olan bu “nələri” təkrar teatr səhnəsindən eşitmək üçün o, teatra gəlməyəcək. Doğrudan da, “Həkim xəstənin əlinə baxmasa, ac qalar” (Ə.Əmirli “Hasarın o üzü”) “Camaat dəftərə pul tapmır, bu kitab satır” (Əfqan “Oliqarx”) kimi çeynənmiş fikirləri təkrar teatr səhnəsindən eşitmək üçün tamaşaçı nəyə görə vaxtını və pulunu xərcləməlidir? Hətta şən-şaqraq musiqilər (“Oliqarx” tamaşası) bu gün çox dəbdə olan meyxana nömrəsi (“Mən səni sevirəm”), “son zəng” tədbiri kimi çal-çağırlı geniş bir səhnə (“Mənim ağ göyərçinim”) və yaxud ayrı-ayrı tamaşalarda tez-tez rastlaşdığımız oyunbazlıqlar belə tamaşaçını buna vadar edə bilməz və artıq göründüyü kimi etmir də. Qarşı tərəfin bunu qəbul etməsindən, daha doğrusu, etiraf etməsindən asılı olmayaraq “Qobustan” jurnalının əməkdaşının dedikləri reallığı əks etdirir: “Tamaşa zallarında tamaşaçı qıtlığı və ümumniyyətlə, teatra marağın azalması açıq-aydın hiss olunur” (“Teatr yaxşı pyesi heç vaxt qaytarmır” , Qobustan. 2014, yaz).
Bir də açıq-aydın hiss olunan odur ki, səhnə sanki mövzu qıtlığı yaşayır, o, getdikcə yekrəngləşir. Səhnəyə daxil olan az qala hər yeni material sanki həyata pul və vəzifənin yaratdığı mənzərələr və konfliktlər çərçivəsindən növbəti baxışa çevrilir. Pulun əsrinə, vəzifənin quluna çevrilmiş insanlar nəinki müxtəlif sərlövhəli, hətta müxtəlif imzalı bir bədii mətndən digərinə ayaq almaqdadırlar. Tənqidçi Ə.Cahangirin sözlərinə inansaq (ancaq hələ də inanmaq istəmir, bunun belə olmadığına ən azından ümid edirik), “imkan və vəzifə hətta teartlarda dramaturq lojası tutmağın şərtinə çevrilibsə” (Dəyirmi masa: Çağdaş dramaturgiyamız problemlər və müzakirələr), az qala hər yerdə ağıl və istedadı gücsüz bir rəqibə çevirib meydanda at oynadırsa, bu heç də o demək deyil ki, o, ədəbiyyatdan da digər mövzuları uzaqlaşdırıb, səhnədə də meydan sulamalıdır. Həyatın bu qədər sadə və bəsit təhlili tamaşaçı marağı və diqqətini qazana bilməz.
Biz bu gün getdikcə mürəkkəbləşən, qəlizləşən bir dünyada yaşamaqdayıq ki, bu dünya “Mənim ağ göyərçinim” pyesində olduğu kimi hind kinolarında işlənmiş, nəinki işlənmiş, artıq tükənmiş, tamaşaçını təngə gətirmiş mövzu-motivin daha zəif bir variantında, “Oliqarx”ın deyintilərində, “Hasarın o biri üzü”nün nağılvari süjetində, “Mən səni sevirəm”in bəsit konfliktində, “Teleskop”, “Şekspir” pyeslərinin mücərrəd-mistik yanaşmalarında ifadə oluna bilməz. Və bu dünyanın insanı-zəmanəmizin qəhrəmanı Azərbaycan səhnəsinə hələ də öz yolunu gözlərkən tarixi qəhrəmanlarımız tez-tez bu səhnəyə gəlməkdədirlər. Ənənəvi olaraq bizdə sanbal qazanmağın və uğur əldə etməyin ən kəsə yolu olan tarixi mövzu bu gün də dəbdədir. Tamaşaçı səhnədə özündən çox əcdadlarını görür, desək, səhv etmərik.
Sanki sovet dövrü ədəbiyatının tarixə münasibətdə buraxdığı səhv və xətaları düzəltmək kimi bir missiyanı boynuna götürmüş çağdaş dramaturgiyamızın xüsusi bir səylə tarixə sadiqlik nümayiş etdirməsinə baxmayaraq, öz əvvəlki nailiyyətlərindən çox uzaqdır, məsələn, müəllifin özünün də etiraf etdiyi kimi tarixi faktlara istinad edən “Şah Qacar” əsəri bu faktlara etina etməyən “Vaqif” əsəri kimi möhtəşəm bir səhnə taleyi yaşaya bilmir. Gəlin, bunu yalnız bugünkü tamaşaçının teatra olan münasibətinin ayağına yazmayaq. Axı onu da nəzərə almaq lazımdır ki, tamaşaçı teatra yalnız tarixə baxmaq və tarixi öyrənmək üçün gəlməz. “Vaqif” əsəri yanlış münasibətinə baxmayaraq tarixi motivləşdirə, onu bir insan taleyinin fonunda verə bilmişdi. Səhnə yalnız tarixi fakt və sənədlərin dili ilə danışırsa, o, məlumatlı tamaşaçı üçün darıxdırıcı təkrarçılığa, məlumatsız tamaşaçı üçün isə cansıxıcı mühazirəyə çevriləcək. Bu cür mühazirəçilik üslubu seçmiş çağdaş dramaturgiyamız tarixi təfsilatları hadisələrin içinə ala bilməyəndə daha kəsə bir yol seçir. Qəhrəman üzünü tamaşaçıya, ən yaxşı halda isə digər obraza tutaraq tarix danışır. Hətta H.Mirələmovun “Gəncə qapıları” pyesində bu cür mühazirə üçün xüsusi obraz - Tarixçi obrazı yaradılmışdır. Ə.Əmirlinin “Şah Qacar” əsərində tarixi nəqletmələri tez-tez dinləməli oluruqsa, H.Mirələmovun “Gəncə qapıları” əsərində isə giriş, inkişaf və hətta həll də bu cür söhbətlərdə baş verir.
Bu gün çağdaş dramaturgiyamız tarixi istədiyi kimi doğrayıb biçən əski ənənəyə qarşı çıxırsa, tarixi həqiqəti yazıçı təxəyyülünün, hadisəçiliyin qurbanı olmaqdan xilas edirsə, bu o demək deyil ki, tamaşa boyunca səhnənin dəyişən görüntüləri tarix kitablarının çevrilən səhifələrindən başqa bir şey olmamalı, tarixi hadisənin inkişaf və həlli elə süjetin inkişaf və həllinə çevrilməlidir. Əgər bədii konflikt “Hökmdar və qızı”, “Şah Qacar”, “Gəncə qapıları” əsərlərində olduğu kimi tarixi konfliktlər üzərində qurulursa, tamaşaçı onun həyəcanını keçirə, marağını yaşaya, ən əsası isə təəssüratını qəlbində apara bilməz. Odur ki, bu əsərlərdə tamaşaçıya İbrahimxəlil xanın, Qacarın, Cavad xanın ölümünü gözləməkdən başqa bir iş və qayğı qalmır.
Öz repertuarında tarixi mövzuya geniş yer verən milli teatrımızın səhnəsində baş alıb gedən “tarixi mühazirələr” Viktor Hüqonun “Mariya Tüdor” pyesinin “Qadın məhəbbəti” adı altında tamaşasında tarixi fəlsəfə ilə əvəzlənir. Tamaşaçı tarixin kitablardan görünməyən, tədqiqatlardan bəlli olmayan tərəflərini seyr edir. Sənətdə, o cümlədən də səhnədə kimliyindən asılı olmayaraq obraz insan, miqyasından asılı olmayaraq hadisə tale kimi təqdim olunub çözülmürsə, bu tamaşaçını maraqlandıra bilməz. Doğrudur, Ə.Əmirli “Şah Qacar” pyesində Qacarı yalnız bir hökmdar kimi yox, həm də insan kimi çözmək istəmiş, onun qorxularını, ağrı və iztirablarını səhnəyə gətirməyə cəhd etmişdir. Ancaq çox təəssüf ki, bu elə cəhd olaraq da qalmışdır. Bu yaşantılar əsərdə müəyyən bir hadisədə motivləşmədiyindən, yalnız qəhrəmanın giley-güzar və şikayətlərinin mövzusu olaraq qaldığından Qacar “tragik qəhrəman” iddiasını “deyingən insan”a güzəştə getməli olur.
Ancaq görünür, tarix bizim zəif yerimizdir. Bu mövzuda yazılmış zəif bir əsər belə tamaşa zalını güclü alqışlara qərq edir. Çağdaş tarixi pyeslərin tamaşası boyunca hətta o qədər alqış səsləri eşidirsən ki, bu, alqışsevər dramaturqlarımız üçün yaxşı təsəlli və ilham mənbəyi ola bilər. Ancaq unudulur ki, bu günün məhəbbətini qazanan tarixi əsər, sabahın çox böyük töhməti ilə üz-üzə qala da bilər.
Normalda tamaşaçı alqışı gözəl bir aktyor ifasına yönəlməlidir. Ancaq Azərbaycan tamaşaçısı zəif bir aktyor oynunu da alqışlaya, hətta onun üçün ayağa da qalxa bilər, yetər ki, aktyor müsbət bir obrazı oynasın, müdriklər kimi filosofluq, mələklər kimi xeyirxahlıq, qəhrəmanlar kimi fədakarlıq etsin. İstənilən digər bir əsər isə bu rəqabətdə çağdaş dramaturgiyamızın səhnəyə çıxardığı tarixi əsərlərə uduza bilər. Onların səhnəyə gətirdiyi vətəndsaşlıq və qəhrəmanlıq pafoslu mətnlər aktyoru ifa yox, çıxış üslubuna, emosional deyimə, tamaşaçını isə təntənə və gurultuya elə alışdırır ki, aktyor hətta ölüm yatağında can verən M.F.Axundzadənin son sözlərini yüksək pafosla ifadəsindən əl çəkə, tamaşaçı isə qəhrəmanın ölümünü alqışlamaqdan özünü saxlaya bilmir (“Qürbətdən gələn məktublar” tamaşası, 12 oktyabr).
İ.Əfəndiyevin 90-cı illərdə səhnəyə gətirdiyi “Hökmdar və qızı” tarixi pyesinin açdığı üslub təmayülə çevrilmiş, səhnə materiallarına istinadən demək olar ki, sovet ədəbiyyatındakı tarixi təhrif çağdaş dramaturgiyamızda öz yerini tarixi tərifə vermişdir. Özümüzü tərif, düşmənlərimizi isə təhqir edib alçaltdıqca sanki öz vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirir, erməniləri səhnədə klounlaşdırıb onlara güldükcə ağrılarımıza məlhəm çəkir, erməni, gürcü qızlarını çar məmurlarının yatağına saldıqca intiqamımızı alır, rus generalı Sisyanovu, gürcü çarı Georgini rəzilləşdirdikcə tarixi məğlubiyyətlərimizin acısını çıxırıq. Tarixi qəhrəmanlarımızın alovlu nitqlərinin, vətəndaşlıq çıxışlarının aktyor ifasında daha da güclənən təntənəsində elə məst oluruq ki, erməni dlindən:
“Vanya: “Ey əlahəzrət, biz erməni xalqının dərdi böyükdür. Dünyanın hər yerinə səpələnmiş biz ermənilər yurdsuz-yuvasız olmuşuq” (İ.Əfəndiyev “Hökmdar və qızı”).
“Revaz: Biz ermənilər, doğurdan da, bədbəxtik, yazığıq” (H.Mirələmov “Gəncə qapıları”) sözlərini eşidərkən onların halına acımaqdan və gülməkdən başqa bir işimiz qalmır.
İbrahimxəlil xanın siyasi iflasına (İ.Əfəndiyev “Hökmdar və qızı”), Cavad xanın məğlubiyyətinə (H.Mirələmov “Gəncə qapıları”) baxmayaraq, qalibiyyət havası başımızı elə dumanlandırır ki, teatrın divarlarından o yana bizi gözləyən reallıqlarda belə bu duman bizim başımızdan çətin çəkilir.
Biz teatr səhnələrində nağıllarda olduğu kimi özümüzü azmanlar düşmənlərimiz isə cırtdanlar kimi təqdim edib tariximizi nağıllaşdırdıqca, özümüzü də uyquya verir, ancaq bir şeyi unuduruq ki, nağıllar insanı yalnız uşaqlıq yaşlarında inandırır və maraqlandırır, böyüdükcə onlara olan inam da, maraq da itməyə başlayır.
Aynurə Mustafayeva
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
