Qonşuya ümid olma ki...

04.06.21 15:30 2223

Ekspertlər deyirlər ki, xarici bazarın şaxələndirilməməyi fermerləri Rusiyadan asılı vəziyyətə salıb

Kənd təsərrüfatı Azərbaycan iqtisadiyyatında, regionlarda yaşayan əhalinin məşğulluğunun təmin olunmasında, onların sosial vəziyyətinin yaxşılaşmasında mühüm rol oynayır. Daha aydın ifadə etsək, kəndlinin qazancı torpaqdan, əkin-biçindən çıxır. Torpaq mülkiyyətçisi üçün başlıca hədəf, aqrotexniki qaydalara riayət etməklə daha keyfiyyətli məhsul yetişdirməkdirsə, onu qayğılandıran digər mühüm amil min bir əziyyətlə əldə etdiyi bu məhsulu daxili və xarici bazara çıxarmaq, satmaq, pula çevirməkdir. Təəssüf ki, bu proses heç də hər zaman planlaşdırılan şəkildə, asanlıqla həyata keçmir. Xüsusən də məhsuldarlıq bol olan vaxtlarda, mövsümlərdə kəndli müəyyən çətinliklərlə, o cümlədən süni maneələrlə rastlaşır. Buna misal olaraq, son vaxtlar Rusiyanın Azərbaycandan bəzi kənd təsərrüfatı məhsulları idxalına qoyduğu məhdudiyyəti göstərmək olar. Məhz bu səbəbdən rayon sakinlərinə, sahibkarlara ciddi ziyan dəyib. Misal üçün, Cəlilabadda 5400 hektara yaxın ərazidə əkilən kartofdan bol məhsul əldə edilsə də Samur Gömrük Postunda yüzlərlə iri həcmli yük avtomobillərinin (TIR) dayanması, süni maneələr, keçid prosesinin ləngiməsi bəzi malların xarab olması ilə nəticələnib.

Şəxsi maraqlar naminə ənənəvi süni əngəllər

Sərhədi keçə bilməyən bəzi sahibkarlar, torpaq mülkiyyətçiləri məcbur olub məhsulu daxili bazara çıxarıb, daha ucuz qiymətə satıblar. Göyçay rayonunun Ləkiçıplaq kənd sakinləri də eyni aqibətlə üzləşiblər. Yaxşı məhsul əldə etsələr də, xarici bazara çıxa bilmədikləri üçün pomidorun 1 kiloqramını 20, xiyarın 1 kiloqramını 3 qəpiyə təklif etmək məcburiyyətində qalıblar. Masallı rayonunda isə fermerlər pomidorun 1 kiloqramını 10 qəpikdən təklif edirlər, lakin alıcı tapa bilmirlər. Mövzu ilə bağlı həmsöhbət olduğumuz sahibkarlar iddia edirlər ki, əsas problemi Gömrük Komitəsi yaradır. Onların sözlərinə görə, komitə rəsmiləri bəzən iddia edirlər ki, söylənilənlər yalandır, məhsuldarlıq aşağı səviyyədədir və sair. Əgər məhsuldarlıq yoxdursa, bu qədər məhsul haradan alınıb, nə üçün Rusiyaya daşınır? Nə üçün gömrük keçid məntəqəsində bu qədər "quyruq” yaranır? Sahibkarların fikrincə, əgər yüz faizlik problemin 70 faizi Rusiyadan qaynaqlanırsa, 30 faizi Azərbaycan tərəfdən, xüsusən də gömrükdən qaynaqlanır. Belə ki, fitosanitar sertifikatların verilməsi gecikdirilir, kimlərsə şəxsi maraqlar naminə ənənəvi süni əngəllər yaradır. Cəlilabaddan olan sahibkarın bizə söylədiyinə görə, sürətli keçidi təmin etmək üçün yaradılan "yaşıl dəhliz” 2019-cu ildə yaxşı effekt versə də, sonradan kimlərsə bu dəhlizə müdaxilə etməyə başlayıb. Xarici bazarlara kənd təsərrüfatı məhsulu ixrac edən bəzi sahibkarın tez xarab olan məhsulları o dəhlizdən buraxılmır. Misal üçün, çiyələk, pomidor ixrac edənləri o dəhlizdən keçməyə ya ümumiyyətlə qoymur, ya da çox ləngidirlər. Nəticədə məhsul ünvana çatmadan xarab olur, fermerə, sahibkara ziyan dəyir.

Azərbaycan üçün ən böyük xarici bazar

Fermerlərin hər il üzləşdiyi bu çətinliklərlə bağlı fikirlərini "Kaspi” qəzetinə bölüşən iqtisadçı ekspert Rəşad Həsənov bildirib ki, mövcud problemin həll olunmamağının bir neçə səbəbi var. Onun fikrincə, bunlardan birincisi iqtisadi tərəfdaşımız, Şimal qonşumuz, Azərbaycan üçün ən böyük xarici bazar sayılan Rusiyanın özünün idarəetmə modelidir: "Rusiya kimi avtoritar ölkələr iqtisadi münasibətlərə daha çox siyasi elementlər tətbiq edirlər. Hər hansı dövrdə qarşı tərəfə təzyiq etmək lazımdırsa, bundan irəli gələrək təzyiq və təsir alətlərini qeyd-şərtsiz tətbiq etməyə başlayırlar. Belə münasibət yalnız Azərbaycana qarşı deyil, eyni zamanda Rusiyanın iqtisadi tərəfdaşları Gürcüstan, Türkiyə və digər dövlətlərə qarşı da tətbiq edilir. Bir nəfərin idarəetməsindən, qərar qəbul etməsindən asılı olan idarəetmə modelləri heç bir halda etibarlı tərəfdaşlıq modeli formalaşdıra bilməz, etibarlı iqtisadi-siyasi tərəfdaşa çevrilə bilməz. Bu baxımdan, Rusiya Azərbaycanın ən etibarsız tərəfdaşlarından biridir. Hər zaman Azərbaycan üzərində təzyiqlər formalaşdırır və bunun qarşılığında siyasi hakimiyyətdən güzəştlər qoparmağa çalışır. Çox təəssüf ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı, iqtisadi subyektləri də, aidiyyəti qurumlar da indiyə qədər bu problemin həlli istiqamətində adekvat mövqe ortaya qoya bilməyiblər. Problemin həlli nədən keçir? Təbii ki, Rusiyanı dəyişə bilmərik və bu ölkə hazırda bu cür idarə olunur. Belə olan halda bizim yolumuz bazarın şaxələndirilməsidir. Bu gün Azərbaycandan kənd təsərrüfatı məhsullarının 92 faizi məhz Rusiya bazarlarına ixrac edilir. Bazarların şaxələndirilməməyi Rusiyanın mövcud təsir rıçaqlarından Azərbaycana qarşı istifadə etməsinə daha geniş imkanlar yaradır”.

Başlıca çıxış yolumuz...

Müsahibimiz ötən ilin dekabr ayında Rusiyanın Azərbaycandan pomidor idxalına qadağalar qoymasını xatırladıb. Deyib ki, indi də digər məhsulların idxalına müəyyən məhdudiyyətlər qoyulub və bu, davamlı şəkildə hər il təkrarlanır. R.Həsənovun qənaətincə, bu konyukturun özü Azərbaycanda aqrar sektorun inkişafı, planlaşdırılması, strateji böyüməsi üçün çox ciddi maneə hesab olunur: "Nəzərə alaq ki, sığorta sistemi bizdə zəif inkişaf edib. Aqrar sektorda sığorta yeni-yeni inkişaf etməyə başlasa da, bu, dünyada mövcud olan sığorta məhsullarını təklif edəcək səviyyədə deyil. Burada gəlirin, mənfəətin sığorta edilməsi nəzərdə tutulmur. Bu sığorta məhsullarının olmaması bazarda, ümumiyyətlə, aqrar sığorta sahəsində zəif inkişaf, sahibkarlıq subyektləri, fermerlər üzərində çox ciddi təzyiqlər formalaşdırır. Çünki qəbul edilən müvafiq qərarlar əksər hallarda sahibkarların ciddi zərəri ilə nəticələnir. Bu, bir neçə istiqamətdə olur. Birincisi, məhsulların istifadə müddəti başa çatır. Xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsullarının saxlanma müddəti az olduğu üçün tez xarab olur. İkincisi, sahibkarlar həmin məhsulları məcburən daxili bazara qısa müddətdə yönəltməyə çalışırlar və daha aşağı qiymətə realizə edirlər. Nəticədə əvvəldən nəzərdə tutulan gəliri əldə edə bilmirlər, defolt riski ilə üz-üzə qalırlar. Defolt riskindən isə bizi qoruyan hər hansı sığorta aləti, zəmanət mexanizmi yoxdur. Bu da dolayısı ilə Azərbaycanda kənd təsərrüfatı sahəsində davamlı inkişafa, dayanıqlı böyüməyə, strateji investisiya layihələrinin həyata keçirilməsinə ciddi maneədir. Ona görə də, başlıca çıxış yolumuz bazarların şaxələndirilməsi, inkişaf etmiş bazarların tələblərinə uyğun, standartlara cavab verən məhsulların istehsal edilməsi, bu standartların Azərbaycanda tətbiqi mühitinin formalaşdırılmasıdır. Yəni istehsal edilən məhsullar digər xarici ölkə bazarlarına çıxarılmalı, daha yüksək qiymətlərlə təklif edilməlidir. Daha çox mənfəət normasının əldə edilməsi, ümumi daxili məhsul istehsalı imkanı təmin edilməlidir”.

Korrupsiya və rüşvət hallarına şərait yaradılır

İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli də hesab edir ki, kənd təsərrüfatı bazarlarını çoxşaxəli modelə keçirə bilmədiyimiz üçün Rusiya bazarından çox asılıyıq. Onun fikrincə, Azərbaycan tərəfdən sürətli keçid təmin edilsə də, çox zaman Rusiya tərəfdən müəyyən problemlər yaradılır: "Müxtəlif dövrlərdə saatlarla, günlərlə insanlar sərhəd buraxılış məntəqəsində növbələrdə dayanırlar. Sərhəddə Rusiya bazarına müxtəlif məhsullar aparan yük maşınlarının uzun növbəsi yaranır. Azərbaycandan, əsasən kənd təsərrüfatı məhsulları Rusiyaya ixrac edildiyindən, zaman çox önəmlidir. Məhsulların xarab olması ehtimalı kifayət qədər yüksəkdir. Dəfələrlə bu barədə Rusiya tərəfi ilə danışıqlar aparılsa da, məsələ həllini tapmayıb. Bu da onu göstərir ki, sözügedən məsələyə münasibətdə qarşı tərəfin öz maraqları var. Sərhəd keçid məntəqəsində fəaliyyət göstərən rusiyalı məmurların öz şəxsi maraqları, korrupsiya və rüşvət hallarına şərait yaradılması faktları buna aiddir. Bu yubanmalar, məhdudiyyətlər, eyni zamanda Rusiyanın dövlət siyasəti də ola bilər. Azərbaycana müəyyən təsir rıçaqlarının yaradılması üçün zaman-zaman bu metoddan istifadə edilib. Ona görə də Azərbaycan və Rusiya arasında dövlətlərarası müqavilənin bağlanmasına, zəmanətin yaradılmasına ehtiyac var. Buna misal olaraq sürətli keçidi təmin edən "yaşıl dəhliz”lərin mövcudluğunu, infrastrukturun daha da genişləndirilməsini göstərmək olar. Azərbaycan tərəfdən bu kontekstdə müəyyən təşəbbüslər irəli sürülməli, təkliflər səsləndirilməlidir. İki ölkə arasında "yaşıl dəhliz”lərin yaradılması barədə qərar var. Amma bunun həyata keçirilməsi üçün mexanizmlər olmadığına görə, hər il eyni problemlərlə qarşılaşırıq. Rusiya və Azərbaycan bununla bağlı prosedur qaydalarını müəyyən edən müqavilə imzalamalı, razılığa gəlməlidirlər”.

Dövlətin elan etdiyi prioritetə qarşı çıxanlar

Ekspertin qənaətincə, elə etmək lazımdır ki, bu qaydaları hansısa məmur öz şəxsi maraqlarına görə poza bilməsin, prosesə müdaxilə etməsin: "Təəssüf ki, indiyə kimi infrastrukturun genişləndirilməsi, dəqiq prosedur qaydalarının müəyyənləşdirilməsi, konkret müqavilə ilə təsdiqlənməsi mümkün olmayıb. Bu da hər il eyni problemlərlə qarşılaşmağımıza səbəb olur. Son nəticədə başlıca ziyan fermerlərə dəyir. Çünki elə məhsullar var ki, onun yetişməsi və bazara çıxarılması mövsümü Azərbaycanda 2-3 ayı əhatə edir. Bu 2-3 aylıq fəaliyyət fermerlərin illik qazancını təmin edir. Bu dövrdə yetişdirilən, bazara çıxarılan, satılan məhsul müqabilində əldə edilən gəlir il boyu xərclənir. Bu mövsümdə fermerlərə süni maneələr yaradılanda, itkilər olanda, onların vəziyyəti ilboyu çətin olur. Azərbaycan tərəfdən fermerlərə, sahibkarlara hər hansı maneələrin yaradılması ehtimallarına gəlincə, bu, ümumiyyətlə, qəbuledilməzdir. Əgər belə hallar varsa, buna yol verənlər dərhal cəzalandırılmalıdır. Bu, açıq-aşkar sabotajdır, ölkə əhəmiyyətli qərarların qarşısında süni maneə yaratmaq cəhdidir. Dövlətin elan etdiyi prioritet var. Aqrar sahənin inkişafı və ixracın artırılması bu prioritetlər içərisindədir. Əgər hansısa dövlət qurumu, yaxud məmur bu prioritetə qarşı fəaliyyət göstərirsə, dərhal ifşa edilməli, cəzalandırılmalı, problem qısa müddətdə həllini tapmalıdır”.

Sıxlıqların yaranmasına əsas səbəb

Sahibkarlar Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) adını hallandırdığından, bəzi məmurların şəxsi maraqlar naminə fermerlərə süni maneələr yaratması barədə iddialar ortaya qoyduqlarından, sözügedən qurumun da mövzuya dair münasibətini öyrənməyi özümüzə borc bildik. DGK-nın Mətbuat və ictimaiyyətlə əlaqələr idarəsinin rəisi, gömrük xidməti polkovniki Natiq Axundov qəzetimizə bildirdi ki, son günlər "Samur” gömrük postunda Rusiya istiqamətində hərəkət edən yük nəqliyyat vasitələrinin nisbi sıxlığı müşahidə olunur və buna səbəb tranzit, həmçinin mövsümlə əlaqədar Azərbaycandan bu ölkəyə yük daşıyan nəqliyyat vasitələrinin sayının artmasıdır. Qurum rəsmisinin sözlərinə görə, hazırda gömrük postu gücləndirilmiş iş rejimində fəaliyyət göstərir və gün ərzində ixrac xətti üzrə 300-ə qədər yük nəqliyyat vasitəsinin keçidi təmin edilir: "Rusiya Federasiyası tərəfində yerləşən gömrük-keçid məntəqəsinin imkanları, hələlik bu rəqəmi artırmağa imkan vermir. Bir daha bildiririk ki, Azərbaycan tərəfdə yerləşən "Samur” gömrük postu hazırkı yük axınını növbələr yaranmadan qəbul etmək və müvafiq gömrük nəzarət tədbirlərini həyata keçirərək yola salmaq imkanlarına malikdir. Sıxlıqların yaranmasına səbəb Rusiya tərəfdəki gömrük-keçid məntəqəsinin bu həcmdə nəqliyyat vasitəsini qəbul edə bilməməyidir. Hazırda problemin həlli istiqamətində lazımi addımlar atılır, qarşı tərəfin gömrük orqanları ilə mütəmadi danışıqlar aparılır və yaxın günlərdə sıxlıqlar tam aradan qaldırılacaq”.

Rufik İSMAYILOV