Qlobal qaynar qazan

24.07.21 11:00 1102

Bəşəriyyət onu gözləyən qızmar alova, güclü yağışlara, dağıdıcı daşqınlara hazır olmalıdır

"Göydən od ələnir”, "Üstümüzə alov tökülür”, "İstidən nəfəs ala bilmirik”, "Bu havada çölə çıxmazlar”... Bu ifadələrlə son aylarda hər birimiz rastlaşırıq. Hələ yay fəsli gəlmədən günəşin qızmar nəfəsi ilə mübarizəyə başladıq. Yaydan öncə amansız istiləri gəldi. Yalnız bizdə deyil, dünyada istilik rekord həddə çatıb. Artıq bəşəriyyəti ciddi şəkildə narahat edən qlobal istiləşmə ilə qarşı-qarşıyayıq. İnsanlığı çətin sınaqlar gözləyir. Qlobal istiləşmə yalnız iqlim böhranına səbəb olmur, eyni zamanda kənd təsərrüfatından tutmuş sağlamlığa qədər bir çox sahələrə sərf olunan xərcləri artırır və insan həyatına mənfi təsir göstərir.

"Qlobal istiləşmə prosesi artıq başlayıb”

Coğrafiya elmləri doktoru Çingiz İsmayılov deyir ki, bütün canlılar bu mühitə adaptasiya olmalıdır: "Qlobal istiləşmə prosesi artıq bir neçə ildir ki, başlayıb. Hazırda temperaturun qalxmasını müşahidə edirik. Bu da təbii ki, ekstremal vəziyyətlər yaradır. İqlim dəyişməsinin fəsadlarını görürük. Bunun əsas səbəbi də atmosferə atılan tullantıların və karbon qazlarının artması ilə bağlıdır. Belə bir şəraitdə iqlim dəyişikliyi tamamilə təbii bir prosesdir. Bunun qarşısını almaq üçün ilk növbədə karbohidrogen ehtiyatlarının istehlakı azaldılmalıdır. Bu zaman atmosfer və ekologiyanın çirklənməsi nisbətən azalacaq. Ekoloji çirklənmə səbəbləri təbii və texnogen olmaqla iki qrupa bölünür. Texnogen proseslər insanların fəaliyyəti nəticəsində baş verir. Təbii proseslər isə tarix boyu müşahidə olunub. Buzlaşma və istiləşmə zaman-zaman bir-birini növbələyib. Hələ insanların olmadığı dövrdə təbiətdə buzlaşma dövrü olub. Daha sonra isə bu, istiləşmə ilə əvəz edilib. Qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə bağlı müxtəlif fərziyyələri nəzərdə saxlamaq lazımdır. Düzdür, insan fəaliyyətinin də bu məsələdə rolu böyükdür. Amma hər şeyi birmənalı olaraq insan fəaliyyəti ilə bağlamaq da düzgün deyil. Təkcə insan fəaliyyəti nəticəsində qlobal istiləşmə ola bilməz. Hazırda təbii və texnogen proseslər üst-üstə düşür. Ona görə də ekoloji tarazlıq pozulur. Əgər texnogen proseslər dağıdıcı şəkildə uzun müddət davam etməzsə, təbiət özü-özünü tənzimləyəcək. Çünki ən yaxşı tənzimləyici təbiət özüdür. Bütün canlılar mühitə öyrəşməlidirlər”.

"İnsanın uyğunlaşmaqdan başqa yolu yoxdur”

Ekspertin sözlərinə görə, bu vəziyyətdə insanın rolu yalnız yerli və regional səviyyədədir: "Yəni insanın planetar səviyyəsində iqlim dəyişməsində heç bir rolu yoxdur. İqlimə ən böyük təsiri okeanda gedən proseslər edir. Okean sanki bir reaktordur. Okeanda yosunların artması yaxşı hal deyil. Hazırda Xəzər dənizində də yosunlar artıb. Bu da suyun oksigenlə zənginləşməsinə mənfi təsir edir. Okeanlar dünyada oksigenin 80 faizini təmin edir. Qlobal istiləşmə okeanlardakı həyatı təhdid edir. Bu uzun prosesdir və insanın da bu şəraitə uyğunlaşmaqdan başqa heç çıxış yolu yoxdur”.

Dünyada yaşanan istilik faciələri

Kütləvi daşqın keçən həftə Avropanın şimalında ən azı 195 insanın ölümünə səbəb olub. ABŞ-ın qərb hissəsində kütləvi meşə yanğınları alovlanır. Alimlər xəbərdarlıq edirlər ki, kəskin hava hadisələri qlobal istiləşmənin açıq əlamətləridir. Və iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün daha böyük səylər göstərmək lazımdır.

Yüzlərlə itkin...

Avropada, Almaniya, Belçika və Hollandiyanın daşqınlara məruz qalmış bölgələrində hələ də cəsədləri tapmağa davam edirlər. İndiyə qədər Almaniyada 164 nəfərin ölümü təsdiqlənib və yüzlərlə insan itkin düşüb. Belçikada ən azı 31 nəfər ölüb.

"Su partlaması”

Əslində keçən həftə daşqınlara səbəb olan bu şiddətli yağışlar gözlənilən idi. Buna baxmayaraq, siyasətçilər, hava proqnozu mütəxəssisləri yağışın miqdarı və səbəb olduğu güclü, ani daşqınlardan şok oldular. Almaniyanın çayları boyunca yaşayan bir çox insan üçün təhlükə xəbərdarlıqları çox gec gəldi. Yerli rəsmilər təbiət hadisəsini binaları, elektrik və mobil telefon şəbəkələrini məhv edən "suyun partlaması” kimi xarakterizə etdilər.

Almaniyada əsrin seli

Brüssel Universitetinin professoru Wim Thiery Associated Press agentliyinə açıqlamasında daşqın barədə həddindən artıq yağıntılar ilə iqlim dəyişikliyi arasında açıq əlaqə olduğunu vurğulayıb.

New York Times qəzetinin yazdığına görə, bu kimi güclü leysanlar qlobal istiləşmənin açıq əlamətidir: "Dünyada həmişə meşə yanğınları, sunami və zəlzələlər olub. Ancaq müasir Avropa tarixi Almaniyanı vuran bu cür daşqınları həqiqətən görməmişdi. Alman meteoroloji xidmətinin sözçüsü Uwe Kirsche'nin dediyinə görə, baş verənləri əsrin seli adlandırmaq olar.

Şimali Amerikada rekord istilik

Atlantik okean boyunca Kanada və ABŞ-ın qərbində fərqli, ekstremal hava şəraiti hökm sürür. Kaliforniyadakı "Ölüm Vadisi”ndə ikinci ildir ki, 54 dərəcə isti qeydə alınıb. ABŞ Milli Okean və Atmosfer İdarəsi ABŞ-ın Sakit okeanın şimal-qərbində və Kanadanın qərbində iyun ayının sonlarında rekord həddə istilərin yaşandığını bildirib. Yüksək temperatur Şimali Amerikanı son 30 ildə ən isti və quru vəziyyətə gətirib.

Meşə yanğınları

Milli İdarələrarası Yanğın Mərkəzi 80 böyük yanğının 475.000 hektardan çox ərazini yandırdığı 13 Amerika əyalətində meşə yanğınlarının hələ də davam etdiyini söyləyib. Amerikada Oregon tarixinin ən böyük yanğınlarından biri olan Bootleg Fire artıq 1210 kvadrat kilometrdən çox ərazini məhv edib.

Almaniyanın Potsdam Universitetinin professoru Stefan Rahmstorf qeyd edir ki, ABŞ və Kanadada baş verən son temperatur rekordları o qədər qabarıqdır ki, onların qlobal istiləşməyə aid olmaması mümkünsüzdür.

Ən isti 5-ci iyun

Alimlər yerin istiləşmə tendensiyasına uyğun olaraq bu ilin iyun ayının 142 illik qlobal iqlim rekordunda ən isti beşinci iyun olduğunu bildirib.

Şimali Amerika ilə yanaşı, iyun ayının istiliyi Afrikada da rekord həddə çatıb. Avropanın iyun istiliyi rekord göstəricilər arasında ikinci ən yüksək səviyyəyə yüksəlib və Asiyanın iyun ayında qeydə alınan temperaturu da 2010-cu ildən bu günə olan ən isti ikinci ay kimi yadda qalıb.

İqlimşünaslar deyirlər ki, istilik hər 1 dərəcə artdıqca hava 7 faiz daha çox nəm ala bilər. Suyu özündə daha uzun müddət saxlaya bilər, bu isə Şimali Amerikada isti və quru havaya gətirib çıxarır. Bu həm də Avropada güclü yağışların yağmasına səbəb olur.

Nə etməli?

Avropa Komissiyasının aparıcı üzvü Diederik Samson iqlimin dəyişdiyini vurğulayıb: "Bir neçə il əvvəl iqlim dəyişikliyindən danışanda planetin gələcək və ya uzaq bir nöqtəsinə işarə edirdik. Amma bu, məhz indi baş verir. Artıq iqlim dəyişib”.

Keçən həftə komissiya qlobal istiləşməyə səbəb olan tullantı qazlarının sərbəst buraxılmasını 55 faiz azaltmaq üçün 10 illik plan təklif edib. Bəzi üzv dövlətlər hazırda plana qarşı çıxırlar.

Qarşıdakı illərdə qlobal istiləşmə nəticəsində qazın buraxılması böyük dərəcədə azalsa da, atmosferdəki karbon qazının miqdarı ekstremal hava şəraitinin daha çox olacağı deməkdir. Mütəxəssislər deyir ki, gələcəkdə belə ifrat hadisələrə hazır olmalıyıq.

Aygün ƏZİZ