Şirin canı(na)mıza zəhər qatanlar
İnsanların siqaretə olan
həvəsi ilə bağlı müşahidələrim orta məktəb illərinə təsadüf edir. Əslində, evdə
atam siqaret çəkən olduğundan, az-çox məlumatım var idi, amma nədənsə, onun siqaret
çəkməyi mənim müşahidələrimə o qədər də təsir etmirdi. Ta ki bir müəllimimizin
siqaretə olan həvəsini görənə qədər... Orta məktəbdə bir müəllimimiz siqareti
elə çəkirdi ki, insanda həvəs oyanırdı. Yadımdadır, bir dəfə müəllimimiz dərs
zamanı cibindən siqaret çıxardıb yandırdı və sinif otağının açıq pəncərəsinə
yaxınlaşıb çəkməyə başladı. Pəncərəyə söykənmiş şəkildə, bir əli də belində
siqareti ciyərlərinə çəkib, sonra başını havaya qaldırıb tüstüsünü çox maraqlı
şəkildə havaya ötürürdü. Biz isə lövhə qarşısında dərs danışan sinif
yoldaşımızı yox, müəllimimizi izləyirdik. Adam sanki siqaretdən, onun
tüstüsünün bədəninə daxil olmasından zövq alırdı. Təbii ki, bu da bizdə,
xüsusən də sinfin oğlan uşaqlarında siqaretə qarşı aşırı maraq oyadırdı.
Belə
ki, tənəffüsdə oğlan sinif yoldaşlarımız ayaqlarının altına parta qoyub
pəncərəyə söykənib, qələmi iki dodaqlarının arasına yerləşdirib siqaret çəkirmişlər
kimi görüntü yaradırdılar. Ən əsası da, onun kimi başlarını havaya qaldırıb
guya tüstünü havaya buraxırlarmış kimi edirdilər. Çox təəssüf ki, onlar bu
yamsılama ilə necə bir təhlükənin iştirakçısı olduqlarını anlamırdılar. Bəli,
biz siqaretin necə ziyanlı olduğunu, sağlamlıq üçün hansı fəsadları törətdiyini
başa düşmürdük. Çünki bizə bunu izah edən yox idi. Biz sadəcə, siqaret çəkərək
ondan zövq alanı görürdük, amma onun ziyanlarından danışan yox idi. Kaş ki,
həmin dövrdə siqaretin zərərlərindən də danışan bir müəllimimiz olardı. Bəlkə,
o zaman bu gün siqaret çəkənlərin sayı az olardı. Say demişkən, hazırda
ölkəmizdə siqaret çəkənlərin statistikasına nəzər salsaq, görərik ki,
Azərbaycanda 15 və yuxarı yaşda olan əhalinin 33,1 faizi siqaret çəkir.
Trend-in məlumatına görə, 2017-ci ildə ev təsərrüfatları tədqiqatının
məlumatlarına əsasən, bu statistik göstəricinin hamısı kişilərin payına düşüb
(ölkədə siqaret çəkən qadınların sayı çox kiçik rəqəmlərlə ifadə olunduğundan
statistikada əksini tapmayıb). Siqaret çəkən kişilərin 0,1 faizi 15-19 yaşlı, 26,4
faizi 20-44 yaşlı, 50 faizi 45-64 yaşlı, 36 faizi yaşı 65-dən çox olanlardır.
Siqaret çəkən qadınlar orta hesabla gündə 3, kişilər isə 15,2 ədəd siqaret
çəkirlər.
Əslində qeyd edilən
rəqəmlər bizim ölkəmiz üçün çox ciddi göstəricidir. Belə ki, əhali sayına
nisbəti götürdükdə bəlli olur ki, ölkəmizdə hər üç nəfərdən biri siqaret çəkir.
Bu da çox təhlükəli və hətta deyərdim ki, qorxunc rəqəmdir. Elə bu təhlükəni
nəzərə alaraq, siqaret çəkənlərin sayını azaltmaq üçün müəyyən tədbirlər
görülür, qanunlar qəbul edilir. Xüsusən də, 2017-ci il 1 dekabr tarixli "Tütün
məmulatlarının istifadəsinin məhdudlaşdırılması haqqında” qanun son zamanlarda bu istiqamətdə atılan
addımlardandır. Həmin qanuna əsasən, qapalı məkanlarda siqaret çəkilişi qadağan
edilir. Amma görünür, bu qanun da sayın azalmasına təsir edə bilməyib. Qapalı
məkanlarda - restoran və çayxanalarda, idman obyektlərində hələ də siqaret
çəkildiyinə şahidlik edirik. Deməli, qanun qəbul olunsa da, onun işlək
mexanizmə çevrilməsi hələ ki, təmin olunmayıb. Bəs uzun müddətdir ki, belə bir
qanunun qüvvəyə minməsinə baxmayaraq, bu sahədə istənilən nəticənin əldə olunmamağının
səbəbi nədir?
Hələ
də istənilən effekti ala bilməmişik
Millət
vəkili Çingiz Qənizadə qanunun
icrasının çox səthi və asta həyata keçirildiyini deyir: "İlk olaraq onu qeyd
edim ki, qapalı məkanda siqaretin çəkilib-çəkilməməyi bir mədəniyyət göstəricisidir.
Yəni tutaq ki, bu qanun olmasa belə, qapalı məkanda siqaret çəkmək, orada olan
insanları siqaretin tüstüsü ilə narahat etmək etik deyil. Bu etik qaydaya
xüsusilə də kişilər riayət etmir. Hətta bəzən görürsən ki, toy məclisində bir
masa arxasında oturduğun şəxs siqaret çəkir, bu, təbii ki, mədəniyyətsizliyin
göstəricisidir. Ona görə də biz haqlı olaraq qapalı məkanlarda siqaret çəkilməsi
ilə bağlı qanun qəbul etdik. Burada müvafiq fiziki və hüquqi şəxslərin məsuliyyət
məsələsi müəyyən edilib, bəzi məkanlarda siqaretin qadağan olunması ilə bağlı
lövhələrin yerləşdirilməsi tələb olunub, tələbin yerinə yetirilmədiyi təqdirdə
inzibati cəzaların tətbiqi nəzərdə tutulub. Amma səmimi şəkildə deyə bilərəm
ki, qanunun qəbulundan sonra onun icrasının çox səthi, asta şəkildə həyata
keçirildiyinin şahidi oluram. Düzdür, iştirak etdiyim bəzi məclislərdə siqaret
çəkənlərə qanunun xatırladıldığını və siqaretin çəkilməsinə icazə verilmədiyini
müşahidə etmişəm. Lakin hələ də istənilən effekti ala bilməmişik. Yəni bu,
birtərəfli iş deyil. Mən çox istərdim ki, telekanallarımızda bu qanunun təbliğ
ilə bağlı müəyyən addımlar atılsın. Verilişlərin hazırlanması, xüsusi video
çarxların çəkilməsi çox yaxşı olardı”.
Vətəndaşların
şikayət edə bilməsi üçün qaynar xətt
Vəkillər
kollegiyasının üzvü Xəyal Bəşirov bir sıra iaşə obyektlərində bu qanuna riayət
edilmədiyini bildirir: "Azərbaycan Respublikasının Qanunvericiliyinə görə,
qadağan olunmuş yerlərdə tütün məmulatlarından istifadə edən şəxslər inzibati
xətalar məcəlləsinə uyğun olaraq 30 manat cərimə olunurlar. Amma bundan başqa,
müəssisələr, idarələr, bağlı məkanların rəhbər şəxsləri hər kəsin görə biləcəyi
yerdə siqaret çəkilməsinin qadağan olduğunu göstərən şəkil və ya xüsusi
lövhələr asmalıdır. Yəni bu və ya digər şəkildə xəbərdarlıq işləri
görülməlidir. Bu qaydaya riayət etməyən məkan sahibləri isə 400 manat
məbləğində cərimə olunurlar. Amma hüquqi şəxslərin cəriməsi isə bir az çoxdur,
təxminən 1000 manata yaxındır. İnzibati xətalar məcəlləsinə əsasən ictimai
nəqliyyatda da tütün vasitələrindən istifadə qadağandır. Bu qaydaları pozanlar
üçün də xüsusi cərimələr nəzərdə tutulub. Çox təəssüf ki, bu kimi cərimələrin
olmasına baxmayaraq, bir sıra iaşə obyektlərində bu qanuna riayət edilmir.
Şəxsən özüm dəfələrlə şahidi olmuşam, hətta xəbərdarlıq da etmişəm. Lakin bir
nəticəsi yoxdur. Qanunun bu tələbinin
pozulmasına görə inzibati məsuliyyətə cəlb olunacaq iki subyekt var. Bir
siqareti çəkən, digəri isə məkan sahibidir. Hər bir məkanda siqaret çəkilməsi
üçün xüsusi yerlər olmalıdır. Kim istəsə, digər insanları narahat etmədən
getsin orada siqaretini çəksin. Əgər məkan sahibi bunun üçün şərait
yaratmayıbsa və siqaret çəkən şəxsə bununla bağlı qadağanı xatırlatmırsa, bu
zaman o da cərimələnməlidir”.
X. Bəşirov bu halların
qarşısını alınması ilə bağlı fikirlərini də bölüşdü: "Çox yaxşı olardı ki, bu
məkanlara xüsusilə də mətbuat nümayəndələrinin iştirakı ilə axşam saatlarında
reydlər keçirilsin. Ciddi cərimələr tətbiq edilsin. Düşünürəm ki, bu məsələ ilə
bağlı xüsusi qaynar xətt yaradılsa müsbət nəticə əldə olunar. Yəni ən azından
şikayəti olan vətəndaş hara müraciət edəcəyini biləcək”.
Hüquqşünas
Ceyhun Cəfərli də qanunun çox yaxşı şəkildə
hazırlandığını, lakin icrasının elə də effektli olmadığını qeyd edir: "Qanunun
icrasına nəzarəti ictimai asayişi həyata keçirənlər etməlidirlər. Yəni yol
hərəkəti qaydalarını pozanlara necə ki, polislər nəzarət edir, bu qanunun
icrasına da həmçinin polislər diqqət etməlidirlər”.
Ceyhun bəy bildirdi ki,
bəzi məkan sahibləri həmin ərazinin asayişinə cavabdeh olan polislərə "hörmət”
edərək baş verən qanun pozuntusuna göz yummasını istəyir. Bəs bu məqamda nə
etməli? Ceyhun bəy deyir ki, bu məqamda artıq iş həmin polisin vicdanına qalır:
"Vəzifəsindən asılı olmayaraq xalqa xidmət edən hər bir məmur vicdanlı
olmalıdır. İnsan icra etdiyi vəzifənin məsuliyyətini dərk etməlidir”.
Bir
dəfə cərimələnsə, növbəti dəfə ehtiyat edəcək
Məsələyə həm də sosial
problem aspektindən yanaşaraq sosioloq,
"Sağlam Cəmiyyət” İctimai Birliyinin sədri Lalə Mehralının da fikirlərini
öyrəndik. Sosioloq bildirdi ki, əsas məsələlərdən biri də qapalı məkanlarda
siqaret çəkənlərə qarşı ictimai qınağın olmamağıdır: "Məsələ burasındadır ki,
heç kim qapalı məkanda siqaret çəkən birinə yaxınlaşıb öz iradını bildirmir.
Vətəndaş qarşı tərəfin nə reaksiya verəcəyindən çəkindiyi, məkan sahibi isə
müştərisini itirməmək üçün susur. Əgər siqaret çəkən şəxs həmin məkandan çölə
çıxarılsa, cərimələnsə, bu zaman müəyyən qədər də olsa, insanlarda qanunlara
riayət etmə məsuliyyəti yaranar. Təklif edirəm ki, qoyulan cərimələrin miqdarı
daha da artırılsın. Həmin adam bir dəfə cərimə ödədikdən sonra növbəti dəfə
ehtiyat edəcək”.
Bu,
medianın mütləq öhdəliyi deyil
Həmsöhbətlərimizin bəzisi
bu tip halların qarşısının alınmasında, həmçinin vətəndaşların
maarifləndirilməsində medianın rolunu qeyd etdilər. Maraqlıdır, bu məsələnin
işıqlandırılmasına KİV nə qədər yer verməlidir və ümumiyyətlə bunu etməyə
məcburdurmu? Media eksperti Müşfiq
Ələsgərli bu kimi məsələlərin işıqlandırılmasında medianın mütləq
öhdəliyinin olmadığını deyir: "KİV haqqında qanunvericilikdə və medianın
missiyası haqqında təlimatlarda belə bir qeyd var ki, media sosial - yəni
cəmiyyət üçün faydalı və maraqlı olan
proqramlara dəstək verməlidir. Amma bu, medianın mütləq öhdəliyi demək
deyil. Belə proqramların mediada işıqlandırılması ictimai məsuliyyət, tövsiyə
kimi qiymətləndirilməlidir. Həmin məsələlərə nə qədər yer verilməsi, hansı
formada işıqlandırılması, həcmi, dövriliyi haqqında konkret bir öhdəlik yoxdur”.
M. Ələsgərli bu kimi
məsələlərdə öhdəlik daşıyan başqa qurumların olduğunu bildirir: "Sosial
problemlərin işıqlandırılmasında öhdəlik daşıyan bir sıra qurumlar var. Bura
Səhiyyə Nazirliyi, reklam idarələri, Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi
Nazirliyi və başqalarını misal göstərə bilərik ki, hansı ki, həmin orqanlar
sosial məsələlərlə bağlı təşviqat və təbliğat işi aparmaq üçün media ilə
fəaliyyətlərini uyğunlaşdırmalıdırlar. Yəni məsuliyyəti tək medianın üzərinə
qoymaq olmaz. Həmçinin bu kimi mövzuların işıqlandırılması hər bir media
qurumunun informasiya siyasətindən asılıdır”.
Günel Azadə