“Quzu kimi uşaq böyütmək yanaşmasından uzaq olmaq lazımdır” - Fotolar
Valideynin
uşaqla danışıq formasının belə, onun təhsilinə ciddi təsiri var. Bir çox
valideynlər övladlarının sakit olmasına çalışır, bu da təhsil cəhətdən heç də qəbuledilən
yanaşma deyilmiş. Əslində, uşaqların təhsililiylə bağlı doğru bildiyimiz
yanlışlar elə də az deyil. Bununla bağlı suallarımızı Azərbaycan Müəllim İnkişafı Mərkəzinin təlimçi-müəllimi, təhsilin idarə
olunması üzrə mütəxəssis, pedaqoq Qoşqar Məhərrəmova ünvanladıq.Qeyd edək
ki, Q.Məhərrəmov hazırda Xəzər Universiteti və Bakı Ali Neft Məktəbində magistr
qruplarında müəllim kimi çalışır.
- Şagirdləri məktəbdən öncə bağçaya gedən və gedə
bilməyənlər deyə qruplaşdıra bilərik. Gedə bilməyənlər təbii ki bizdə daha
çoxdur. Bu iki qrupun sonrakı təhsili arasındakı fərq nədən ibarət olur?
- Bütün dünyada
məktəbəqədər təhsilin əhatə dairəsini genişləndirməyə çalışırlar, çünki bunun əhəmiyyəti
təsdiqini tapıb. Məktəbəqədər təhsili olan uşağın sinfə uyğunlaşması, dərsi
qavrama bacarığı daha yaxşı olur. Ancaq bu, ibtidai təhsildə müəllimlər üçün
bir meyar olmamalı, "uşaq məktəbəqədər təhsil almadığı üçün zəif nəticə göstərir”,
yaxud "sinifdəki uşaqların 50-60 faizi bağçaya getdiyi üçün onlarla işləyə
bilirik, sizinki getməyib deyə, işləyə bilmirik” deməməlidir. Məktəbəqədər təhsillə
bağlı təşviqedici işlər görülsə də, bu, bizdə məcburi deyil. Ona görə, uşaq
bağçaya getmədiyi halda valideynin üzərinə yük düşür.
- Uşağını bağçaya apara bilməyən valideynlər
övladlarının geridə qalmaması üçün nələr edə bilərlər?
- Uşaq
anadan olandan sonra valideynin övladına verə biləcəyi ən dəyərli əvəzolunmaz hədiyyə
ona ayıracağı vaxtdır. Valideyn övladı ilə zaman keçirirsə, onlarla oynayırsa,
danlamırsa, onları demotivasiya edən sözlərdən istifadə etmirsə, bu, uşağın təhsilinə
böyük təsir göstərir. Bir də evdə mütaliə edilməsinin uşaqlara müsbət təsiri
çoxdur. Evdə nə qədər çox söz danışılırsa, bu, uşağın beyninin inkişafına təsir
edir. Təhsilli ailədə doğulan uşaq
bir-sıfır öndədir. Çünki onun ətrafında daha çox kəlmə istifadə olunur və
beyin inkişafı daha sürətli gedir. Ancaq bu, o demək deyil ki, kənddən gələn,
300 söz danışılan evdə böyüyən uşaq təhsildə tamamilə iddiasız vəziyyətdədir. Məktəbdə
hansısa amillər ona təsir edər, daha çox inkişaf gedər və o təhsilli ailənin
uşağını keçə bilər. Amma ümumi tədqiqatlar onu göstərir ki, evdə mütaliənin
olması, danışılan kəlmənin müxtəlifliyi, ata-ananın uşağa münasibəti onların təhsilinə
birbaşa təsir edir. Ona görə biz ibtidai sinifdə zəif nəticə göstərən uşağa zəkası
zəif deyə bilmərik.
- Yəni zəkası zəif uşaq yoxdur?
- Bəli,
zəif uşaq yoxdur. Eynşteyn deyib ki, hər uşaq dahidir, yetər ki, ona bacara
bildiyi istiqamətdə iş verəsən. Sokratın, Platonun dövründə yanaşma belə olub
ki, filan uşaqdan yaxşı əsgər olar, o birindən dövlət lideri və s. Hətta "bu
uşaqlardan heç nə olmaz deyib” kənara atdıqları da olub. Ancaq iki əsrdir ki,
alimlər deyir ki, əsla uşağı ələyib kənara ata bilmərik. Sadəcə, doğru istiqamətlənmə
olmalıdır.
- Bizdə əsas problemlərdən biri də məhz düzgün
istiqamətləndirmənin olmamasıdır.
- Ən səhv
yanaşma budur ki, valideynlər elə bilirlər
ki, insan hər sahədə uğurlu ola bilər. Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın şeirində
belə deyilir:
Volterin əlindən qələmini al,
Ona kamança ver, de, bir hava çal.
Kim bilir, bəlkə də alar, çalardı,
Fəqət bəşəriyyət onsuz qalardı.
Volter bəlkə
də kamança çalardı, amma orda tam rentabelli ola bilməzdi. Ona görə uşağın fərqli
istiqamətdə özünü sınamasına şərait yaradılmalıdır ki, özünü tapsın.
- Müəllim və valideynlərin uşaqlarla ünsiyyəti də həssas
məsələdir. Burda nələrə diqqət etməlidirlər?
- Uşağın
qol-qanadını qırmaq olmaz. "Uşaqsan,
uşaq yerində otur”, "uşaq az danışar”, "qız uşağı belə etməz”, "oğlan uşağı belə
danışar”, "qonaq yanında səsini çıxarma”, "böyük danışanda kiçik susar”,
"görmürsən, başım qarışıqdır” və s. sözlər uşaqların yaradıcılıq, müstəqil
düşüncə, fikir bildirmə hisslərini öldürür. Uşaq quzu kimi olur. Məktəbdə də
onu sevirlər, evdə də. "Maşallah, quzu kimi uşaqdır” deyirlər. O quzular
böyüyür və nəticə də məlumdur. Ona görə quzu
kimi uşaq böyütmək yanaşmasından uzaq olmaq lazımdır.
- Yəni uşağın sakit olması təhsildə aktivliyinə
mane olur?
- Uşağın
çox sakit olması bəyənilən hal deyil. Uşağın naturası onu sakit olmağa sövq
etmir. Qol-qanadı qırılmamış uşaqdırsa, sakit olmamalı, davamlı suallar verməlidir.
- Düzdür, ayrı-seçkilik etməyən peşəkar müəllimlər
də var, amma bəzən uşaqlar "müəllim filan şagirdi daha çox istəyir” deyirlər.
-
Ümumiyyətlə, müəllim şagirdi sevməlidir. Sevgi pedaqogikası üzərində qurulan təhsil
müsbət nəticələr verir. İbtidai sinif müəllimi sahəsinin peşəkarı deyilsə, bu,
ayrı-seçkiliyi edir. Düşünün ki, bir pediatrın yanına uşaq aparmısınız, deyir
ki, uşağın səsi başıma düşür, onu sakitləşdirin. Siz bir də o həkimə getməzsiniz.
İynə vurarkən uşağın həkim yanında ağlamasından təbii nə var? Həkimliyin üçdə
biri ünsiyyətdirsə, müəllimlikdə bu, əlli əlliyədir. Müəllim ədaləti, sevgini, vaxtı, hətta baxışını belə düzgün paylamalı
olduğu halda uşaqları "gözümün işığı” və "dəcəllər”ə ayırırsa, nəticə yaxşı
olmur. Bütün müəllimlər belə deyil, amma ünsiyyətdə bu səhvi edənlər də
olur.
- Valideyn-müəllim münasibəti də uşağın təhsilində
önəmlidir. Bu münasibət necə qurulmalıdır?
- Dünya
təcrübəsindən danışım. Müəllim ən azı ayda bir dəfə məktəbdə valideynlə görüşməlidir.
İki həftədən bir telefonda danışa bilər. Semestrdə bir dəfə isə hətta müəllim-valideyn
informal mühitdə bir yerdə olmalıdırlar. Hansısa gəzinti, teatr, piknik və s. lər
nəzərdə tuturam. Əgər mümkündürsə, ildə bir dəfə müəllim şagirdin evinə gedib
onun ev mühiti ilə tanış olmalı, uşağın dərs oxumaq üçün evində necə bir şəraiti
olması ilə maraqlanmalıdır. Müəllim valideynə ancaq şikayət üçün yox, "Necəsiniz?
Sizə təşəkkür etmək üçün zəng vurmuşam. Övladınız bu gün dərsinə çox yaxşı
hazırlaşmışdı” demək üçün də zəng etməlidir. Valideynlər müəllimin zənginə cavab verməyə çəkinir. "Görəsən
övladım nə edib” deyə düşünür. Valideyn iclasları da həmçinin. Valideynlər
valideyn iclasına getməyə çəkinirlər ki, müəllimlər övladları ilə bağlı neqativ
nə isə deyəcək, o da digər valideynlərin yanında utanacaq. Məktəbdə elə abı-hava
olmalıdır ki, valideyn iclasında hər kəs özünü rahat hiss etsin. Ümumi mövzunu
hamının içində danışmalı, uşaqların fərdi problemləri ilə bağlı isə valideynlərlə
ayrılıqda söhbət aparmalıdır.
- Özünüz müəllim kimi çalışırsınız. Yəqin müəllimlərlə
bağlı dediyiniz o nüansları auditoriyada tətbiq edirsiniz. Nəticə necə olur?
- Müəllim
auditoriyaya daxil olarkən sinfi idarə etmə bacarıqlarını tətbiq etməlidir,
ancaq düşünməməlidir ki, sinifdəki bütün şagirdlər səssiz-səmirsiz oturmalıdır.
Müəllim dirijor kimi sinifdə səsi idarə etməlidir. Müəllimin o səsi idarə etmək
üçün öz alətləri var: əli, uşağa yaxınlaşmağı, gözü ilə baxmağı, arada
barmağını (yumruğunu yox) stola vurmağı və s. Yenə də sinifdə bəyənilməyən
davranışlar ola bilər, ancaq bu, minimal səviyyəyə enəcək. Onsuz da heç yerdə
heç bir humanist yanaşma yüz faizli nəticə vəd etmir. Problemləri azaldır, müsbət
halları çoxaldır. Mənfi halları idarə etmək uşaqlar böyüdükcə çətinləşir, buna
görə də yuxarı siniflərə doğru getdikcə, müəllimin müəyyən mənada səlahiyyətləri
artmalıdır. Şagird "müəllimi barmağımda oynada bilərəm” düşüncəsində
olmamalıdır. Aşağı siniflərdə şagirdlər müəllimdən çəkinir, onun güclü olduğunu
düşünür, ona görə onları idarə etmək o qədər çətin olmur. 9-cu sinifdən sonra həddi
buluğa çatır, özünü böyük hiss edir. Düşünür ki sinifdə istədiyimi edə bilərəm.
Bu halla üzləşən müəllimlər deyirlər ki, intizam şurasına göndərirəm, direktora
müraciət edirəm, "idarə elə” deyirlər. Müəllim deyir ki, bütün idarəetmə
üsullarından istifadə etməyinə, ən humanist müəllim olmağına rəğmən, uşaq
yanlış davranır. Bu zaman direktor işə müdaxilə etməlidir. Fiziki cəza yox,
hansısa sanksiya tətbiq olunmalıdır. Bunun mənfi nəticəsini şagird hiss etməsə,
onda müəllimin digər şagirdlərin gözündə statusu qalmayacaq.
- Məncə, burada valideynlərin müəllimə yanaşması da
önəmlidir.
- Müəllimin
uşağın nəzərindəki statusu valideynin onun yanında nə danışmasından da asılıdır.
Valideynin edəcəyi ən böyük xəta məktəb və müəllim haqqında uşağın yanında pis
danışmaq ola bilər. Bir müəllim bunu yaşayıb. Evdən çıxıb məktəbə gedərkən
yolda uşaqla valideyn arasında keçə söhbəti eşidir. Uşaq deyir ki, ana, müəllim
deyib ki filan şeyi gətir. Valideyn də "müəllim qələt edir” deyib. Bu situasiyada
müəllim mövqeyi şagird nəzərində sıfıra enir. "Dərsi oxumasam, tapşırığı yerinə
yetirməsəm də olar” deyə düşünə bilir. Məktəblə bağlı neqativ nə isə eşidəndə
uşağın yanında heç nə deməyib, müəllimlə əlaqə saxlamalı, onunla görüşüb,
danışıb bu davranışın yanlış olduğunu demək daha doğru olar.
- Bizim təhsildə əskik olanlardan biri də şagirdlərin
motivasiyalı olmamasıdır. Çox vaxt uşağı oxumağa valideyn məcbur edir. Bu
motivasiyanı kim yaratmalıdır? Yaxud necə yaradılmalıdır?
- Təhsilin
onların həyatını dəyişəcək gücə malik olduğu düşünən cəmiyyətlər daha irəli
gedir. Onlar təhsilə daha çox dəyər verirlər. Şagird müəllimə "ay müəllim,
sizin qədər məvacib alacamsa, oxumasam, daha yaxşıdır” deyirsə, "gedib atamın
mağazasını işlədərəm” kimi yanaşma sərigələyirsə, burda motivasiya olmadığını
göstərir. Müəllimin, yaxud təhsilin dəyərli hala gələ bilməyi şagirdlərin
motivasiyası deməkdir. Təhsil dəyərli hala gələndə şagirdlər daha həvəsli
olacaqlar. Bir ziyalımız deyir ki, ən ağıllı insanlar bir cəmiyyətdə ən varlı
olursa, onda hamı ağıllı, savadlı olmağa çalışacaq. Varlı olmağın daha qısa
yolları varsa, təhsilin motivasiyası düşəcək. Bu motivasiyanın olması üçün
hüquqi, sosial, təhsil islahatı düzgün aparılmalıdır. Burda kütləvi informasiya
vasitələrinin üzərinə də böyük rol düşür. Xəbər yazarkən peşənin mövqeyinə xələl
gətirməməyə diqqət etməlidirlər. Obyektiv olmaq lazımdır, amma müəllim
statusuna zərər vermək də düz deyil.
- Təhsillə bağlı dəyişiklik olanda bu, cəmiyyətdə bəzən
yaxşı qarşılanmır. "Bir şeyə öyrəşməmiş başqası tətbiq olunur” deyilir. Ümumiyyətlə,
təhsil sektorunda dəyişiklik hansı zaman intervalında tətbiq olunmalıdır?
- Dövr dəyişir,
zaman başqalaşır və tələblər də fərqli olur. Müəssisələr də bu dəyişim prosesi
ilə ayaqlaşmalıdır. Yenilənmə olmayanda arxaikləşəcək, müəssisənin fəaliyyəti
köhnəlmiş olacaq. Biz isə yenilənməni müqavimətlə qarşılayırıq. "Kurikulum
pisdir” deyirik, amma bəlkə həqiqətən bu, yaxşıdır? 5 ildən bir dərsliklər
yenilənir. 5-10 ildən bir təhsil sektorunda da dəyişikliklər gedə bilər. Amma
fundamental dəyişikliklər çox da müsbət qarşılamırlar. Düşünün ki, əlifba 5-10
ildə bir dəyişilsə, fəsadları necə olar? Təhsil sisteminin də dəyişilməsi çox
ciddi məsələdir və hər hansı bir dəyişiklik pilot layihələrlə nəticəsinə
baxılıb edilməlidir. Kurikulumun dəyişimi olmadan əvvəl bəlkə də 3-5 il pilot
layihə kimi yoxlanmalıydı, sonra ümumiləşdirilməliydi.
- Kurikulumla təhsilə başlayanlar məzun oldular,
ali məktəblərə qəbul imtahanı verdilər. Son günlər imtahan verənlər arasında
700 bal toplayanların olmaması müzakirə mövzusudur. Bununla bağlı fikirləriniz
maraqlıdır.
- Abituriyent
700 bal yığırsa, təhsil sistemi yaxşı, yığmırsa, pisdir demək düzgün deyil. Bu
arqument əsassızdır. Kurikulum ilk məzunlarını verdi və uşaqlar bu sistemdə bu
sual tipləri ilə yeni qarşılaşdılar. Alışılmış test üsulu deyil, əzbərçiliyə
söykənən sual tipləri azalıb, idraki bacarıq tələb edən sualları çox etməyə
çalışıblar. Beynəlxalq qiymətləndirmə tiplərində verilən suallar qoyuldu, açıq
tipli suallar çoxaldı. Bu zaman əzbərçi şagirdlər üçün yüksək nəticə yığmaq çətindir.
700 bal yığmasın, əsas olan odur ki, 11-ci sinfi bitirən gənc məktəbdə tədris
olunanları nə dərəcədə dərk edib? Öyrəndiklərini təhlil, tənqid edə bilirmi? Uşaqlarda
analiz-sintez qabiliyyətini formalaşdırmalıyıq. Çaldıran döyüşünün nə vaxt
olması əzbərə söykənən sualdır. Niyə oldu, necə oldu? Olmaya bilərdimi? Bu kimi
sualların qoyulması daha yaxşıdır. Yaxud biologiyada soruşulurdu ki, çay xərçənginin
neçə bığcığı var? Bunlar dünyada qəbul olunmayan sual tipidir və illərdir bizdə
qalmışdı. İndi isə deyirlər ki, çay xərçəngi ilə filan canlının fərqli və ortaq
xüsusiyyətləri nələrdir? Bu öyərnmə dərinliyini, öyrənilmiş materialın
qalıcılığını artırır. Sistemin dəyişilməsində niyyət budur. Bu yaxşı niyyəti tətbiq
edərkən müəyyən problemlər çıxdı, bunun da qurbanı müəyyən mənada şagirdlər
oldu. Amma bir az zəif bal toplamaq abituriyentlərin motivasiyasını aşağı
salmamalıdır. Əslində, nəticə universitetə girmək yox, öyrənmək olmalıdır.
Çünki insan öyrənməyi bilirsə, dərrakəsi inkişaf edibsə, özünü inkişaf etdirib
bir yerlərə gələcək. Orta məktəbdə verilməli olan ən önəmli bacarıq öyrənməyi
öyrənməkdir. Ən önəmli dəyər də mərhəmətdir, ədalətdir, sevgidir.
Aygün
Asimqızı