Tanımadığımız Nigar

Tanınmış pedaqoq, maarif xadimi Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyova haqqında əvvəlki dövrlərdə dərc olunmuş bir sıra ensiklopediyalarda, o cümlədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyasında, həmçinin digər kütləvi nəşrlərdə hər hansı bir məlumatlar dərc edilmədiyi üçün cəmiyyətimizdə Nigar xanım haqqında məlumatlar, demək olar ki, yoxdur və yaxud olduqca məhduddur. Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyova haqqında olan məlumatları Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivinin bəzi fondlarından aşkar edərək onların əsasında hazırladığım bu məqaləni hörmətli oxucuların diqqətinə çatdırıram. Güman edirəm ki, məqalə Nigar xanım haqqında cəmiyyətimizdəki mövcud olan məhdud məlumatların müəyyən qədər zənginləşməsinə imkan verəcək.


İlk növbədə qeyd edim ki, Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində mühafizə edilən "Bakı Şəhər İdarəsi” (f.389) və "Xalq məktəblərinin Bakı-Dağıstan Direksiyası” (f.309) fondlarında Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu, tanınmış pedaqoq Səfərəli bəy Vəlibəyovun qızı, sonralar tanınmış azərbaycanlı qadın pedaqoq kimi formalaşmış Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyovanın şəxsi işləri qorunub saxlanılır. Nigar xanım Vəlibəyovanın şəxsi işlərində Bakı Şəhər İdarəsinin məktəb şöbəsi tərəfindən ayrı-ayrı vaxtlarda - 21 yanvar 1913-cü il və 29 aprel 1914-cü il tarixlərində onun adına tərtib edilmiş məktəblinin şəxsi kartoçkaları mövcuddur. Nigar xanım Vəlibəyovanın şəxsi kartoçkalarındakı məlumatlara əsaslanaraq qeyd edirəm ki, Vəlibəyova Nigar Səfərəli bəy qızı 18 iyun 1894-cü ildə Şuşa şəhərində müsəlman zadəgan ailəsində anadan olmuşdur. Yeri gəlmişkən, xatırladım ki, Nigar xanımın atası - Səfərəli bəy Şıxhəsən bəy oğlu Vəlibəyov da 1861-ci ildə Şuşa şəhərində anadan olmuşdur. Səfərəli bəy ilk təhsilini mollaxanada almış, sonra isə 1875-1879-cu illərdə Şuşa şəhər 4 sinifli rus ibtidai məktəbində oxumuşdur. 1879-cu ildə Qori Müəllimlər Seminariyasında Azərbaycan şöbəsinin açılması ilə əlaqədar olaraq həmin şöbənin ilk azərbaycanlı şagirdlərindən biri olmuşdur. Səfərəli bəy 1881-ci ildə Seminariyanı bitirdikdən sonra fəaliyyət göstərmək üçün elə həmin təhsil ocağında rəhbər vəzifədə saxlanılmışdır. Səfərəli bəy Seminariyada 1896-cı ilədək fasiləsiz olaraq 15 il fəaliyyət göstərdikdən sonra 1896-cı ildə Bakıya köçərək burada iki il müəllimlik etmişdir. Müəllimlikdən sonra isə Bakı Gömrükxanasında tərcüməçi vəzifəsində çalışmışdır. Səfərəli bəy Vəlibəyov hələ Seminariyadakı tələbəlik illərindən müəllimi A.O.Çernyayevskinin diqqətini cəlb etmişdir. Azərbaycanda 1880-90-cı illərdə " Üsuli-cədid” dünyəvi məktəblərlə yanaşı, mollaxanalar da mövcud idi. Bu məktəblərdə tədris əsasən fars dilində keçirilirdi. Səfərəli bəy dindarları ayıltmaq məqsədilə fars dilində " Üsuli-cədidi-lisani-farsi” adlı dərsliyini yazmış və həmin dərsliklə mollaxanalara yeni təlim üsulu gətirmişdi. Səfərəli bəy 1891-ci ildə Tiflisdə iki cilddən ibarət " Xəzineyi-əxbar” kitabını çap etdirmişdir. Bu əsər öz dövrünün ən mükəmməl ensiklopedik izahlı lüğətlərindən biri sayılırdı. Qafqaz Tədris Dairəsi S.Vəlibəyova seminaristlərin topladığı şifahi xalq ədəbiyyatı və etnoqrafik materiallara görə təşəkkürünü bildirmişdir. S.Vəlibəyov 1895-ci il yanvarın 1-də yüksək səviyyəli pedaqoji xidmətinə görə 3-cü dərəcəli Müqəddəs Anna ordeni ilə təltif olunmuşdur. Səfərəli bəy Vəlibəyov 1902-ci il avqustun 31-də Bakıda ürək xəstəliyindən vəfat etmişdir.


Bakı Şəhər Duması nəzdindəki məktəb komissiyası sədrinin 1913-cü il yanvarın 5-də Bakı Şəhər Rəisinin dəftərxanasına ünvanladığı 89 saylı məktubda Bakı Şəhər Duması nəzdindəki məktəb komissiyanın 1912-ci il 19 dekabr tarixli iclasında aşağıdakı şəxslərin, o cümlədən Qumru xanım Nərimanova və Mina xanım Aslanovun (Aslanovanın) qadın I rus-tatar məktəbinə; Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyovanın qadın II rus-tatar məktəbinə; Məryəm xanım Terequlovanın isə qadın III rus-tatar məktəbinə müvəqqəti olaraq müəllimə vəzifələrinə seçildikləri haqqında məlumat verilirdi. Bakı şəhər başçısının 7 yanvar 1913-cü il tarixli 20 saylı əmrinə əsasən Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyova məvacibi ayda 900 rubl olmaqla, şəhər qulluqçularının ştatına daxil edilmişdir. Bununla bağlı Şəhər Duması nəzdindəki məktəb komissiyası sədrinin 1913-cü il yanvarın 4-də Bakı quberniyası və Dağıstan vilayətinin xalq məktəblərinin direktoruna ünvanladığı 26 saylı məktubda qeyd edilirdi: "Bakı Şəhər Duması nəzdindəki məktəb komissiyası özünün 19 dekabr 1912-ci il tarixli iclasında Nigar xanım Səfərəli bəy qızını müvəqqəti olaraq şəhər 2-ci qadın rus-tatar məktəbində vakant yeri olan müəllimə vəzifəsinə seçmişdir. Cənab zati-ali, bununla bağlı hər hansı bir narazılığınız varsa, bildirməyinizi xahiş edirik. Eyni zamanda Nigar Vəlibəyovanın aşağıdakı sənədlərini: 1) Bakı Müq. Nina qız məktəbini bitirdiyi haqqında 377 saylı attestat; 2) Həmin məktəbin əlavə 8-ci sinfini bitirdiyi haqqında 344 saylı şəhadətnamə; 3) Qafqaz Tədris Dairəsinin Qəyyumu tərəfindən ona verilmiş ev mürəbbiyəsi adını təsdiq edən 15685 saylı şəhadətnaməni sizə təqdim edərək onun haqqında bu məlumatları da sizə çatdırıram: Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyova milliyyətcə tatardır (azərbaycanlıdır), şiə təriqətli 18 yaşlı müsəlman qızıdır”. Beləliklə, Nigar xanım 1912-ci il sentyabrın 15-dən etibarən Bakı şəhəri II rus-tatar qadın ibtidai məktəbində ştatda olan müəllimə vəzifəsinə təsdiq edilərək fəaliyyətə başlamışdır.

Lakin "Vikipediya”da olan məlumata görə onun həyat yoldaşı Aslanov Əmir bəy Zəkəriyyə bəy oğlu 10 iyun 1938-ci ildə repressiyanın qurbanı olmuşdur. Belə olduğu halda, güman etmək olar ki, Nigar xanım da elə həmin illərdə repressiya qurbanı olmuşdur. Azərbaycanda təhsilin inkişafında, savadsızlığın aradan qaldırılmasında və qadınların təhsilə, məktəbə cəlb edilməsində əvəzsiz zəhməti olmuş heç bir pedaqoq və maarif xadimi xalqımız tərəfindən unudulmur. Onların adı həmişə böyük hörmət və ehtiramla çəkilir və yad edilir. Tanınmış pedaqoq Nigar xanım Səfərəli bəy qızı Vəlibəyova da məhz həmin pedaqoqlardandır. Nigar xanımın fotosunun surətlərini yalnız Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Sənədli Mənbələr Fondundan hörmətli Məhfuza Zeynalova vasitəsi ilə əldə etmək mümkün oldu. Buna görə Məhfuza xanıma dərin təşəkkürümü bildirirəm.