Siyasi partiyaların şəffaflıq problemi
Və ya özün şəffaf deyilsənsə, hakimiyyətdən bunu tələb
etmək nə qədər doğrudur?
Mərkəzi Seçki
Komissiyasının məlumatına görə, Azərbaycan Respublikasında dövlət qeydiyyatına
alınmış 55 siyasi partiya var. Həmin partiyalardan 12-si Milli Məclisdə təmsil
olunur.
Siyasi partiyaların
fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi üçün hər il dövlət büdcəsindən vəsait ayrılır.
Bu vəsait "Siyasi partiyalar haqqında”
Qanunun 17-1-ci maddəsinə əsasən bölünür. Qanuna görə, dövlət büdcəsindən
ayrılmış vəsaitin 10 faizi, irəli sürdüyü namizədlər Milli Məclisə keçirilmiş
son seçkilərdə etibarlı səslərin azı 3 faizini qazanmış, lakin parlamentdə
təmsil olunmayan siyasi partiyalar arasında qazanılmış səslərin sayına
proporsional olaraq bölünür.
"Siyasi
Partiyalar haqqında” Qanunun 17-1 maddəsinə əsasən siyasi partiyaların
maliyyələşdirilməsi üçün ayrılmış vəsaitin 40 faizi Milli Məclisdə təmsil
olunan siyasi partiyalar arasında bərabər, 50 faizi isə seçilmiş deputatlarının
sayına proporsional olaraq bölünür.
"Siyasi
Partiyalar” və "Mühasibat uçotu haqqında” Qanunlara əsasən siyasi partiyalar hər
il maliyyə hesabatı təqdim edirlər. Mərkəzi Seçki Komissiyasının saytında
2018-ci il üzrə siyasi partiyalar tərəfindən təqdim edilmiş maliyyə hesabatlarına
nəzər saldıqda görünür ki, rəsmi maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti olan siyasi
partiyaların sayı 17-dir. Bu partiyalardan 11-i Milli Məclisdə ən azı bir
deputatla təmsil olunan və buna görə də dövlət büdcəsindən maliyyə alan
partiyalardır. Digər 6 partiya isə Milli Məclisdə təmsil olunmayan "Ədalət”, "Müsavat”, "Aydınlar”, "Vətəndaş və
İnkişaf”, "Ümid” partiyalarıdır. Milli Məclisdə təmsil olunmayan, amma qismən
də olsa maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin olmasını göstərən partiyalarda mənbə
kimi göstərilən gəlirlər əsasən üzvlük haqları və ianələrdən ibarətdir. Bu
baxımdan ən çox gəliri olan partiya "Müsavat” partiyasıdır (7532 manat).
Bu partiyalardan
bir neçəsi hesabatlarında gəlir göstərməsə də, cüzi xərclər göstərmişdir. İl
ərzində ən çox fəallıq göstərən, kütləvi tədbirlər təşkil edən, sosial
şəbəkələrdə pullu reklamlar yerləşdirən siyasi partiya Azərbaycan Xalq Cəbhəsi
Partiyası (AXCP) olsa da, hesabatda onun gəlir və xərcləri 0 rəqəmi ilə ifadə
olunur.
Ölkədə dövlət
qeydiyyatı olmayan, amma tək və bir neçə nəfərdən ibarət olan siyasi partiyalar
da vardır. Eyni zamanda qarşısına siyasi məqsədlər qoyan "Respublikaçı
Alternativ” (REAL) və Azərbaycan Demokratik Rifah Hərəkatı (ADR Hərəkatı)
adlanan siyasi qruplaşmalar da mövcuddur.
Maliyyə mənbələrinin "dostlar kömək edir” kimi
abstrakt "əsaslandırlması”
Mərkəzi Seçki
Komissiyasının saytında yerləşdirilən maliyyə hesabatları ölkədəki siyasi
partiyaların fəallıq göstəricilərini ifadə etmir. Belə ki, nisbi olaraq ən fəal
görünən siyasi partiya illik maliyyə gəlir və xərcləri 0 rəqəmi ilə ifadə
olunur və balansında aktivlər yoxdur.
Əslində isə
həqiqətən fəaliyyəti tamamilə olmayan və əsasən bir nəfərdən ibarət olan siyasi
partiyalarla yanaşı, nisbətən şəbəkələşmiş, il ərzində müəyyən tədbirlər
keçirən, üzvləri və aparat işçiləri ölkədaxili və xarici ezamiyyələrə gedən,
ölkədə və ölkədən kənarda kütləvi informasiya vasitəsi yaradan və onu
maliyyələşdirən siyasi partiya və siyasi hərəkatlar vardır ki, onlar faktiki
olaraq o qədər də kiçik olmayan vəsaitləri və aktivləri idarə edirlər. Bu
vəsaitlər deklorasiya olunmayan və əksəriyyət hallarda çirkli sayılan pullar və
aktivlərdir. Vəsaitlərin çoxu ölkəyə kənardan daxil olur və ya resurslara malik
olan və hazırda hakimiyyətə qarşı qərəzli olan, onu sevməyən, qisas almaq
istəyən ayrı-ayrı şəxslərin gizli ötürdüyü vəsaitlərdir. Radikal müxalifət
adlanan və əslində müxalifətçilikdən daha çox anti-Azərbaycan qüvvəsi kimi
çıxış edən bəzi siyasi partiya və onun ətrafında olan peyk qurumlarla birgə
siyasi hərəkat adlanan qurumları təmsil edənlər yalnız öz çıxışlarının sosial
şəbəkələr üzərindəki reklamına, onların çıxışlarını paylaşan troll ordusunun
saxlanmasına ay ərzində on minlərlə dollar vəsait xərcləyirlər.
Kütləvi tədbirlərə
insanların əyalətlərdən daşınma xərcləri, şüarlar və bayraqlara çəkilən
xərclərin hansı mənbələrdən
maliyyələşməsinə dair hər hansı məlumatlar yoxdur. Şəxsi avtomobil, mühafizə xidmətinin
saxlanması kimi xərclərin də mənbələri açıqlanmır.
Maliyyə
mənbələrinin "dostlar kömək edir” kimi abstrakt "əsaslandırlması” nə hüquqa, nə
də şəffaflıq prinsiplərinə uyğun gəlmir. "Dost” adlandırılanların kim olması da
sual doğurur. Belədə hər hansı siyasi qüvvənin dost hesab etdiyi, yumşaq ifadə
etsək, dövlətin dostu olmaya bilər.
Hakimiyyətdən
şəffaflıq, büdcə gəlirləri və onların xərclənməsinə dair aydın hesabatlar tələb
etmək hər bir vətəndaşın, ictimaiyyəti təmsil edən qüvvələrin, o cümlədən
siyasi qüvvələrin haqqıdır. Amma Azərbaycanda olan siyasi partiyaların xeyli
hissəsi özlərini Qərb və liberal dəyərlərin
daşıyıcıları hesab etsələr də, həmin Qərb ölkələrində məhz şəffaflıq məsələlərinin
olduqca ciddi məsələ olmasını və azacıq qeyri-şəffaf fəaliyyətin siyasi
fəaliyyətin sonu olması faktını nəzərə almırlar. Məhz həmin Qərbdə hakimiyyətə
iddia edən hər hansı siyasi qüvvənin maliyyə fəaliyyətini gizlətməsi, hər hansı
kiçik maliyyə pozuntusuna yol verməsi həmin partiyanın taleyində həlledici amil
olur.
Siyasi
partiyaların bəzi mənbələrdən aşkar və gizli yolla vəsaitlər, hər hansı
aktivlər formasında yardımlar alması, ümumiyyətlə, istənilən yardımı alması
qanunla qadağan edilir. "Siyasi Partiyalar” haqqında qanunun 17.2.3. maddəsinə
görə Azərbaycanda fəaliyyət göstərən siyasi partiyaları "xarici dövlətlər və xarici hüquqi şəxslər” və 17.2.4. maddəsinə əsasən "əcnəbilər və vətəndaşlığı olmayan şəxslər” maliyyələşdirə və onlara
ianələr verə bilməz.
Siyasi partiyaların maliyyə hesabatlılığına dair
beynəlxalq standartlar və tələblər
Birləşmiş
Millətlər Təşkilatının Korrupsiya Əleyhinə Konvensiyası (UNCAC) iştirakçı
dövlətlər üzərində konkret öhdəliklər qoyur. Konvensiyanın 7.3 maddəsində
göstərilir ki, "Hər bir İştirakçı dövlət
sеçkili dövlət vəzifələrinə namizədliyin maliyyələşdirilməsində və mümkün
hallarda siyasi partiyaların maliyyələşdirilməsində şəffaflığı gücləndirmək
üçün, bu Konvеnsiyanın məqsədlərinə və öz hüquq sistеminin əsas prinsiplərinə
uyğun olan müvafiq qanunvеricilik və inzibati tədbirlərin qəbul olunması
məsələsini də nəzərdən kеçirir”.
Avropada
Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatının (ATƏT) və Avropa Şurasının Venesiya
Komissiyasının birgə hazırladıqları "Siyasi
partiyaların fəaliyyətinin tənzimlənməsinin Rəhbər Prinsipləri” də siyasi
partiyalarda maliyyə şəffaflığını ön plana çəkir.
Rəhbər
prinsiplərdə göstərilir: "Siyasi
partiyalardan tələb etmək lazımdır ki, hətta siyasi partiya hər hansı seçki
prosesində iştirak etməsə belə, ən azı ildə bir dəfə müvafiq maliyyə hesabatını
səlahiyyətli orqana təqdim etsin. Belə hesabatlarda ianə verənlərdən daxil olan
ianələr barədə məlumat olsun və bütün xərclər əsaslandırılsın... Maliyyə
məlumatları partiya fəaliyyətinin bütün səviyyələrini əhatə etməlidir.
Hesabatlarda daxilolmalar və xərclər dəqiq ayrılmalıdır. Bundan əlavə hesabat,
daxilolmaların forması standart klassifikasiyasını qanunvericiliklə müəyyən
edilmiş qaydada əks etdirməlidir. Yekun maliyyə hesabatında həmçinin siyasi
partiyanın aldığı ianələrin xarakteri və miqdarı əks olunmalıdır”[1]
Rəhbər prinsiplərin
başqa bir maddəsində göstərilir: "Partiya
müxtəlif tədbirlər keçirmək yolu ilə, məsələn "seçkiqabağı” dövrdə vəsaitlərin
ötürülməsi üçün vasitəçi xidmətini göstərən 3-cü tərəflərə müraciət etməklə
seçkiqabağı kampaniyanın maliyyələşməsi ilə bağlı qoyulan tələblərdən yan
keçməyə cəhd edə bilər. Bir çox ölkələrdə bu metod "üçüncü tərəflərin istifadəsi”
metodu adlanır. Bu cür sui-istifadələrin qarşısını almaq üçün partiyalara
münasibətdə ciddi maliyyə hesabatlılığı sistemi tətbiq olunmalıdır. Həm də bu
ciddi hesabat sistemi yalnız seçkiqabağı kampaniya dövrünü yox, siyasi
partiyaların bütün fəaliyyət dövrünü əhatə etməlidir. Qanunvericilikdə seçki
kampaniyası dövründə hansı maliyyə fəaliyyətlərinin qadağan olunması dəqiq
göstərilməlidir. Həm də seçki kampaniyası dövründə göstərilən bu növ maliyyə
fəaliyyəti ciddi izlənilməli və cəza tətbiq olunmalıdır...”
Mənbəsi
bilinməyən və ya anonim mənbələrdən gələn maliyyənin siyasi partiyanın
fəaliyyətinin maliyyələşməsinə, o cümlədən siyasi partiyanın seçki
kampaniyalarının maliyyələşməsinə xərclənməsi həm BMT-nin Korrupsiya Əleyhinə
Konvensiyasına, həm ATƏT-in rəhbər prinsiplərinə, həm digər beynəlxalq
normalara, həm də hər bir ölkənin milli qanunvericiliyinə ziddir və mənbələrdən
və həcmdən asılı olaraq inzibati və cinayət məsuliyyəti yaradır.
"Anonim xeyriyyə ayırmaları maliyyə mənbəyi
kimi göstərilməsi ölkələrin hamısında
qadağandır. Xarici xeyriyyə ayırmaları Lüksemburqdan başqa bütün ölkələrdə
qadağandır. Dövlətlərin nəzarətində (tabeçiliyində) olan xeyriyyə fondlarının
ayırmaları isə Kanada, Lüksemburq, Yeni Zelandiya və Norveçdə qadağandır”.
Əlbəttə, maliyyə
fəaliyyətində istənilən pozuntu aşkara çıxarıldıqda həmin siyasi partiyanı
ciddi problemlər gözləyir. İlk növbədə bu, qanunvericiliklə bağlı olan sanksiya
və cəzalardır, amma ondan da daha çox həmin siyasi partiyanın seçicilər
arasındakı reputasiyasının kəskin aşağı düşməsidir.
Fəaliyyətində
maliyyə pozuntusuna yol vermiş siyasi partiyalar (siyasi partiya blokları)
ciddi sanksiyalarla üzləşirlər. Tətbiq olunan sanksiyalar çeşidlidir və
pozuntunun miqyasına və mənsub olduğu ölkənin qanunlarına uyğun olaraq
dəyişir. Bunlar:
Ən yüngül sanksiya cərimədir və bu cərimələrin
həcmi pozuntunun həcminə, xarakterinə görə və mənsub olduğu ölkənin cəza
mexanizmlərinə uyğun dəyişir.
İkinci növ sanksiyalar belə partiyaların qismən və
ya tamamilə dövlət subsidiyalarından məhrum edilməsidir (Bir qayda olaraq bu
halda müddətlər tətbiq olunur).
Hesabatdan yayındırılan və ya qanunsuz daxil olan
vəsaitlərin (aktivlərin) dövlətin xeyrinə olaraq müsadirə olunması.
Əgər maliyyə pozuntusu seçki kampaniyası zamanı baş
veribsə, bəzi ölkələrdə həmin siyasi partiyadan seçilənlərin mandatları tanınmır
və onlara münasibətdə seçkilərin nəticələri ləğv edilir.
Bir sıra ölkələrdə maliyyə hesabatlılığının düz
olmaması və digər maliyyə pozuntularına görə, siyasi partiyanın dövlət qeydiyyatı
ləğv olunur.
Maliyyə hesabatlılığını pozan və maliyyə xarakterli
maxinasiyalar edən məsul şəxslərin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilərək müəyyən
müddətə azadlıqdan məhrum edilir.
Siyasi partiyanın siyasi arenadan silinməsinə
gətirən sanksiyalar tətbiq olunur. və s.
Avropa Şurası
Nazirlər Kabinetinin 2003-cü ildə qəbul etdiyi tövsiyələrə görə, "Dövlətlər siyasi partiyaların və seçki
kampaniyalarının maliyyələşməsinə nəzarət etmək üçün müstəqil nəzarət orqanları
yaratmalıdır. Müstəqil nəzarətçi orqan siyasi partiyanın büdcəsinə, seçkilər
dövründəki xərclərinə hesabatların verilməsinə və dərcinə nəzarət etməlidir”.
Şəffaf fəaliyyət siyasi partiya üçün yalnız siyasi
mədəniyyət deyil, həm də siyasi və hüquqi məsuliyyətdir
Hakimiyyətə
iddialı olan istənilən siyasi qüvvə öz fəaliyyətində nümunə olmalıdır. Əgər
hakimiyyətdə korrupsiya varsa, əgər hakimiyyət büdcə vəsaitlərinin
xərclənməsində şəffaflığı təmin etmirsə, onu tənqid etmək üçün siyasi
partiyanın özü maliyyə hesabatlılığında, maliyyə mənbələrinin düzgün
göstərilməsində və xərclərdə tam dürüst olmalıdır. Bu yoxdursa, onda həmin
siyasi partiya (qüvvə) ən azı seçicilər qarşısında səmimi deyil, hüquqi
baxımdan məsuliyyət daşıyır, mənəvi baxımdan hakimiyyəti tənqid hüququnu
itirmiş olur.
Azərbaycanda
Siyasi partiyaların maliyyə şəffaflığının təmin olunmasına yönələn
qanunvericilik partiyaların şəffaf fəaliyyətinin təmin olunması üçün daha da
təkmilləşdirilməlidir. Tənzimləmələr və nəzarət mexanizmləri beynəlxalq
standartlara uyğun olmalıdır.
Sahib MƏMMƏDOV