Sumqayıtlıların unudulmaz ağsaqqalı
Bu il özünün 70 yaşını qeyd etməyə
hazırlaşan Sumqayıtın ziyalı nuruna qərq olmuş böyük və çox maraqlı bir Zəbi
Abdullayev dövrü olub. O Zəbi müəllim ki, hər zaman sumqayıtlılar üçün böyük
bir örnək, həyat müəllimi, qayğıkeş, səmimi bir insan, yaxın, sədaqətli dost,
müdrik ağsaqqal, çətin günlərin məsləhətçisi, yol göstərəni olub. O, dünyanın gəliş-gedişini
yaxşı dərk edən, özünəməxsus, fərdi təhlili ilə seçilən tarixçi-filosof, dərin
analiz qabiliyyətinə malik unikal bir şərhçi, beynəlxalq səviyyəli siyasi
icmalçı idi.
Odur ki, şəhərdə hansı tədbirdə,
hansı məclisdə olsaydı, qoca-cavan - hamının diqqəti istər-istəməz, ona yönələrdi.
Zəbi müəllimin - o müdrik ağsaqqalın cəmiyyət və ya ölkədəki hansısa bir hadisə,
yeniliklə bağlı çatdıracağı sözü, fikri, Sumqayıtın və bütünlükdə respublikanın
sosial-iqtisadi həyatının mövcud mənzərəsinə
və inkişafının perspektivlərinə baxışını, dünyada baş verən hadisələrə münasibətini
hamı bilmək istəyər, onu səbirlə, maraqla dinləyərdilər.
Onun bütün yüksək keyfiyyətləri isə
vətənə, xalqa, doğma Sumqayıta olan hədsiz, böyük sevgidən və əsl
ziyalılığından irəli gəlirdi. O, çoxlarına bu gün də nümunə ola biləcək əsl vətənpərvər,
əsl ziyalı idi!
Zəbi Abdullayev 17 mart 1919-cu ildə,
Azərbaycan Demokratik Respublikasının yaranmasının ilk ildönümü ərəfəsində qədim
Xızı diyarının Tıxlı kəndində dünyaya gəlmişdi. Cəmi bir il sonra Rusiyanın Azərbaycanı
yenidən işğal etməsi ilə onun həyatının sonrakı illəri Sovet dövrünə düşdü.
Xızıda orta məktəbi bitirməsi ağır repressiya illərinə təsadüf etsə də, hələ
kiçik yaşlarından elmə, biliyə böyük həvəsi, marağı olan Z.Abdullayev, uğurla imtahan verərək, Bakı
Pedaqoji Texnikumuna qəbul olunur. 1937-ci ildə oranı bitirdikdən sonra Xızı
orta məktəbində tarix müəllimi kimi əmək fəaliyyətinə başlayaraq, kənd
uşaqlarının, həmçinin yaşlı adamların
maariflənməsi üçün səylə, bacarıqla çalışır. Gənc müəllimin yüksək biliyə
və natiqlik məharətinə, aydın təfəkkürə malik olması, ictimai fəallığı rayon rəhbərliyinin
diqqətindən yayınmır və o, çox keçmədən rayon Komsomol Komitəsinə siyasi məsləhətçi
kimi işə qəbul edilir. Lakin orda gənclik eşqi ilə işə başlayan Zəbi Abdullayev
bir müddət sonra müəllim geyimini hərbi forma ilə əvəz etməli olur...
Xızıdan
olan gənc müəllim Kursk, Dnepr döyüşlərində
O da bir çox yaşıdları kimi
1941-ci ildə "Stalin uğrunda!" şüarı ilə alman faşistlərinə qarşı
vuruşmaq üçün cəbhəyə yola düşür. Boy-buxunlu, canlı-cüssəli olmasa da, cəbhə
dostları ilə birgə əlində silah ağır döyüşlərdə, həmçinin 1943-cü ilin
iyul-avqust aylarında Kursk çarpışmalarında iştirak edərək, düşmənin geri
oturdulmasında qüvvəsini əsirgəmir. Kurskdakı mühüm qələbədən sonra Sovet
ordusu Ukraynanın düşmən əlində olan şəhərlərini, ən başlıcası isə Kiyevi azad
etmək üçün daha da irəliləyərək, geniş miqyaslı döyüşləri davam etdirir. Dörd
ay davam edən irimiqyaslı döyüşlərin birində qolundan ağır yaralanaraq, xeyli
qan itirir. Hospitalda uzun müddətli müalicədən sonra - 1944-cü ilin əvvəllərində
2-ci qrup əlil kimi, lakin sinəsindəki döyüş orden və medalları ilə ordudan tərxis
olunaraq Azərbaycana, dədə-baba yurdu Xızıya qayıtmaq məcburiyyətində qalır.
Məktəb
direktoru, qəzet redaktoru, rayonun "ikinci" adamı
Doğma kəndi Tıxlı qanlı döyüşlərin
getdiyi yerlərdən uzaq olsa da, müharibənin acı nəfəsi burda da duyulurdu. Cəbhədən
gələn ağır xəbərlər, çörək qıtlığı... Ancaq, çətin də olsa, həyat davam edirdi.
Və Zəbi müəllim yenidən Xızıdakı orta məktəbdə müəllimlik fəaliyyətinə davam
edir, çox keçmədən isə həmin təhsil ocağına direktor təyin olunur. Nəinki məktəblilər,
eləcə də kənd camaatı arasında böyük hörmət-nüfuz qazandığını, geniş dünya
görüşlü və təşəbbüskar bir ziyalı olduğunu görən Xızı rayon rəhbərliyi ona daha
yüksək vəzifə - rayon İcraiyyə Komitəsinin məsul katibi vəzifəsini təklif edir.
Sonralar "Qızıl ulduz” rayon qəzetinin redaktoru kimi çalışan Zəbi müəllim,
1949-52-ci illərdə Ali Partiya Məktəbində oxuyur və Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
İnstitutun tarix fakültəsində ali təhsil alır. 1952-ci ildə o, Xızı rayon
Partiya Komitəsinin ikinci katibi vəzifəsinədək yüksəlir.
Xızıdan Sumqayıta aparan tale yolu
Xızı rayonunun inzibati-ərazi
vahidi kimi 1956-cı ilin dekabrında ləğv edilməsindən məyus olan, lakin ruhdan
düşməyərək, bitib-tükənməyən gənclik enerjisi ilə iş dalınca Azərbaycanın yeni
ucaldılan şəhərinə - Sumqayıta üz tutur. Gənc şəhərin rəhbərliyi müharibənin
odundan-alovundan keçərək bərkimiş, rayon miqyaslı yüksək vəzifələrdə sınaqdan
keçmiş Zəbi Abdullayev kimi təcrübəli, ali təhsilli gənci hörmətlə
qarşılayaraq, ona ilk əvvəl "Sosialist Sumqayıtı" qəzetinin redaktoru
olmağı təklif edir. Lakin sonda Azərbaycan KP MK-nın nomenklaturasında olduğu nəzərə
alınaraq, Sumqayıt şəhər Partiya Komitəsinə təlimatçı vəzifəsinə götürülür.
Birdən-birə kənd rayonundan sürətlə böyüməkdə, inkişaf etməkdə olan 7 yaşlı gənc
şəhərin qaynar həyatına atılan Zəbi müəllim həmişəlik olaraq Sumqayıtda
yaşayıb-yaratmaq qərarına gəlir. 1957-ci ilin fevralında ailəsi ilə birgə bu şəhərə
köçür. Zəbi müəllimin kabinet adamı olmadığını, bütün günü sənaye müəssisələrində,
orda-burda qaynayıb-coşan tikinti meydançalarında "itib-batdığını"
görən şəhər rəhbərliyi onu 1 №-li Tikinti Trestinin kadrlar şöbəsinə rəis təyin
etməli olur. Burda da o, bütün günü rahatlıq bilmədən kimya və metallurgiya müəssisələrində
yeni sex və istehsalatların, şəhərin yaşayış binalarının tikintisinə baş çəkir,
böyük ruh yüksəkliyi ilə, coşqunluqla çalışan inşaatçıların qurub-yaratmaq əzmindən
fərəhlənərək, hər biri ilə yaxından tanış olub, söhbət edir, qayğı və problemləri
ilə maraqlanır, sonra isə Trestin o vaxtkı rəhbəri, əmək adamını hər zaman yüksək
dəyərləndirən Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Məzahir Abdullayevin köməyi ilə fəhlələrin
iş və yaşayış rahatlığının təmin edilməsinə çalışır və hökmən də istəyinə nail
olurdu.
Məhz səmimiyyəti və sadəliyi, yüksək
mədəniyyəti, ziyalılığı, həm də işgüzarlığı, təşkilatçılıq bacarığı ilə seçilən
Zəbi müəllim çox keçmədən sumqayıtlıların əsl sevimlisinə, dostuna çevrilir.
Onun bir şəxsdə cəm olunmuş müsbət xüsusiyyətlərini müstəsna bir amil daha da dəyərli
edirdi. Məntiqli, tərbiyəvi və düşündürücü söhbətləri, mühakimələri ilə o, həm
də gözəl bir natiq idi. Ucadan, pafosla danışmazdı, asta, ürəyəyatan səslə,
ancaq çox inandırıcı danışardı - istər hansısa bir auditoriyada, istər inşaat
meydançasında, istərsə də müxtəlif sahələrin müxtəlif səviyyəli adamları ilə
söhbətlərində. Onun bütün varlığına hakim kəsilən böyük bir sevgi var idi - Azərbaycanın
gənc, çox sürətlə inkişaf edən şəhəri Sumqayıta, onun gecə-gündüz, yorulmaq
bilmədən qurub-yaradan adamlarına - bütün sumqayıtlılara!
Təsadüfi deyildi ki, az bir müddətdə
şəhərin əmək adamlarını yaxından tanımağı bacaran, onlar haqqında geniş məlumatı
olan, Sumqayıtın sürətli sosial-iqtisadi, mədəni inkişafı ilə öyünən Zəbi müəllim,
bu gənclik şəhərinə gəlişinin heç üç ili də tamam olmamış onun yaranmasının 10
illiyinə - ilk yubileyə həsr edilmiş "Sumqayıtın
gənc mübarizləri" adlı kitab hazırlayıb, nəşr etdirmişdi.
Hardan idi hərtərəfli istedad,
filosofluq, dərin zəka?
Zəbi müəllim hələ məktəb illərindən
meylini kitab-dəftərə salmışdı. İlk təhsil aldığı Xızı məktəbinin
kitabxanasında oxumadığı kitab qalmamışdı. Tələbəlik illərindən başlayaraq isə
özünün zəngin şəxsi kitabxanasını yaratmışdı. Orada Azərbaycanın dahi yazıçı və
şairlərindən tutmuş Qərb klassiklərinin əsərlərinədək, oxuduğu yüzlərlə kitab
vardı - ədəbiyyatla, fəlsəfə ilə, siyasətlə, görkəmli adamların həyatı ilə, hətta
texniki elmlərlə bağlı kitablar toplanmışdı. Bununla kifayətlənməyən Zəbi müəllim
hər gün Azərbaycanın və Moskvanın dövri mətbuatını da gündəlik olaraq izləyərdi.
Zəngin mütaliəsi olan Zəbi müəllim
həssas qəlbli, şair təbiətli adam idi. O, Azərbaycanın poeziya nəhəngləri, dahi
şairlərimiz Nizaminin, Füzulinin, Nəsiminin, həmçinin son dövr şair və
yazıçılardan Rəsul Rzanın, Səməd Vurğunun, Bəxtiyar Vahabzadənin, M.Şəhriyarın əsərlərilə
yanaşı dünya klassiklərinin də yaradıcılıqları ilə dərindən maraqlanar, yeri gəldikdə
onlardan misallar da çəkərdi. O, Sumqayıtın vurğunu olaraq, şəhərin
sosial-iqtisadi inkişafından fərəhləndiyi, iftixar duyduğu qədər də, əsl ziyalı
kimi şəhərin istedadlı şair və yazıçıları, mədəniyyət və incəsənət xadimləri ilə
də fəxr edər, vaxtaşırı onlarla görüşər, yaradıcılıqları barədə böyük məmnunluqla,
şövqlə fikir və mülahizələrini söyləyərdi.
Tanınmış yazıçı-publisist, respublikanın Əməkdar jurnalisti Eyruz Məmmədov
bir dəfə Zəbi müəllimlə bağlı maraqlı bir fakt danışdı. Dedi ki, istedadlı
kinorejissor, mərhum Davud İmanovla birgə çəkdikləri, ermənilərin Sumqayıtda
törətdikləri təxribatlarla bağlı "Sumqayıtın əks-sədası" ("Exo
Sumqaita") filminin ilk seriyası televiziyada nümayiş etdirildikdən sonra
geniş rezonans doğurmuşdu: "Ona görə də biz Bakıda 20 Yanvar qırğınının səbəbkarları
- xalqımızın qatı düşməni, özü və arvadı daşnaklara satılmış M.Qorbaçovdan,
Sovet İttifaqı marşalı, cəllad D.Yazovdan, o vaxtkı SSRİ daxili işlər naziri
Bakatindən və digərlərindən Moskvada müsahibə götürərək, ikinci seriyanı da
başa çatdırdıq və filmin 2-ci seriyası da televiziyada göstərildi. Zəbi müəllim adətən həftədə bir dəfə bizim
redaksiyaya baş çəkər, hal-əhval tutar, qəzetdə verilmiş yazılarla bağlı öz
fikrini söyləyər, "ehmalca", hiss etdirmədən bəzi tövsiyələrini də
bildirərdi. Adətən o, mənimlə sadəcə, əl tutub görüşərdi. Bir dəfə isə otağa
daxil olan kimi məni qucaqlayıb, bağrına basdı. Dedi ki, Eyruz, düzü, mən son
vaxtlar bədbin düşünürdüm ki, gənclərimiz artıq cırlaşıb, istedadlı uşaqlar
azalıb. Ancaq sizin "Sumqayıtın əks-sədası" filminin 2-ci seriyasına
baxdıqdan sonra yanıldığımı gördüm. Çox sağ ol! Sən gənclərimizin gələcəyinə mənim
ümidimi sönməyə qoymadın!"
Bəli, Zəbi müəllim hər zaman istedadlı adamları,
yaxşını qiymətləndirməyə tələsər, daha böyük uğurlara ruhlandırar və sanki
bundan özü də bir zövq alar, rahatlıq duyardı.
"Partiya
prokuroru”
Zəbi müəllim uzun müddət həm də
Sumqayıtda Partiya Komissiyasının sədri olmuşdu. Bu, o zamanlar üçün çox məsuliyyətli,
"güclü" bir vəzifə idi, bir növ "partiya prokuroru" demək
idi. Ötən dövrün adamları yaxşı bilirdi
ki, keçmiş Kommunist Partiyası sistemində müəyyən vəzifələrə təyinatda bəzən şəxsi
münasibətlər və digər "amillər" rol oynasa da, Partiya Komissiyası sədri
seçilməsinə çox ciddi tələbkarlıqla, obyektivliklə yanaşılar və bu vəzifəyə
yalnız mənəviyyatca təmiz və vicdanlı, xalq arasında xüsusi hörmət və nüfuza
malik adamlar təyin edilərdi. Sumqayıtın "bəxti" onda gətirmişdi ki,
keçən əsrin 70-ci illərində şəhərin bütün sferası üzrə səlahiyyətli
"partiya prokuroru" rolu məhz Zəbi Abdullayev kimi mənən saf və zəngin,
prinsipial, obyektiv bir adama etibar edilmişdi. O zamanlar lazım gələrdisə,
"Partkomissiya" sədrinin hətta 1-ci katibin "məsələsini"
komissiya yığıncağına çıxartmaq və onu partiya xətti ilə cəzalandırmaq səlahiyyəti
də vardı. Belə bir məsuliyyətli missiya sahibi olsa da, Zəbi müəllim heç vaxt
özünü "yuxarıdan" aparmır, hamı ilə münasibətdə sadə və səmimi olmağa
üstünlük verirdi.
Zəbi müəllim
2002-ci il oktyabrın 13-də dünya ilə həmişəlik vidalaşıb. O vaxtdan
qoynunda doğulduğu Tıxlı kəndindəki məzarlıqda uyuyur...
Rəhman ORXAN